Koldo Zuazo

Euskal Herriko Unibertsitatean Euskal Filologiako irakasle den Koldo Zuazok sakontasun handiz aztertu du euskararen dialektologia. Bonaparteren sailkapenetik abiatuta, 1997. urtean beste sailkapen zehatzago bat egin zuen. Lehena euskalkietan oinarritu zen bere sailkapena osatzeko, baina Zuazo, aldiz, mintzamolde-multzoetan oinarritu da.

Zuazoren euskalkiek inguru jakin batzuetako hizkera-ezaugarrien arabera antolatuak daude:

• Erdialdeko eremurik zabaleneko ezaugarriak.
• Erdialdeko eremurik txikieneko ezaugarriak.
• Mendebaldeko ezaugarriak.
• Ekialdeko ezaugarriak.
• Iparraldeko ezaugarriak.
• Hegoaldeko ezaugarriak.
• Nafarroako euskararen ezaugarriak.
• Gipuzkeraren ezaugarriak.
• Mendebaldeko eta erdialdeko ezaugarriak.
• Bitariko banaketa duen eremuko ezaugarriak.
• Euskal Herri osoa, eremu finkorik zehaztu gabe.

Sailkapen hori osatzeaz gain, Koldo Zuazok euskal dialektoen atlas bat egin du, euskalkiei buruz egin den bakarra.

Euskalkien egungo sailkapena

Bizkaiera

• Ezaugarri fonetikoak:
  • Hitz-amaierako a+a > ea (ahizpa+ak > ahizpeak), ia (alaba+a > alabia), edo ie (neska+a > neskie).
  • Alternantziak: e/a (berri > barri) edo i/u (irten > urten).
  • Beheranzko diptongoa: aurpegie.
  • Hiato markatua, kontsonante bat tartekatuz: mendia >mendixe.
  • Ez dira bereizten s eta z hotsak, ezta ts eta tz hotsak ere.
  • i-aren palatalizazioa: i+L >/LL/ (mutil+a > / mutiLLa/); i+n >; ñ (hagin+a > /hagiña/); i+z > x (gizon > /gixona/); i+t > /tt/ (aita > /aitta/).
• Morfologiaren ezaugarriak:
  • Erro berbereko erakusleak: hau, hori, ha (singularra); honeek, horreek, hareek (plurala).
  • Zenbatzailea zenbait kasutan izenaren atzean dator: gizon bi, neska hiru.
  • Soziatiboaren deklinabide-atzizkia -egaz da: norekin >noregaz.
  • Erakuslea izenaren aurretik nahiz atzetik agertu ohi da: honek txakur honek.
  • Aditza bera galdegaia denean, aditza errepikatzen da: honek jakin daki (sintetikoa), etorri egin da (perifrastikoa).
  • Konpletibak: -ela y -ena.
  • Aurreko bokala i ez denean, aditzak datiboaren deklinazioan erabat aldatzen dira batuarekin erkatuz. Deklinazioak hauexek dira: -t, -tzu, -ko, -ku, -tzue, -ke (jat, jatzu, jako, jaku, jatzue, jake).
  • Aditz-oina eta aditz laguntzailea sarritan laburtu eta batu egiten dira: esangotso (esango deutso).
  • -ari izan forma erabili beharrean, ibili aditza erabiltzen da: ikasten ari naiz > ikasten nabil.

Gipuzkera

• Ezaugarri fonetiko eta morfologikoak:
  • Alternantzia: a/e (burua > burue).
  • Hiato markatua, kontsonante bat tartekatuz: buruba, txoriya.
  • Bokalak batu: zaharra > zarra.
  • Palatalizazioa: oilo > oillo.
  • Ez dira bereizten nominatibo plurala -ak eta ergatibo plurala -ek, denak -ak egiten baitira.
  • Menpeko esaldi guztiak markatzen dira: etorri den gizona nire aita da.

Lapurtera

• Ezaugarri fonetiko, lexikografiko eta morfologikoak:
  • Bokal bikoitzak: iraazi (irabazi).
  • Azken bokala galtzen dute: berandu > berant.
  • o/u alternantzia, n edo m aldamenean dutenean: non > nun.
  • h ahoskatu egiten da.
  • Palatalizazio adierazkorra.
  • Sarritan erabiltzen da bait partikula.
  • Forma indartuak: nehaur, neror...
  • Aditz sintetikoen pluraleko marka -tza da eta ez -zki.
  • Aditz-oinaren etorkizuneko forma -en amaitzen da eta ez -ko/-go: Bihar hondartzara joanen naiz (joango naiz).
  • Determinatzaileak izenaren aurrean nahiz atzean ager daitezke: esker anitz/ anitz esker.

Zuberera

• Ezaugarri fonetiko eta morfologikoak:
  • ü bokalaren erabilpena.
  • Bokal-aldaketa: u+a > /ia/ (burua > /buria/).
  • h ahoskatzen da.
  • Datiboko pluralaren deklinazioa aldatzen da: ei > er (gizonei > gizoner).
  • Bereizi egiten dituzte nominatibo plurala eta ergatibo plurala: -ak/-ek.
  • Adlatibo soilaren deklinazioa aldatzen da: -ra > -ala (Goazen ostatura > goazen ostatüala).
  • Muga-adlatiboaren deklinazioan aldaketa: -raino > -ra artino (Mauleraino lagundu du > Maulera artino laundu du).
  • Ez dute erlatiboa markatzen: Etorri da gizona nire aita da.

Goi-nafarrera

• Ezaugarri fonetiko, lexikografiko eta morfologikoak:
  • Goranzko zenbait diptongo: eguardia (eguerdia esan ordez).
  • Kontsonante txistukari guztiak ahoskatzen dituzte: s, z, x, ts, tz, tx.
  • Bokalen eta kontsonanteen galera: kopiatu > kopitu, hasarretu > hasertu.
  • Gipuzkeraren antzeko deklinabidea, -lakotz kasu-marka izan ezik.
  • Bereizi egiten dituzte nominatibo plurala eta ergatibo plurala: -ak/-ek.
  • Euskara estandarreko aditz-forma asko erabiltzen dituzte: dut, duzu...
  • Batzuetan aditzak aldatu egiten dituzte, esate baterako, nor-nori erabili behar denean, nor nori nork erabiltzen dute.
  • baino > biño, miño.

Behe-nafarrera

• Ezaugarri fonologikoak:
  • Goranzko diptongoak (eguerdia) eta zenbait triptongo (hiru bokale elkarturik).
  • /tt/ fonema markatua erabiltzen dute.
  • h ahoskatzen dute.
  • Errotazismoa: beste > bertze.
• Ezaugarri morfologikoak:
  • Aldaketak deklinabidean: -ra > -rat, -lat (etxera > etxerat); -tik > -tikan (etxetik > etxetikan); -en > -n; -raino > -dino.
  • Bereizi egiten dituzte nominatibo plurala et aregatibo plurala: -ak/-ek.
  • iro erroa erabiltzen dute aditzetan.
  • Klitxe moduko bat erabiltzen dute: gizona gizon tei.
  • Baldintzazkoak egiteko baldin ba- erabiltzen dituzte ba- erabili beharrean: gure etxera bazatoz > gure etxera baldin bazatoz.