Ondorengotzaren auzia Espainiako tronuan. Gerraren zioak

1833ko irailean Fernando VII.a, Espainiako erregea, hil zen bere oinordekotzaren auzia benetan ebatzi gabe. Alaba Isabeli uzten zion tronua eta hau adin-nagusitasunera iritsi arte Maria Kristina jartzen zuen erregeorde, baina Don Karlos infanteak ez zuen onartu erabaki hau, uste baitzuen anaiaren oinordekotza berak jasoko zuela. Bataren eta bestearen aldekoak bi bandotan zatitu ziren: liberal edo kristinoak alde batetik eta karlistak bestetik. Berehala piztu zen gerra eta 1839. urtea arte iraun zuen. Gerra honen zioak bat baino gehiago ziren: gerra dinastikoa, foruen aldeko eta aurkako jarrerak, eta Antzinako Erregimenaren aldeko eta aurkakoak. Karlisten aldekoak ziren apaiz soilak, noblezia apala eta bereziki nekazariak. Liberalen aldekoak, berriz, goi-noblezia, eliz agintariak, burgesia aberatsa eta kaletarrak ziren.

Gerra Euskal Herrian eta beste herrialde batzuetan

Euskal Herrian batez ere bi gerrate izan ziren (1833-39 eta 1872-76). Kristinatarren eta Don Karlosen aldeko jarrerek gatazka piztu zuten; horien azpian gizarte desberdinen aldeko jarrera ere bazegoen: tradizioaren eta aurrerapenaren aldekoena, alegia. Kristinatarrek infantaren eta beronen jarraitzaileen inguruan alderdi moderatu bat sortzeko beharra ikusi zuten. 1823az geroztik politikatik kanpo zeuden liberalen laguntza lortzeaz gain, kontserbadoreak, moderatuak eta progresistak ere bildu zituzten. Talde heterogeneoa zen: Frantzia, Ingalaterra, Espainia eta Portugalek osatutako 1834ko Aliantza Laukoitzaren armadaren laguntza izan zuten. Karlisten taldea homogeneoagoa zen; erregetiar eta nekazariez osatuta zegoen batik bat, eta Austria, Prusia, Errusia eta Napoliren laguntza morala zuen. Hego Euskal Herria karlismoaren gune garrantzitsua izan zen. Karlistaldiek ondorengotza-eskubideak argitzeaz aparte, arazo ideologikoak azaleratu zituzten. Karlistak foruen, tradizioaren eta erlijioaren babesle ziren, liberalak estatu-zentralismoaren aurrerapenaren alde zeuden bitartean.

Lehen Karlistaldia (1833-39)

Fernando VII.a hil zenean (1833-X-1), ondorengotzari buruzko erabakia berehala hartu beharra zegoen. Donostia eta Iruñea, militarren esku izaki, gobernuaren menpe geratu ziren; Bilbon eta Gasteizen, liberalak gutxi ziren eta karlistek berehala menperatu zituzten. Gasteizen egin zen Don Karlosen aldeko lehen altxamendua: urriaren 3an, korregidorea eta Uhagon diputatua atxilotu zituzten. Ondoren Urduña eta Balmaseda altxa ziren eta liberalek Portugaletera ihes egin zuten. Nafarroako Los Arcosen izan zen lehenbiziko bataila; urriaren 6an liberalek Santos Ladron de Zegama karlisten buruzagia eta beste hogeita hamar soldadu atxilotu zituzten. Nafarroan ez zuen karlisten altxamenduak arrakastarik izan. Araban izan zen hurrengo altxamendua.

Donostia liberalen gune izan zen, Gipuzkoak karlisten alde egin zuen bitartean. Nafarroako erregeordeak gerra-egoera deklaratu zuen erresuman eta Santos Ladron fusilatzeko agindua eman zuen (X-10). Eraso eta Iturralde buruzagi karlista berriak altxamendua bultzatzen saiatu ziren. Don Karlos Espainiara iritsi eta administrazioa egokitzen hasi zen; oinarrizko ministro-taldea eta monarkiaren kontseilua ordezkatuko zuen Batzarra osatu zituen. Karlisten eta liberalen aldeko bandoak oso nabarmenak izan ziren Hego Euskal Herrian; liberalen aldekoak hiritarrak ziren, karlisten aldekoak nekazariak batez ere. Karlismoak ez zituen inoiz hiri handiak konkistatu, setiatu bazituzten ere.

Karlistaldia hiru aldi nagusitan egin zen. Lehenengoan, Zumalakarregi buru zutela eta bataila handiegirik gabe, karlistak landen jabe egin ziren. Lehen gudua Berrotzan izan zen (XII-29); gero Ameskoa, Orreaga, Zaraitzu, Erronkari eta Orbaitzetako ola bereganatu zituzten, Portugalete setiatu eta Gasteizera sartu ziren. Liberalak Gasteizera abiatu zirenean, karlistek hiria utzi egin zuten. Zumalakarregik liberalak behin berriz garaitu zituen; Baztangoa izan zen gudurik garrantzitsuena (1835). Hego Euskal Herria karlisten esku geratzen ari zen, hiriburuak salbu. Don Karlosek Bergaran ezarri zuen koartel nagusia; Bilbori erasotzea zen hurrengo helburua. Zumalakarregik Lutxana, Abando eta Deustua bereganatu zituen, Bilboren setioari ekiteko (VI- 13). Ekintza horretan Zumalakarregi zauritu eta ondoren hil egin zen.

Tomas Zumalakarregi (INFOGRAFIA IKUSI)

Orduan hasi zen bigarren aldia; karlisten artean diferentziak zeuden eta liberalak hiriburutik kanpo garaipenak lortzen hasi ziren (Mendigorria, VII-16). Karlistak Bilbo setiatzen saiatu ziren, baina Esparterok setioa gainditu eta Bilbora sartzea lortu zuen. Karlistek Gipuzkoan garaipen garrantzitsua izan bazuten ere (Oriamendiko gudua, 1837-III), lehendik lortutako plazak galtzen hasi ziren: Hondarribia, Oiartzun, Andoain, Irun, etab.

Orduan hasi zen hirugarren aldia. Karlismoaren barne-krisia izan zen aldi honen ezaugarri nagusia. Hego Euskal Herriaren erdia karlisten esku bazegoen ere, hiriburuak liberalenak ziren eta karlistek ez zuten borrokarako adorerik. Egoera horretan, karlistei uko egin eta foru-erakundeak mantentzearen aldeko akordioa lortzea zen liberalen helburua. Maroto, karlisten burua, Esparteroren laguntzailearekin elkarrizketatzen hasi zen. Liberalekin akordioa lortzearen kontra azaltzen ziren karlistak fusilatu egin zituen Marotok. Bergarako hitzarmenak eman zion amaiera lehen Karlistaldiari (1839-VIII-30). Don Karlosek amore eman eta Dantxarineatik barrena Frantziara ihes egin zuen.

 

Espartero generala

Bigarren Karlistaldia (1872-76)

Rada jeneralak Bidasoatik Nafarroako bidea hartu zuen (1872-IV- 21) eta Gipuzkoan altxatuak mendietan babestu ziren. Araban ere bazen altxaturik, baina altxamenduak benetako garrantzia Bizkaian eta Nafarroan izan zuen.

Amadeo Savoiakoa

Amadeo Savoiakoaren agintaldian, Iparraldeko armadako buru Serrano jenerala izendatu zuten; honek Bizkaian izan zuen eragina eta Nafarroako arduradun Moriones izan zen. Araba liberalen esku geratu zen eta Gipuzkoan karlisten kontrako jazarpenari ekin zitzaion. Nafarroako karlistak Urbasan bildu ziren. Don Karlos Bidasoatik barrena Nafarroara sartu zen, baina une berean Morionesek karlistak garaitu egin zituen Orokietan; Don Karlosek Frantziara ihes egin zuen berriro. Serrano jeneralak Bizkaiko karlistei eraso zien Durangon. Karlistak munizio falta zela eta, Arrasate aldera erretiratu ziren; Oñatiri eraso eta Ullibarri komandante-burua hil egin zuten. Bizkaiko karlisten buruek Orozkon bildu eta egoera aztertu ondoren Serranorekin negoziatzea erabaki zuten; Zornotzako Ituna sinatu zuten, baina Don Karlos eta zenbait buruzagi karlistek ez zuten ituna ontzat eman (V-24). Serrano agintetik kendu eta, haren ordez, Etxague jenerala izendatu zuten Iparraldeko armadako buru. Morionesek garaitu zituen Euskal Herriko azken karlistak, baina Zornotzako Itunak porrot egin zuenean, karlistek gerrari berriz ekitea erabaki zuten (XII-12). Moriones eta Primo de Riveraren armada liberalean desordena eta diziplinarik eza ziren nagusi. Errepublika aldarrikatu bitartean, karlistek garaipen garrantzitsuak lortu zituzten (1873-II-11).

Errepublika garaian, anarkiak eta gobernuaren erlijiogabetasunak esanahi berria eman zion mugimendu karlistari. Errepublikako gobernuaren konfiantzarik ez zuenez, Moriones armada liberalaren Iparraldeko buruzagitzatik kendu eta Pavía jenerala izendatu zuten. Honek ez zuen karlisten aurka arrakastarik izan eta Nouvillas izan zen hurrengo buruzagia. Karlisten garaipen garrantzitsua Eraulgoa izan zen (V-5). Karlistak landak bereganatzen ari ziren eta gero eta garaipen gehiago eta garrantzitsuagoak lortu zituzten. Don Karlos Dantxarineako mugatik Nafarroara sartu zen. Karlistek Eibar eta Soraluzeko arma-fabriken kontrola lortu zutenean, Gipuzkoa osoa menperatzea lortu zuten (Tolosa, Donostia eta Irun izan ezik). Bizkaian, Bilbo eta Portugalete bakarrik zeuden errepublikanoen esku eta karlistek Bilboren setioa prestatu zuten abenduan. Jurramendiko garaipen garrantzitsuaren ondoren, Lizarra karlisten esku geratu zen (1873-XI-7/9). Araban, Biasterirekin batera beste zenbait lurralde karlisten esku geratu zen. Ia Hego Euskal Herri osoa karlisten esku zegoela, erasoak gelditu egin ziren; karlisten ekintza bakarra Bilboren setioa izan zen.

Bilboren setioa hautsi nahian eginiko gudurik garrantzitsuena Somorrostrokoa izan zen; karlistek liberalak garaitu zituzten eta Moriones jeneralak atzera egitea agindu zuen (1874-III-25/27). Ondorioz, Morionesek Iparraldeko armadaren agintea galdu egin zuen. Karlisten hurrengo estrategia hiri garrantzitsuak setiatzea izan zen (Iruñea, Irun, Gasteiz eta Donostia). Karlistak eta errepublikanoak gerran ari ziren bitartean, Errepublika desegin eta Alfontso XII.a tronura igo zen (1874-XII); Morionesek agintea berreskuratu egin zuen eta Alfontso XII.ak laguntza bidali zuen karlistek setiatuta zeukaten Iruñea askatzera; Alfontso bera ere bertan izan zen.

1875eko otsailean Iruñeko setioa hautsi zuten liberalek eta geroago, uztailean, Gasteizko setioa ere bai. Arabako kontrola ere galdu zuten karlistek eta buruzagien artean eztabaida sortu zen. Katalunia eta Iberiar penintsulako erdialdeko operazioak amaitu zirenean, tropa liberalak iparraldera abiatu ziren karlisten kontrako gerra indartzera. Liberalek karlisten kontrako erasoa prestatu eta pixkanaka-pixkanaka Gipuzkoa eta Nafarroako lurrak berreskuratu egin zituzten. Don Karlosek eta beronen jarraitzaileek Frantziara ihes egin zuten Arnegitik otsailaren 28an eta martxoaren 2an bukatu zen gerra Lapoblaciongo gaztelua errenditu zenean. Handik 4 hilabetera, 1876ko uztailaren 21ean, euskal foruak desegin zituen legea onartu zuten Espainiako Gorteek.