Saiakera

Saiakera askotariko luzera eta egitura dauzkan generoa da. Izen ugari hartzen ditu: memoria, eskutitza, diskurtsoa... Norberaren ikuspegitik eta zama jakintsurik gabe zientzia- edo pentsamendu-gaiak azaltzeko erabiltzen da.

Saiakera-idazleek hitz lau zuzen eta zehatza landu zuten, zientzia-berbaldiaren eta elkarrizketaren artean, tertulietan erabiliko zen hizkera kultu eta biziaren isla zena eta ika-mikak, hala behar izanez gero, ez zuen bazterrean uzten tankera sutsu eta gartsua.

Eleberria

• Diego de Torres Villarroel (1694-1770) Vida, ascendencia, nacimiento, crianza y aventuras del doctor don Diego de Torres Villarroel (1743-1759) eleberria idatzi zuen, nobela eran idatzitako autobiografia, beraren tonu eta egituragatik eleberri pikareskoa gogorarazten zuena.

  Egileak, bere abenturak narratzearekin batera, kultura eta zientziaren beherakadaren karikaturazko satira eskaini zuen.

• 1758an aita Isla jesuitaren Historia del famoso predicador fray Gerundio de Campazas, alias Zotes argitaratu zen, predikazioaren akatsen kontrako satira. Beronek artean erretorika barroko korapilatsua eta lan jakintsuen berezko aipu latindarren zama zeuzkan.

Feijoo

Berrogeita hamar urte zituela hasi zuen frai Benito Feijook bere hezkuntza-lana. Bi helburu zeuzkan:

• Tradizioan edo egunerokotasunean oinarritutako herri-okerrak zuzentzea.
• Zientziaren ideia baten aurka borrokatzea, garaiko unibertsitateena, zeinek Bibliaren, Aristotelesen eta San Tomas eta abarren baieztapenak ontzat ematen baitzituen.

Feijooren garrantzia ez datza, ez berriztatzean, ez ikertzean, Europako zientziaren berrikuntzak eta pentsamoldeak hedatzean baizik.

Bere lana honetaz osaturik dago: Teatro critico universal saiakera saiakera luzeen zortzi liburukiz (1727-1739) eta Cartas eruditas y curiosas laburragoen bost liburukiz. Hitz lau garbi eta zuzena du, artean zirauen barrokoaren tankera eta hizkera akademikotik urrun.

Benito Jeronimo Feijooren erretratua (1676-1764) . 1944ko Ensayos escogidosen argitalpen batean dago. LIBURUTEGI NAZIONALA, MADRIL.

Jovellanos

Jovellanos Espainiako Ilustrazioren ordezkaririk behinena izan zen eta haren bizitzak mugimendu hori murgilduta zegoen kontraesanak islatzen ditu. Bere prestutasunak eta ideia erreformistek talka egin zuten etengabe sektorerik tradizionalenen ulertezintasun eta tolerantzia ezarekin.

Jovellanosen prosa gehiena ez da berez literarioa, izan ere, gizartearen aspektu askotarikoen erreformaren inguruko saiakerak dira.

Lanik gailena Informe sobre la ley agraria (1794) dugu. Bertan Espainiako nekazaritzaren atzerapenaren zergatiak aztertu eta gainditzeko zenbait neurri proposatzen ditu.

Memoria sobre espectáculos y diversiones públicas (1796) izeneko lanean zenbait jolas eta ikuskizunen historia aztertu eta erreforma batzuk proposatzen ditu. Antzerkiak ardura dio gehien, barroko-osteko egileek nagusi izanez jarraitzen zuten generoa (20. gaia ikusi). Antzerki neoklasikoaren aldekoa izatea Jovellanosek bertan sumatzen zuen hezkuntzarako helburutik zetorren.

Melchor Gaspar de Jovellanos. Francisco de Goyak eginda (Pradoko Museoa, Madril).

Cadalso

Cadalso hitz lauz egindako lanengatik aintzat hartzen da gaur egun, narratzeko molde batzuen bitartez esperimentatzen baitu.

Cartas marruecas (1793)

Hiru berriemailek elkarri bidaltzen dioten epistola-multzoa da bere lana:

• Espainian zehar bidaia egiten du Gazel gazte marokoarrak. Atzerriko bere begiradari esker ohitura eta gizarte nazionalaren ikuspegi kritikoa adierazten da.
• Ben Beley, bere irakaslea.
• Nuño, Gazeli gidari-lanak egiten dizkion espainiarra. Pertsonaia horrek errealitateaz jabetzeko angelu desberdina eransten du.

Nazioaren kritikak XVIII. mendeko Espainiako historia eta gizartea ditu ardatz batik bat. Egileak erreforma ilustratuen proiektu bati ekitea proposatzen du. Hala ere, tradizioari eusteko nahiaren eta Europatiko korronteetara zabaltzearen artean dabil ezbaian.

Noches lúgubres (1790)

Lana, hiru «Gautan» banaturik, elkarrizketa bat da. Bertan narratzen da nola Tediatok, hildako bere maiteagatik maitasunez zoratuta, gorpua lurpetik atera nahi duen etxera eraman eta beraren ondoan hiltzeko.

Tediatoren ikuspegi saminduak, nia goraipatzeak, non bere sentikortasunean zehar kanpoko mundua sumatzen den, eta gauetan gailentzen den sentimenduzko tonu deklamatorioak Espainiako Erromantizismoaren atariko garrantzitsu bihurtzen dute lan hau.