Lapurteraren hedadura

Lapurtera ez dago Lapurdi osoan zehar zabaldua. Ekialdeko zati handi batean behenafarrera mintzatzen da eta ipar aldeko zenbait herri erdaldunduta agertzen dira. Beraz, Lapurdiko mendebaldean hitz egiten da lapurtera. Era berean, Nafarroa Garaiko Urdazubi eta Zugarramurdin ere euskalki hau erabiltzen dute.

Lapurtera mintzatuaren aldaerak

L.L. Bonaparte printzearen laugarren eta azken sailkapenari jarraituz (1869), bi azpieuskalki bereiz daitezke: berezkoa, Donibane Lohizuneko, Sarako (Nafarroa Garaiko zatia barne) eta Ainhoako hizkerek osatua eta nahasia, Arrangoitzeko hizkerak osatzen duena

Zalantza handiak izan zituen Bonapartek Baztango euskara zela eta, sailkapenean lapurteratik kanpo jarri bazuen ere, bai lapurteratzat, bai goi-nafarreratzat har daitekeela adierazi baitzuen. Gerora ere, asko izan dira eskualde honetako hizkerari buruz iritzi baten zein bestearen alde mintzatu direnak.

Lapurteraren literatur tradizioa

Literatur tradizio handiko euskalkia izan da lapurtera. Ezin da ukatu askok eta askok ereduzko hizkuntzatzat hartu izan dutela XVII. mendeko lapurtera literarioa, lapurtera klasikoa deitu izan dena. Euskara batua finkatzerakoan ere lapurtera izan da oinarri gisa erabili den euskalkietako bat. Aukera honen arrazoia, aldameneko euskalkiekin duen lotura edo antzekotasunaz gainera, tradizio horretan datza.

Berezitasun fonologikoak

Diptongoak (ai, ei, oi, au, eu)

Hego aldeko euskalkietan diptongoak direnak sarri bi silabatan ebakitzen dira aspirazioaren bitartez: behi, ehun.

Euskara batuan ei diptongoa duten hitzek oi forma izan dezakete lapurteraz: zoin, hogoi.

Bokal-alternantziak

Beste euskalki batzuetan e duten hitzek o izan dezakete: zonbait. Eta o-ren tokian u: ungi, hunek.

Bokal-galtzeak

Beste euskalki batzuetan bukaeran bokala duten hitz batzuek lapurteraz ez dute izaten: balios, ausart. Horren eraginez hitz-bukaeran geratzen den kontsonantea gor bilaka daiteke: berant (berandu).

Kontsonante-multzoetan bokala tartekatzea

Kontsonante-multzo batzuk hautsi egiten dira, bokal bat tartekatuz: forogatu (frogatu), sobera, libera

Kontsonante herskariak

Lapurteraz, l ondoren k herskari gorraren ordez honi dagokion g ozena ager daiteke: elgar, hilgo.

Beste euskalki batzuetan ez bezala, herskari gor hasperendunak (ph, th, kh) erabiltzen dira lapurteraz zenbait posiziotan, hala nola: hitz-hasieran, bokal edo diptongo baten ondoren eta r, l eta n-ren ondoren.

- Hitz hasieran: phago, khausitu, thorratu.

- Bokal edo diptongo ostean: aphal, zakhur, aiphatu.

- 1, r, n ondoren: ilkhi, artha, onthasun.

Herskari ozena erabili ohi den testuinguru batzuetan gorra erabil daiteke lapurteraz: onthu.

Txistukariak (s, z, x/ts, tz, tx)

Hitz hasieran frikariak (s, z, x) ugariagoak dira afrikatua (tx) baino: zakurra, xoria.

Dardarkariak (r/rr)

Lapurtera mintzatuan asko frantsestu da dardarkariak ebakitzeko era.

/ j / fonema

Fonema honek lapurteraz gaurko euskara batuan bezalakoxe soinua du [ y ]: Jainkoaren (Yainkoaren) jokatu (yokhatu) juntatu (yuntatu).

Hasperenketa

Lapurteraz /h/ fonema hasperenduna da. Honako posizio hauetan azaltzen da:

- Hitz hasieran: hiri, herri, haitz

- Bokal artean: ahul

- Diptongo baten eta bokal baten artean: oihan

- r, l, n -ren ondoren: elhe, senhar, belharra, sorhoa, anhitz, bilhakatu, orhoitu, onhets, ilhuna

Lapurtera klasikoak zuen soinu hasperenduna XIX. mendetik aurrera ahulduz joan da.

Bustidura

Balio adierazkorrari lotzen zaio gehienetan bustidura lapurteraz: in, il multzoak ez dira soinu bustiaz ebakitzen normalean: bainan, jakina, ordaina, mila, hila.

Berezitasun morfologikoak

Deklinabidea

Ergatibo pluralari dagokion -ek atzizkiak hitz-buakerako e batekin topo egiten duenean bikotea soildu eta e bakarra agertzen da askotan: semek (semeek).

Datibo pluralaren atzizkiak -er (zubereran bezala) edo -eri izan daitezke, -ei-ren ondoan: eskaldunei baina heier, soldadoer, batzuer

Lapurteraz ablatibo pluralak marka zaharra erakusten du: -etarik lagunetarik, latzetarik

Halaber, -tarik atzizkia izan dezakete erakusleek: hortarik, hetarik.

Nora kasuan -rat da erlazio-atzizkia: gerlarat, tokirat, galtzerat, hunat

Bizidunekiko deklinabidean -gan artizkiaren ondoan baitan ere azaltzen da: gugana edo gure baitara, zuganik edo zure baitarik

Hala ere, bizidunei dagokien atzizkiaren ordez, bizigabeei dagokiena erabiltzen da batzuetan: Hetarik anitzak elgarretarat biltzen ziren.

Izenordeak

Izenordeetan forma indartu bereziak ditu: nihaur, neror, hihaur; heror, beraur, guhaur, geror, zuhaur, zerori, zuihauk, zerok, nihaurrek, nerorrek, hihaurrek, herorrek, beraurrek, guhaurek, gerorrek, zuhaurek, zerorrek, zuihauek

Bestalde, aipagarriak dira nihor (inor) izenordea eta izenorde gisako bertze.

Zenbatzaileak

Zenbatzaileetan ere badu berezitasunik lapurterak: hirur, laur, eredu zaharrari jarraiki bortz, hogoi, aldaketa fonetikoen eraginez.

Hauen eratorrietan ere azaltzen da berezitasuna: hamahirur gizonek

Bestalde, asko zenbatzaile zehaztugabeak izenaren aurreko kokagunea har dezake: asko herri

Halaber, aipagarria da guzi formako zenbatzailea

Aditzondoak

Lapurteraren ezaugarri dira: nehoiz (inoiz) nehon (inon) nehola (inola)

Galdetzaileak

Zerentzat galdetzaileak zertako edo zertarakoren esanahia du: Zerentzat ekartzen duzue?

Atzizkiak

Galdetzailerik ez duten galderazko perpausek -a har dezakete: Nik dakita zure lagunen berri? Zertako, zergatik galdetzaileen erantzunerako -kotz darabil, -ko ren ordez: Elgarrekin bizitzekotz

Aditza

Ondoko taulak erakusten ditu aditz laguntzailearen berezitasun batzuk:

Aditzaren beste ezaugarri batzuk:

- Aspektu burutu gabearen marka -ten denean, -iten aldaera agertzen da, bukaeran -n duten aditzoinetan: iragaiten, erraiten, egoiten, edireiten

- Etorkizuneko aspektu-marka -(r)en ere izan daiteke: izanen, ikusiren, eginen, arnegaturen, jakinen

Berezitasun sintaktikoak

- Hainbat zenbatzaile zehaztugabe izenaren ezkerrean nahiz eskuinean joan daitezke: asko, hainitz (anitz), franko/frango, deus, zenbait/zonbait, sobera... Frango apezen begitarteak. Asko euskaldun joan izan dira.

- Galderazko perpausetan, eta BAI/EZ erako galderetan, intonazio bereziaz gain, aditz jokatuari -a gehitzen zaio. Nafarroa Beherean gertatzen da, batez ere, honela: nahi duia? (nahi (al) du?) etorri dea? (etorri (al) da?)

- Esaldiaren ordenari dagokionez, Iparraldean askatasun handiagoz jokatzen da Hegoaldean baino: Baina zen asmo giristinokoa. Zen apeza.

- Aditz laguntzailea nagusiaren aurrera pasatzeko ohitura ere bada. Balio enfatikoa edo, emateko erabiltzen da: jaun horrek du ikusi, nik nuen segurtatu behar

- ere-ren erabileran mendebaldeko euskalkietan ongi ematen ez duten moduko esaldiak entzun ditzakegu: Ilhuntzea ere zen. Ezagutua ere zen orotan

- Zehargalderak osatzerakoan, -enen(t)z erlazio-atzizkia sarritan erabiltzen da: beha ea nehor ageri dene(n)(t)z. Ez dakit eia jinen dene(t)z

- Aditza era jokatugabean markatuz egiten dira batzuetan erlatibozko esaldiak: Atzo egin (egindako) bileran.

- Perpaus kausalak osatzeko, hainbat egitura propio:

-ze(r)en (eta)... bait-/-(e)n: Ez da jinen zeren eritu baita)

- lako(tz): Europako lurralde urrietarik bat delakotz

- ezen hitza sarritan kausal esplikatzaile gisa erabiltzen da: Lasterregi ene ustez, ezen holako lanari zoazkon gogoeten erabiltzeko astirik ere ez dute izan

Moduzkoetan -ki atzizkia erabiltzen da: Aita emazte begi-zuri batekin ibilki ikusiz...

Lapurterazko testutxo bat erakusgarri

Hona hemen lapurteraren ezaugarriak dastatzeko adinako testu labur bat: