Hego Euskal Herria guztiz harrapatu zuen Espainiako Gerra Zibilak, eta zeharka Iparraldea ere bai, batez ere errefuxiatuen bidez. Gerraren azpiko gatazketako bat Euskal Herriaren eta Katalunia-ren errebindikazio nazionalak ziren, nazionalismo eta zentralismo espainolaren aurrez aurre. 1936ko Madrilgo Gorteetarako hauteskundeetan 15 ordezkaritik 7 zituen lortuak EAJk Bizkaian eta Gipuzkoan, eta Autonomi Estatutua zuen bere errebindikazio nagusia.

Gerra Zibilaren hastapenaren berezitasunak Hego Euskal Herrian

Horregatik eta beste zenbait eragilerengatik ezaugarri bereziak izan zituen gerrak Hego Euskal Herrian, batez ere Gipuzkoan eta Bizkaian. Lehenik, eskuindar espainolen matxinada lagundu eta bultzatu zuen masa-mugimendu garrantzitsu bat zegoen: karlismoa, bereziki Nafarroan. Bigarrenik, Espainian ez bezala, burgesia abertzaleak bat egin zuen ezkerreko alderdiekin Errepublikaren alde. Hirugarrenik, gerra-egoerak sortutako baldintzen ondorioz, Araba, Bizkaia eta Gipuzkoarentzat Autonomi Estatutua lortu eta, botere politikoaz gainera, euskal armada (Euzko Gudarozteak) ere antolatu zen.

1936ko Eusko Jaurlaritza

Azkenik, kleroaren jokaera ere berezia izan zen, batez ere Bizkaian eta Gipuzkoan, parte garrantzizko batek matxinatuen aurka eta errepublikarren alde egin baitzuen, Espainian ez bezala. Gerraren prozesua desberdina izan zen herrialde bakoitzean.

Nafarroa, frankistek hasieratik kontrolatutako lurraldea

Nafarroako gobernadore militarra Mola jenerala zen, altxamenduko buruetako bat; aldez aurretik ondo kontrolatuta zeukaten lurraldea berak eta errekete karlistek; uztailaren 18an bertan nagusitu zen Nafarroan estatu-kolpea, erresistentzia txiki eta bakan batzuk gaindituta; horren ondorengo errepresioa eta garbiketak, ordea, ankerrak eta zabalak izan ziren (3.000 lagun inguru garbitu zituzten garaitzaileek, Jimeno Jurio historialariaren iritziz; askoz gehiago beste batzuen ustez).

Mola jenerala

Uztailaren 19an, gerra-egoera aldarrikatu, eta erreketeak jeneralaren agintepean jarri ziren beste lurraldeak konkistatzeko.

Araba ere Nafarroaren bidetik

Araban Camilo Alonso Vega teniente koronelak, Molarekin bat eginda, bere agintea ezarri zuen 19an bertan, gobernadore zibila aldatuta; eta errepublikarrek altxamenduaren aurka greba orokorra deitu zuten arren, ez zuen arrakastarik izan. 1937an Euzko Gudarozteak Gasteiz konkistatzeko eginiko ahaleginak Legutioko erasoaren porrot militarrean amaitu ziren.

Hego Euskal Herriko erresistentzia gune garrantzitsuenak Bizkaian eta Gipuzkoan

Bizkaian eta Gipuzkoan huts egin zuen estatu-kolpeak, eta matxinatuen gune batzuk azpiratu ondoren, aginte legalen kontrolpean geratu ziren bi lurraldeak hasieran.

Gerraren aurreneko egunetan anarkistek, beste inork baino lehen, ahalegin handiak egin zituzten Donostiatik Nafarroako muga bitartean. Chiapuso-ren liburuak kontatzen ditu xehetasun osoz pasadizo haiek.

Baina, Gipuzkoa laster geratu zen Nafarroatik hainbat lekutatik sarturiko matxinatuen erasopean. Lesakan eta Oiartzunen, Alfonso Beorlegiren agindupean sarturikoek erresistentzia gogorra aurkitu zuten errepublikarren aldetik, baina irailaren 4an Irun konkistatu zuten; Donostiaren defendatzaileek lortua zuten hasieran militar matxinatuak errenditzea, baina Beorlegiren tropen kontrolpean erori zen irailaren 13an, bertako Defentsa-juntak alde egin ondoren. Bestalde, Leitza, Ataun, Betelu eta Zegamatik sarturik, laster kontrolatu zuten Gipuzkoaren barrualde osoa; eta gerra-frontea Bizkaia aldera aldatuz joan zen. Urriaren lehen egunetan Gipuzkoa eta Bizkaiaren arteko mugan zegoen finkatu samarturik.

Euzko Jaurlaritzaren, Euzko Gudaroztearen eta Euskal Autonomia Estatutuaren sorrera

1936ko urriaren lean onartu zuen Espainiako Parlamentuak Euskal Autonomi Estatutua; eta hilaren 7an osatu zen Euzko Jaurlaritza, gerra-gobernu gisa; bere lehen eginkizunetako bat Euzko Gudaroztea antolatzea izan zuen.

Honek 28 batailoi zituen, hiru ingeniari-batailoi barne.

Altxamenduaren berri izan zen bezain laster, Bizkaiko EAJk herrietan ordena publikoa mantenduko zuten indar armatuak eratzea agindu zuen, Errepublikaren aldetik geratu ziren beste leku batzuetan izan ziren gehiegikeriak saihesteko asmoz. Euzko Gudaroztea sortzeari Azpeitin ekin zitzaion, abuztuaren lehen egunetan. Kandido Saseta Intendentziako kapitain profesionalaren agintepean. Herrietako batzokietan ematen zuten izena armada berrian partaide izan nahi zutenek.

Urtebete iraun zuen antolakunde hark, Santoñako Ituna arte.

Euzko Gudaroztearen saiakera, Gernikako bonbardaketa eta "Burdin gerrikoaren" porrota

1936ko abenduan Euzko Gudarozteak Araban eraso egin zuen (Legutioko erasoa), Gasteiz berreskuratzeko asmoz, baina ez zuen lortu. Aurrerantzean Mola jeneralak, eta hori hil ondoren Dávila jeneralak gidatutako armada frankista Bizkaia hartuz joan zen, airezko bonbardaketen laguntza erabakitzaileari esker.

Davila jenerala

1937ko apirilaren 26an abioi alemaniarrek Gernika bonbardatu eta suntsitu zuten.

Gernika suntsituta bonbardaketaren ondoren

Joseba Elosegi. Gernikako bonbardaketan hirian suertatu eta agintea zuen kargu bakarra.

Ekainaren 19an hartu zuten frankistek Bilbo, Euskal Herriko azken erresistentzi gunea, Euzko Gudarozteak hiriaren inguruan eraikitako "Burdin gerrikoa" gainditu ondoren.

Burdin gerrikoa Bilbo inguruan sortutako gotorleku-sistema bat zen (1936). Sortu berria zen Euzko Jaurlaritzaren aginduz eraikia, Plentzian hasi eta Bilbo inguratuz Muskizko San Julian ingururaino iristen zen: Bilbotik 20 bat km-ra zegoen. Lubaki, alanbrada, metrailadore, behatoki eta bidexkaz osatuta zegoen. Bilboren defentsaren oinarria izan nahi zuen; baina erraz hautsi zuten Francoren aldeko indarrek, Larrabetzu aldetik 1937ko ekainaren 11n. Handik zortzi egunera erori zen Bilbo. Gerrikoaren eraikuntzaren akats tekniko-militarrek eta obren ingeniari izan zena etsaiengana pasatu izanak erraztu egin zuen gotorleku-sistema hau gainditzea.

Burdin Gerrikoaren zati bat

Alejandro Goikoetxea komandantea, Burdin Gerrikoaren eraikuntzan parte hartu zuen ofizialetako bat, martxoan erasotzaileen bandora igaro zena plano guztiak berekin zituela. Hauek erakusten zutenez, lanak amaitu gabe zeuden. Erasotzaileek lekurik ahulenetatik erasotzeko informazio guztia izan zuten.

Euskal Herriari zegokionez, 1937ko abuztuaren 24an amaitu zen Espainiako Gerra Zibila, Francoren bandoko italiarrek eta EAJko ordezkariek Santoñako ituna sinatu zutenean. EAJk nahiago izan zuen bakea Espainiako Errepublikatik aparte eta bere aldetik sinatu.

Galtzaileak erbesteratu beharrean

Euskaldun askok orduan Iparraldera ihes egin zuen, baina Espainiara itzuli eta errepublikarren alde borrokatu ziren gerra amaitu bitartean. Ipar Euskal Herriak ere nahikoa hurbildik bizi behar izan zituen Hegoaldeko gerra eta horren ondorioak, gerratik ihesean edo gerra ondoren Hegoaldetik alde egin zutenei laguntzen. Ipar Euskal Herrira eta Frantziara ihes egitea ez ezik, euskaldun askok aukeratu zuen Venezuelara, Argentinara, Mexikora eta Amerikako beste herrialdeetara ere atzerriratzea; hauxe izan zen gerraren beste ondorio lazgarria eta garrantzi historiko handikoa.

Eusko Jaurlaritzako kideak, Agirre Lehendakaria buru zutela, erbestera doaz ihesi