Polisak eta beren zabaltzea

K.a. 1200 urtetik aurrera Grezia edo Helade (Balkanetako penintsularen Hegoaldea, Egeoko irlak eta Asia Txikiko kostaldea) lurraldeetako artzain eta nekazarien komunitateak polis edo hiri-estatuak izeneko monarkia-estatuetan antolatzen hasi ziren. Lurralde txikiak eta burujabeak ziren eta hiri eta inguruneko zelaiak biltzen zituzten.

Polisek ez zuten beti lagunarteko harremanik izaten. Batzuetan komunean zuten kanpoko arerioen kontra egiteko itunak egiten zituzten, baina beste batzutan beren artean borroka ere.

Ondorengo arrazoiak zirela eta, K.a. IX eta VI. mende bitartean Mediterraneoan greziar kolonizazioak garatu ziren:

• Biztanleriaren hazkundea.
• Jabetzak gutxi batzuen esku egotea.
• Nekazari asko zorduntzea.
• Merkataritza zabaltzeko beharrizana.

Kolono talde txikiak mediterranear kostaldeetatik nabigatzen aritu ziren eta batez ere, italiar penintsularen Hegoaldean eta Sizilian (Magna Grecia), Frantziako Hego-ekialdean, Espainiako Ekialdean eta Hegoaldean eta Ponto Euxinon (itsaso Beltza) asentamendu iraunkorrak sortu zituzten.

Mediar gudak

K.a. VI. mendean inoiz lehenago egon ez zen sistema politikoa hartu zuten polis batzuk eta sistema honi demokrazia deitu zioten (grezierazko demos= herria eta cracia= boterea). Boterea herritar aske batzuen eskuetara igaro zen eta hauek batzar eta batzordeetan biltzen ziren.

Oparotasun ekonomikoak polisen garapen politikoa lagundu zuen, zeintzuk VI. mende amaieran persiar inperioaren eskutik mehatxatuta ikusi zituzten beren buruak. Greziar polis guztiak, Atenasek zuzenduak, Asia Txikiko kostaldeko hiriak laguntzera joan ziren eta hau zela eta mediar gudak hasi ziren.

Greziarrek lehenengo aldiz Maratongo lautadan irabazi zuten (K.a 490), baina geroago Termopiletan garaitu zituzten (K.a. 480). Atenastar eskuadrak atzera egiteko eta berriz elkartzeko denbora izan zuen eta Temistoklesen estrategia azkarrari esker denbora gutxiren buruan Salaminako itsas garaipena lortu zuen.

Hurrengo udan, persiarrak berriro garaituak izan ziren Platean (K. a. 479) Pausanias buru zuen armadaren aurrean eta jarraian Mikalan, kostalde jonikoan, greziar armada konfederatuak aurkarien eskuadraren zatirik handiena suntsitu zuen.

Guda, behin betikoz Kaliasko bakearekin K.a. 448. urtean amaitu zen, zeinetan Persiak Egeoan Atenasen nagusitasuna aitortu zuen.

Periklesen mendea

Mediar gudetan izandako garaipenak, Atenasek, gatazkan izandako lan erabakigarriaren ondorioz, Helade taldean posizio nagusiena hartzea ekarri zuen.

V. mende erdialdean, alderdi demokratikoko burua zen Perikles hiriko agintari goren izendatu zuten eta honekin Grezia klasikoaren aldirik distiratsuena hasi zen.

Periklesek bere aurreko Efialtesek hasitako demokratizazio politikoa garatu zuen eta poliseko bizitza ekonomiko eta kulturala bizkortu zuen. Gainera garai zaharreko hiririk politena egin zuen Atenas, batez ere Akropolisa berreraiki zuelako. Akropolisean Partenoia eta atenastar tenplurik garrantzitsuenak zeuden eta bertan Fidiasek egin zuen lan, garai horretako arkitekto eta eskultore nagusiena.

Filosofo eta zientzialari handien garaia ere izan zen, Sokrates esaterako. Sokratesen lana Platon, Aristoteles eta Hipokratesek jarraitu zuten eta azken honek medikuntzaren oinarriak ezarri zituen.

Peloponesoko guda

K.a. 431 eta 404 urte artean Atenas eta Espartaren arteko guda izan zen. Hiri hauek izan ziren mediar gudetan aurrea hartu zuten hiriak eta eredu politiko eta gizarte-eredu kontrajarriak adierazten zuten:

• Atenas eta Delosko Ligako bere aliatuek joera demokratikoa adierazten zuten. Atenastar hiritarrek bere kulturaz harro zeuden eta filosofia eta artea maite zuten.
• Esparta eta Peloponesoko Ligako bere aliatuek oligarkia aristokratikoarekin bat egiten zuten. Espartako hiritarrak gudarako prestatzeko hartzen zuten denbora osoa.

Liskarraren arrazoia, Heladearen inguruko nagusitasuna eta hiri biek zeukaten areriotasuna izan zen eta Italiako Hegoaldeko eta Siziliako merkataritza-interesen ondorioz hasi zen.

Atenastarrek Helesponto ondoan dagoen Egospotamosen izandako porrotak liskarrari amaiera eman zion eta Espartaren nagusitasunari bidea zabaldu zion. Hurrengo urtean, K.a. 404an, Atenasek amore eman zuen eta Hogeita hamar Tiranoen gobernua ezarri zen.

Data garrantzitsuak

• 776 Lehenengo Joko Olinpikoak. Greziar zibilizazio arkaikoaren hasiera.
• 770 Mendebaldeko Mediterraneoan greziar kolonizazioaren hasiera.
• 700 Greziar kolonizazioa Ekialderantz.
• 512 Persiako Dario I.ak Trazia hartzen du.
• 500 Asia Txikiko greziar hiriak Dario I.aren aurka altxatzen dira. Mediar guden hasiera.
• 490 Maratongo borrokaren hasiera. Lehenengo mediar gudaren amaiera.
• 480 Bigarren mediar gudaren hasiera. Termopilasgo pasabidean Leonidas espartarraren aurre egite heroikoa. Atenastarren itsas garaipena Salaminan.
• 479 Platea eta Mikalan greziar garaipenak.
• 448 Kaliasgo bakea: mediar guden amaiera.
• 446 Atenasen, Periklesen gobernuaren hasiera.
• 431 Peloponesoko gudaren hasiera.
• 429 Perikles hiltzen da eta berarekin Atenasko goieneko garaia.
• 405 Egospotamosen atenastarren porrota.
• 404 Atenasek amore ematen du eta Peloponesoko guda amaitzen da.
• 371 Tebasen garaipena Espartaren aurka Leuktran. Tebasen nagusitasuna hasten da.
• 338 Mazedoniako Filipo II.ak greziarrak garaitzen ditu Keronean eta Grezia hartzen du.