Artikuluaren egilea: Fernando Tabar Anitua

Oso zaila da eremu eta garai jakin batekin lotutako pintura jarduerari osorik heltzea; zer esanik ez, eremu hori Mendebaldeko Europako lur erlatiboki zabal, aberats eta jendetsua bada -Euskadi eta Nafarroa, hain zuzen-, eta garaia barrokoa -mende eta erdi baino gehiago-. Zaila da, bai, nahiz eta laburpena soilik egin behar izan; edo, agian, horrexegatik. Hala da, nahiz eta pintura eskultura baino askoz eskasagoa izan, eskulturak estimazio handiagoa baitzuen elizetako irudiak egin eta istorio sakratuak irudikatzeko. Jose Angel Barrio Lozak idatzi zuenez, "En muy pocos ámbitos que no fueran los cortesanos o los más intelectualizados de las órdenes religiosas tuvo aceptación la pintura religiosa. Los feligreses siempre prefirieron la escultura, el bulto o el relieve, como más próximos y capaces de arrancar emociones".¹ XVI. mendearen bigarren erditik aurrera, joera hori areagotu egin zen; hain zuzen, Anchieta gipuzkoarraren estilo erromanista Euskadi eta Nafarroa osoan eta harago ere nagusitu, eta eskola sortu zuenean. Gregorio Fernandezen estiloa asimilatutakoan hasi zen eskultura barrokoa. Araban eta Gipuzkoan egindako lanei eta Valladolideko lantegian zituen Euskadiko eta Nafarroako eskultoreei esker, Fernandezek zuzenean bermatu zuen aldi haren hasiera. Estilo hura naturalistagoa zen, eta nahiko dramatikoa da ikustea nola itzal handiko tokiko artistek -Pedro de Ayala gasteiztarrak, adibidez- ia egun batetik bestera bereganatu zuten, eta manierismo erromanista behin betiko baztertu. Funtsean, mugimendu bakar batek hartu zuen hemen Fernandezen eraginaren lekua: XVIII. mendeko Madrilgo gortesau mugimenduak (eta, horrenbestez, galdutzat eman daitezke gure eskulturgintzaren jatorrizko ezaugarriak, gaur egun arte). Nolanahi ere, erromanismoaren ondoren, kalitate handiko eskultura egin zen askotan, eta pintura baino askoz gehiago. Barrokoko euskal artean, garrantzia izandako pintura ez zen izan astoetan edo horma irudietan egindakoa, baizik eta urre koloreari lotutako polikromiari eta zuraren lanketari lotua.

Garai eta leku jakin horretan pintzelez egindako lanei buruzko hausnarketak sistematizatzera eraman gaitzake, eta halaxe egin dugu datozen orrialdeetan. Lehenik eta behin, polikromatzaileen lana aztertu dugu; margolanak eta horma irudiak ere egiten zituzten tarteka. Ondoren, normalean azalera lauan egiten ziren pintura lanak aztertu ditugu -polikromia eta urre kolorea ere badituzte batzuetan-. Atal horretan, beste eskola batzuetan prestatu eta hona itzulitako artistak daude. Beste batzuk kanpotik etorri eta Euskal Herrian gelditu ziren, eta, haien lanei esker, gure ondare artistikoa aberastu egin zen; haietako batzuek, ordea, noizean behin soilik egiten zuten lan hemen. Euskadiko eta Nafarroako artista batzuk, berriz, kanpora joan ziren aukera bila, eta han utzi zituzten beren lanaren emaitzak. Kanpoan egindako margolanen berri izateak ere eragina izan zuen. Espainiako, Flandesko, Italiako eta Amerikako eskolarik aurreratuenetako artista garrantzitsuen margolanak tokiko artisten eredu eta inspirazio iturri izan ziren; batez ere, lan haiek sortutako garaian bertan heldu zirelako. Izan ere, beste batzuk geroago heldu dira, eta, hein handi batean, museoetako fondoa handitzea besterik ez dute ekarri -eraginkortasun arrazoiak direla eta, azterketa honetatik kanpo utzi behar ditugu-. Jakina, ezin dugu ahaztu Euskadiko eta Nafarroako museoek, eta, bereziki, Bilboko Arte Eder museoak, gure pintura barrokoaren zati handi bat gordetzen dutela; iraganean ekarritakoaren osagarri, hein handi batean. Beharrezkoa da bereizketa hori egitea eta zenbait gauza kontuan hartzea: alde batetik, artisten jatorria eta prestakuntza; bestetik, berriz, artelan bilketa. Izan ere, aniztasun horrek -bai bere kabuz, bai eragiten dituen loturengatik- Euskal Herrian pintura barrokoak izandako konplexutasunaren berri ematen du. Konplexutasun hori handitu egin zen, gainera, gure lurraldean ez zegoelako lan ildoa zuzendu eta batera zezakeen gune edo pintura eskola garrantzitsurik. Bestalde, pintura barrokoa ez da berdin ikertu lurralde guztietan, eta, beraz, oraindik ezin dugu ikuspegi oso eta orekaturik izan. Araban eta Nafarroan, monumentu katalogo bana argitaratzeko asmoa sortu zen: Arabakoa oso aurreratuta dago; Nafarroakoa, berriz, bukatuta. Horrez gain, beste ikerketa batzuk ere egin dituzte, eta, ondorioz, dezente informazio daukagu. Gipuzkoan eta Bizkaian, berriz, "terra incognita" ez bada ere, gutxi ikertu da horri buruz -arkitektura eta eskultura, adibidez, gehiago ikertu dituzte-.

Pintzela gubiaren zerbitzura. Eskultura polikromatua

Urreztatzaileak, polikromatzaileak eta eskubide osoko margolariak

Erretaulak eta taillak urreztatu eta polikromatu nahiak -behar eztabaidaezin moduan sentitua- lan asko eman zien pintzelaz lan egiten zuten artistei. Emaitza bikainak lortu zituzten arlo horretan. Horretarako, berariazko prestakuntza jasotzen zuten lantegietan; prestakuntza zabala zen, tarteka beste lan batzuk ere egin ahal izateko: asto gaineko pinturak oholean eta mihisean -erretauletan txertatuta edo isolatuta- eta horma irudiak.

Eskulturak urreztatzea eta polikromatzea mazoneria eta eskultura bera baino garestiagoa izan zitekeen. Bi jarduera horiek asko ugaritu ziren XVII. mendearen lehen erdian; izan ere, halakorik ez zuten erretaula erromanista asko urreztatu eta polikromatu nahi izan zituzten, baita orduan egindako erretaulak ere. Bigarren erdian, halako lan gutxiago egin ziren, ekonomi krisia zela eta. Egindako urreztatze eta polikromia lanak oso garrantzitsuak dira; nolanahi ere, ia ez dira ikertu orain arte. Urreztatzea eta polikromia, alde batetik, eta asto gaineko pintura eta horma irudia, bestetik, oso teknika desberdinak dira, baina, profesional berberek egiten zituztenez, puntu honetan batera heldu behar diet. Nafarroari dagokionez, Jose Cabezudo Astrainek egindako ikerketei esker,² XVII. mendearen erdialdera titulu profesionala eta Iruñan lantegia zituzten margolarien zerrenda luze eta dokumentatua daukagu, baita haien lanei buruzko zenbait datu ere. Esate baterako, Miguel de Armendarizek Inbuluzketako erretaula nagusia polikromatu zuen 1640an -Pedro de Landarekin batera-; beste bat, Lizarragako elizan; Lerrutzekoa, 1647an; eta, hurrengo urtean, alboetako erretaulak, Arreko elizan. Sagüeserako erretaula bat ere polikromatu zuen Landarekin elkarlanean. Alonso de Logroño y Verak Eliako sagrarioa urreztatu zuen 59 dukaten truke; Lucas de Pinedok, berriz, Iruñako katedraleko San Benitoren erretaulako eserlekua eta atikoa polikromatu eta margotu zituen. Eserlekuan, Elizako bi Aita daude, eta Aita horiek Mendigurengo (Araba)³ erretaulan ageri diren bi Aitaren flandestar grabatuak berregiten dituzte. Bestalde, Iruñako merindadean⁴ pintoreek -besteak beste- zer prestakuntza jaso zuten ikertu du Maria Victoria Hernandez Dettomak. Hori eta pinturarekin lotutako gainerako alderdiak -pintura errezetak barne- biltzen ditu J.M. Jimeno Juriok Asiainen, Iruñatik gertu.⁵ Han egin zuten lan Juan Las Herasek eta haren seme Andresek eta Juanek. Familia lantegi bat ireki zuten, eta onik atera ziren XVII. mendeko ekonomi krisialditik. Beste pintore batzuentzat, ordea, galgarria izan zen; esate baterako, Pascual Ochoa de Olzarentzat eta Alonso de Logroñorentzat. Horiek guztiak urreztatzaileak eta polikromatzaileak izan ziren funtsean -Jimeno Juriok ez du horien asto gaineko lanik aipatzen-.

Arabako eta Nafarroako monumentu katalogoei eta beste ikerketa lan batzuei esker, pintoreei eta haien lanei buruzko dokumentu askoren berri izan dugu. Nafarroan, Errenazimentuan baino pintore gutxiago zeuden, aipatutako ekonomi krisiagatik; biztanleria ere jaitsi egin zen. Zehaztasunetan sartu gabe, XVII. mendean Ibiricu familiak lantegia zeukan Lizarran. Juan de Lumbierrek -manierista, oraindik- eta Silvestre de Carcavillak eta Celedonio Perez del Castillok⁶ -haren jarraitzaileek- Erriberan eta, funtsean, Corellan egiten zuten lan. Oliten, Juan Frias de Salazarrek egiten zuen lan; pintore bikaina izan zen, eta Madrilgo eragina jaso zuela dirudi, Falcesko Salvador del Mundo basilikako erretaulan 1620 inguruan egindako mihiseak ikusita. Eserlekuan, hauek denak irudikatu zituen: San Paulo -ermitau-, San Agustin, San Pedroren askapena, San Anbrosio, Santa Apolonia, San Frantzisko Asiskoa, San Jeronimo, San Anton -paisaia batean-, San Gregorio eta gotzain santu bat. Atal nagusian eta erdiko horma hobiaren alde bietan, Antzaldatzea eta Igokundea irudikatu zituen; bigarrenean, Piztuera, Jasokundea eta Mendekostea; atikoan, berriz, Kalbarioa.⁷ Tudela inguruan, Jose de Fuentesek -Juan de Lumbierren suhiak- Ablitasko erretaula nagusiko mihiseak margotu zituen. Jose Eleizegui y Asensio ere ezin dugu ahaztu.⁸ . Manuel Gonzalez Crespo -"margolari txarra eta xumea", Jose Luis Arreseren hitzetan- eta haren seme Francisco Crespo y Cabia (1641-1702) ere aipatu behar ditugu. Azken horrek San Antonen irudi bat eta beste mihise batzuk margotu zituen 1670ean, anaia Pedro Corellako Virgen del Villar ermitan egiten ari zen erretaularako.⁹ Juan de Forondari buruz, zerbait gehiago dakigu. 1660koa da Forondaren lehen lan ezaguna; Arimak irudikatu zituen, eta Lezako (Araba) parrokian dago. Horrez gain, urreztatzaile eta pintore lanak egin zituen Miranda de Ebro eskualdean -Burgos eta Araba, Errioxa eta Nafarroaren arteko mugan-.¹⁰ XVII. eta XVIII. mendeen artean, Ignacio Diaz del Vallek eta haren seme Diegok Tudelako gunean egin zuten lan. Hura Cascantekoa zen, arkitektoa, eta zenbait lan egin zituen Tudelako katedraleko sakristian eta Cascanteko Jasokunde parrokiako Cristo a la Columna kaperan. Hark egin zituen, halaber, Zangozako Santiago parrokiako erretaula nagusiko mihiseak.¹¹ Horma pinturaren atalari dagozkio Tudelan Uharteko markesaren jauregiko fatxada apaintzen dutenak.¹² 

Araban, Pedro Echeverria Goñik Nafarroako polikromia errenazentistari buruz hasitako ikerketa ildo aitzindariari jarraituz,¹³ Euskal Herriko Unibertsitateak diruz lagundutako talde bat eratu zen 1996an, polikromia barrokoa ikertzeko. Ikerketa horri esker, zenbait lan argitaratu dira. Horietako batek Pedro Ruiz de Barronen eta Diego Perez y Cisnerosen lanean jartzen du arreta, eta argazki bikainak ditu. Bi horiek Gasteizko lantegia edo eskola dei dezakeguneko maisu handiak izan ziren XVII. mendearen lehen erdian -eskola hori horrelako lanen eredutzat hartzen dugu-. San Antonio komentura, Gregorio Fernandezek 1618-1621 inguruan egindako lanak heldu ziren; San Migel elizara, berriz, 1624-1630 inguruan autore horrek berak egin zituenak. Lan horietako batzuk Marcelo Martinezek, Diego Valentin Diazek eta Juan de la Peñak polikromatu zituzten. Gregorio Fernandezen lan horiei esker, Valladolideko zentro aurreratuan egindako polikromiaren erakusgarririk onenak aztertzeko aukera izan zuten¹⁴ eskola horretan. Estilo hori Javier Velezek eta Fernando Bartolomek "naturala" deitzen duten fasekoa da. Pedro Ruiz de Barronen lana estilo horretakoa da ia erabat; Diego Perez y Cisnerosen lanik onenak, berriz, "begirunearen" polikromiaren baitakoak dira. Lehenbizikoa XVI. mendeko azken bi hamarkadetan eta XVII. mendeko lehen herenean garatu zen, eta bi ezaugarrik bereizten dute: alde batetik, urre kolore mateak; bestetik, berriz, rameatuek eta haur eta txoriek. Bigarrena mende hartako erdiko herenean garatu zen, eta Trentoko arau guztiak onartu zituen. Bertan, urrea txartatuta dago, rameatuak zokoratuta eta arropak zehaztasunez eginda. Pedro Ruiz de Barronen lehen lan dokumentatuak Gasteizkoak dira, baina desagertuta daude. 1605ean, La Magdalena komentuko erretaula nagusian egin zuen lan, eta hori da, hain zuzen, haren lanen zerrendan lehena. Bertan, urre kolorea emateaz eta polikromia orokorraz arduratzeaz gain, asto gaineko zazpi margolan egin zituen. Hurrengo urtean, Diego de Avena pintorearekin batera, San Migelgo parrokiako San Kosmeren eta San Damianen erretaula egin zuen -asto gainean eta oholean egindako margolanak ere bazeuden-. 1615ean, beste lan bat egin zuen La Magdalenako lekaimeentzat: Aste Santuko monumentua urreztatu eta polikromatu zuen -Nekaldiaren hamaika eszena-. 1616an, Diego Perez y Cisnerosekin batera egin zuen lan lehen aldiz, Santa Klara komentuko erretaula nagusia apaintzen -hori ere galduta dago-. Urtebete geroago, La Puebla de Arganzóngo (Burgos) parrokian lan egiteko kontratatu zituzten biak; hain zuzen, Arrosariokoaren kofradiaren erretaula txikia egiteko eskatu zieten -desagertua hori ere-. Araban, Arexolako Santa Marinako eta Uribarriko San Estebango sagrarioetan egin zuten lan, 1617an. Hurrengo urtean, Oñatiko (Gipuzkoa) Olabarria auzoko San Jose ermitako erretaula apaintzeko eskatu zioten Ruiz de Barroni; 1626an, Leintz-Gatzagako Arrosariokoaren erretaula urreztatzeko; eta, bi urte geroago, Arrasateko (Gipuzkoa) San Joan elizako Arrosariokoa urreztatzeko. 1626 inguruan, urreztatuta zuen Basquiñuelasko (Araba) parrokiako erretaula nagusiaren zati bat. Hogeita hamarreko hamarkadan, Arabako Erriberan egin zuen lan gehien, Gesaltza-Añana inguruan. 1632an, adibidez, Santa Maria de Villacones parrokiako erretaula nagusia egiteko eskatu zioten; bere seme Cristobalekin batera egin zuen lan, eta, ordutik aurrera, semea aitaren laguntzaile izan zen. 1633an, Turisoko (Araba) San Martin parrokiako erretaula nagusia "urreztatu eta apaintzeko" konpromisoa hartu zuen. Erretaula horretarako asto gainean egindako zortzi margolanak gordetzen dira -horiek dira autore horren asto gaineko lan ezagun bakarrak-.¹⁵ 1626-1632 inguruan, Quintanilla de Valdegoviako (Araba) parrokiako erretaula nagusia urreztatu eta margotu zuen. Garrantzi gutxiagoko lanen artean -ez dakigu data zehatzik-, Eskoriatzako (Gipuzkoa) bi irudi, Aretxabaletako (Gipuzkoa) sagrario bat -desagertua- eta Zambranako (Araba) andak aipa daitezke.

Diego Perez y Cisneros (1648an hil zen) Becerril de Camposen (Palentzia) jaio zen, eta, oso gazte zelarik, Gasteiza aldatu zen. Irudiak eta erretaulak urreztatu eta margotu zituela baino ez dakigu hari buruz. Lehenago, Pedro Ruiz de Barronekin lan egin zuela aipatu dugu; horrez gain, 1617an, Aingeru Guardakoaren erretaula margotu zuen Lucas de Avenarekin elkarlanean -gaur egun, Gasteizko San Pedro elizan-. Hurrengo urtean, Juan Luis de Vergarak kontratatu zuen, Viloriako (Araba) bere kaperan, San Joan Ebanjelariaren erretaulan, gauza bera egiteko. 1621ean, Lucas de Avenak erliki ontzi bat transferitu zion Elorriagako parrokian -hori ere Araban-. Hiru urte geroago, Juan Baltasar de Urbinak eta haren emazte Juana de Luzuriagak Miranda de Ebroko (Burgos) San Frantzisko komentuko erretaula lantzeko eskatu zioten. 1635ean, berriz, Eskoriatzako Maria de Aguirrek Arrosariokoaren irudia eta andak apaintzeko eskatu zion. 1636an, Marcelo Martinez pintoreak Valladoliden jarritako baldintzak onartu zituen, eta, beraz, Perez y Cisnerosek urreztatu eta apaindu zuen Gasteizko San Migel Goiaingeruaren parrokiako erretaula nagusiaren zatirik handiena;¹⁶ nolanahi ere, aipatu behar da Cristobal Ruiz de Barroni pasatu ziola lanaren herena. Sortzez Garbiaren eta San Migel titularraren eskultura nagusiak prolikromatuta heldu ziren; Diego Valentin Diazek eta Juan de la Peñak polikromatu zituzten, hurrenez hurren. Hurrengo urtean, Donostiako alboko erretaula, Alegria-Dulantziko (Araba) erretaula nagusiko sagrarioa eta Manzanosko (Araba) parrokiako sagrarioa enkargatu zizkioten. 1638an, bere bi lan garrantzitsuenak egin zituen: Gasteizen, San Migelgo erretaula nagusia, eta, Agurainen, Santa Mariakoa. 1640an, Ozaetako (Araba) erretaula nagusia polikromatzeko eskatu zioten, eta alboko bi erretaula ere landu zituen -gaur egun, galduta-. Dokumentatutako haren azken lana ere galduta dago: Gasteizko San Pedro parrokiarako egin zuen Santiagoren irudia (alboko erretaula). Lan haren truke, zenbait ordainketa egin zizkioten 1648an.

Badakigu Francisco Gonzalez pintoreak asto gaineko obrak egin zituela. Hark pintatu zituen, adibidez, Labrazako (Araba) erretaula nagusikoak; 1609 eta 1615 artean ordaindu zizkioten, eta galduta daude.¹⁷ Juan de Amigo gasteiztarrak ere -Diego Perez y Cisnerosen suhiak- egin zituen asto gaineko lanak. Harenak dira Otazuko (Araba) erretaula nagusiko margolanak (1632). Lan horiek ez dira galdu, eta, bertan, Elizako zenbait pertsonaia eta pasarte ageri dira: Ebanjelariak eta Elizaren Aitak, eserlekuan; Sortzez Garbia, bigarren atalean -alboetan, San Joan Bataiatzailea eta San Frantzisko ditu-; eta Bertuteak eta Kalbarioa, atikoan. Taillak ere polikromatu zituen.¹⁸ Eskola horretakoa da Juan Lopez de Bozo -edo Basso- ere. 1648an, pintore horrek zenbait lan egin zituen Labastidako (Araba) parrokian: Ebanjelariak margotu zituen petxinetan; San Migel, berriz, absidean -gaur egun, ezkutuan-.¹⁹ XVII. mendearen bukaeran eta XVIII. mendearen hasieran, Manuel de Andrada -edo Andraca- gasteiztarrak Araban egin zuen lan. 1692an, Asteguietako erretaula nagusia margotzeko kontratatu zuten -gaur egun, Lunan-. Eserlekuan, Ama Birjinaren Igokundea eta Zeruratzea irudikatu zituen; alboko kaleetan, Ebanjelariak, eserita; atikoan, Santo Domingo eta San Frantzisko; alboetan, Kristoren Jaitsiera infernuetara; eta, errematean, Gurutziltzatuaren irudia. 1702an, ukitu batzuk eman zizkien Manurgako erretaula nagusiko kuskuan margotutako irudiei: ezkerraldean, Santa Luzia eta aingeru batzuk daude irudikatuta, aintza ageri duen atzeko etenduran; erdian, Jasokundea eta Hirutasun Santua; eskuinaldean, berriz, Santa Apolonia bere nekaldiko kurrikekin. 1707an, Kalbarioaren irudi bat egin zuen, Arcayako erretaula nagusiaren atikoan.²⁰ Seguru asko, Bartolome margolariaren aita zen: abizen bera zeukan; 1716 eta 1718 artean aipatzen da, baina ez dakigu ezer hari buruz. Probintzian bertan lan egiten zuen eta Gasteizko eskolakoa zen, halaber, Pedro de Arroquia. Artista horren bi lan aipatu behar dira: 1709an, San Jose eta San Antonio Paduakoa margotu zituen Arbuluko alboko erretauletako atikoetan, baita San Joan Bataiatzailearen mihisea ere, Guevarako alboko erretaula batean.²¹ Eskola hartakoa zen haren seme Cosme Ignacio ere. 1732an, Santa Katalinaren eta Kalbarioaren irudiak margotu zituen Ozaetako Arimen erretaulan²² Jose de Aguirrek ere eskola hartan ikasi zuen -1739 eta 1776 artean dokumentatua-. 1740an, San Migel, San Antonio Abad eta San Andres margotu zituen Oto Goieneko San Migelgo erretaulan.²³ Juan Angel de Rico-ri, Ondategiko parrokiarako -sakristiarako- Ortuko Otoitzari buruz egindako mihisea ordaindu zioten 1762an.²⁴ Santiago de Briñasek, berriz, zenbait lan egin zituen Aberasturirako:²⁵ San Isidro eta Santa Maria de la Cabeza margotu zituen, elizako abesbatzaren aulkiterian. Miguel de Salas de la Puente Aguraingoa zen, eta, 1695ean, San Frantzisko eta Santo Domingo margotu zituen Luzuriagako parrokiako erretaula nagusian, eta Kristoren Harrapaketa, berriz, San Millángo San Roman parrokian.²⁶ 

Fernando R. Bartolomek notario protokoloen agiritegiak ikertu zituen; Arabako ipar-ekialdeari eta Orduñari (Bizkaia) dagozkienak, batez ere. Ikerketa horiei esker, eremu hartan lan asko egin zuten bi pintoreri buruzko datu garrantzitsuak jakin ditugu. Bi pintore horiek ere jasota daude Gasteizko Elizbarrutiaren Monumentu Katalogoan: seigarren liburukian, hain justu. Lehenik eta behin, Jose Alonso de Hontanilla (1672-1730) aipatu behar dugu. Kantabrian jaio zen, baina Artziniegara (Araba) joan zen bizitzera.²⁷ Artista polifazetikoa izan zen: urreztatze eta polikromi lanak egin zituen batez ere, baina istorioak ere margotu zituen enkargatutako erretauletan, baita horma irudiak ere. Gaur egun arte gorde diren erretaulen artean, Sopuertako (Bizkaia) erretaula nagusia egin zuen lehenik, 1690ean. 1711n, Sojoko (Araba) erretaula nagusia egiten parte hartu zuen, eta, handik gutxira, Llantenoko (Araba) Andre Maria Zuriaren santutegikoa egin zuen -1713an bukatu zuen-. Artzentalesko (Bizkaia) erretaula nagusia da azkena, 1725ean jarritako baldintzen arabera urreztatua. Andre Maria Zuriaren santutegiko erretaulan, egun arte gorde diren autore horren asto gaineko margolan guztiak daude, hala dokumentatutako guztiak; Fernando Bartolomeren ustez, ordea, autore horrek baditu mota horretako beste lan batzuk ere. Atal nagusiaren ezkerraldean, Deikundea irudikatu zuen -Wiericxen grabatu baten kopia-; eskuinaldean, aldiz, Artzainen Gurtza -1670eko grabatu baten kopia-, estilo flandestarrekoa eta egile ezezagunekoa. Atikoaren alboetan, Ama Birjinaren Koroatzea eta Jeseren Kimua margotu zituen, hurrenez hurren. Tenplu bereko sakristian, ganga apaindu zuen, 1708-1712 inguruan: Jasokundea irudikatu zuen, aingeru musikari eta kerubin eta guzti. Juan Antonio Fernandez de Jauregui pintoreak ere (1680-1764) Aiarako (Araba) haranean eta Orduñan (Bizkaia) egin zuen lan XVIII. mendearen lehen erdian.²⁸ 1702 eta 1750 artean, badakigu hamalau obra, behintzat, egin zituela; zortzi gorde dira. Gehienak irudien eta erretaulen urreztatze eta polikromi lanak dira, eta, horietako batzuetan, hark asto gainean egindako margolanak ere badaude. Lehenak Zuazako (Araba) Santa Marina parrokian daude: erretaula nagusian eta alboko erretauletan, hain zuzen ere. Lehenbizikoaren eserlekuan, San Martinen eta San Kristobalen irudiak daude, eta, alboetan, Ama Birjinaren eta San Joanen beste batzuk -hasiera batean, atikoan zeuden-. Gurutzaduraren alboetan, Arrosariokoaren irudi bat dago: Sortzez Garbia, sagrarioaren atean; Deikundeari buruzko bi ohol, atal nagusian; eta Espiritu Santuaren frontoi bat, atikoan. San Antonio Abadeko erretaula bikiaren atal nagusian, San Gregorioren eta San Silvestreren ohol bana dago; San Lorenzo, atikoan; eta Aita Jaungoikoa, errematean. Lendoño de Arriban (Bizkaia), parrokiako erretaula nagusia urreztatu eta polikromatu zuen, 1712an egindako hitzarmenari jarraiki. Atikoan, Andre Maria Doloretakoa eta San Joan margotu zituen mihisean, taillatutako Gurutziltzatuaren irudiaren hondotzat -Zuazako Kalbarioaren grabatu berean oinarrituta-. 1732an, Andre Maria Arrosariokoaren margolan bat egin zuen bere jaioterriko parrokiarako; hau da, Menagaraiko (Araba) parrokiarako -gaur egun, galduta dago-.²⁹ 

1762an, Elciegoko Matias Garrido margolariak bere herrikide baten hil osteko erretratua egin zuen: Manuel Francisco Navarrete y Ladron de Guevararena -Burgosko artzapezpikua-. Erretratu hori herri horretako parrokian dago. 1775 eta 1776 artean, pintura barrokoaren aldiaren mugan, Navaridasko (Araba) kapera nagusiko eta gurutzadurako horma irudiak egin zituen.³⁰ Bestalde, Aramaiona haranean, asto gainean egindako hainbat margolan ari dira aztertzen -argitaratu gabeak oraindik-.³¹ Egile ezezagunekoak dira gehienak, eta grabatu ezagunen kopia dira asko. XVIII. mendean, aurreko urteetan baino horma irudi gehiago egin ziren. Santiago de Zuazok, adibidez, Moreda de Alavako (Araba) parrokiakoak egin zituen 1758 eta 1760 artean; Agustin de Aguadok -edo Angulok-, berriz, Elciegoko parrokiako kapera nagusikoak egin zituen, Jose de Bejesekin batera.³² Gezurrezko erretaulak mota horretako pinturaren aldaera dira; Arabako ipar-ekialdean daude, perspektiban irudikatuta. Zurezko erretaulak estimatuagoak ziren, baina gezurrezkoak merkeagoak. Gezurrezko erretaulak gezurrezko freskoak ziren, eta horma lehorrean egin behar ziren -baldin eta Lemoizko (Bizkaia) Santa Mariako gezurrezko erretaula (1587koa) zaharberritzean lortutako datuak extrapola badaitezke, behintzat-.³³ 1736an, Manuel de Billonginek Santa Agueda ermitako presbiterioko erretaula egin zuen Llodion; Juan Ventura de Peredak -Orduñako pintorea eta urreztatzailea-, berriz, Aloriako San Fausto elizakoak eta Okondoko elizako erretaula nagusia egin zituen.³⁴ Azken horretan, gortina batzuk daude errezel edo konopeo moduan, horiek ere margotuta, lurralde osoan egiten ziren beste batzuk bezala. Halakoak dira, adibidez, 1764ko Olanokoa eta data zehatzik gabeko Abeziakoa, Sendadianokoa eta Larrazketakoa. Tolestura hanpatuak dituzte, sokak eta borlak, eta, batzuetan, aingeruak eta lore girlandak. Zoritxarrez, elizetan egiten ari diren konponketa modernoak direla eta, horietako asko suntsitzen edo estaltzen ari dira.

Bizkaian, dezente aztertutako Orduñako eremutik kanpo, zenbait pintore eta urreztatzaileren datu asko ditugu, erretauletan eta tailletan egindako lanei esker.³⁵ Bilbao arte gune garrantzitsua da; Francisco de Mendieta aipatu behar da lehenik. XVII. mendearen hasieran, manierista zen oraindik, eta Alslooten estilo flandestarrari jarraitzen zion. Pertsonaia asko pintatzen zituen bere margolanetan, eta, garaiko herri giroa eta janzkera irudikatzeko moduan, bere beste lanbidearen ukitua nabari zitzaion -kronikari-historialaria ere bazen-. Adibidetzat, Begoñako kapare ezkontza aipa daiteke; 1607koa da eta Gipuzkoako Foru Aldundian dago. Aipatzekoa da beste obra bat ere: Bizkaiko Ahaide Nagusien irudi bat, Fernando Katolikoak foruen zina egin zuen ekitaldian -1476ko uztailaren 30a-. Bizkaiko Foru Aldundian dago, eta 1609koa da. Mihise horietan bietan, zenbait eskualdetako emakumeak ageri dira, eta garai hartako emakumeen orrazkera pintoreskoak ere fideltasunez erakusten dituzte. Hori horrela izanik, balio handiko dokumentu etnografikoak dira. 1661ean, haren biloba Domingo Bustrinek Idoibaltzagako Santa Mariako erretaula nagusia urreztatu zuen, Errigoitin; 1664an, berriz, Bizkaiko Jaunen hogeita hiru erretratu margotu zituen, anaia Nicolasekin eta Sebastian de Galbarriarturekin elkarlanean. Aldundi Nagusiak enkargatu zion lan hori, eta, gaur egun, Gernikako Batzar Gelan daude erretratu horiek. Martin de Amigo gasteiztarra (1667 eta 1694 artean dokumentatua) Juan de Amigo eta Diego Perez y Cisneros margolarien semea eta biloba zen, hurrenez hurren, eta Bilbaon jarri zen bizitzen. Asto gainean, oso kalitate handiko margolanak egiten zituen, bere kideek baino askoz hobeak. Nolanahi ere, irudiak eta erretaulak urreztatzen eta polikromatzen jarraitu behar izan zuen, batez ere. 1667an, Bilbaoko Kontsuletxeak hiribilduko zaindariaren lau irudi egiteko enkargatu zion, baita itsasoarekin lotutako beste hiru santurenak ere: San Pedro, San Andres eta San Nikolas. Lan horiek, ordea, galdu egin dira. Horixe bera gertatu da erakunde horrek egindako beste bi enkargurekin ere: Bizkaiko Foruen zina egin zuten erregeen erretratuak -hau da, Fernando Katolikoarena eta Karlos V.arena-, 1674koa; eta beste bi pintura, 1682koak. Galdu egin ziren, halaber, Bilbaoko Kontzesioko erretaula nagusirako 1688an enkargatu zizkioten bi lanak. Grabatu alemaniar bati esker, badakigu Johann Golling-en erretratu bat ere egin zuela. Golling Alemaniako merkatari bat zen, eta Bilbaon bizi izan zen 1661 eta 1672 artean. 1669an, alegoria konplexu bat egin zuen Martin de Amigok: Sortzez Garbia irudikatu zuen, Mesiasaren zain; gaur egun, Bilboko Arte Eder museoan dago lan hori. 1690ean, bi itsasontzi margotu zituen mihisean, eta mihise hori Arcenillasko (Zamora) parrokian dago egun. Bi urte geroago, Vera Cruz kofradiak Ecce Homoaren irudi bat enkargatu zion, Bilbaoko Joan Santuen elizan jartzeko, erretaularen atikoan, hain justu. Lan hori da artista horren dokumentatutako lanetatik gorde den azkena.³⁶ Jose A. Barrio Lozaren eta J. R. Valverde Peñaren ustez, litekeena da harenak izatea Joan Santuen erretauletako beste margolan batzuk ere.³⁷ 

Ezer gutxi dakigu asto gaineko lanak egin zituzten margolari gipuzkoarrei buruz. Dokumentuen arabera, Lazkaoko artista ezezagun batek Karmengo Andre Maria pintatu zuen Langarikako (Araba) parrokiarako: Vicuña-Luzuriagatarren kaperarako, hain zuzen. Francisco Saez de Vicuña zen orduan elizako apaiz benefizioduna -kapera sortu zutenen semea-, eta hark egin zion enkargua. Micaela Portillak dioenez, lan horrek Araiako Karmengo kaperan eta Aguraingo San Joan kaperan dauden erliebe erromanisten gai bera eta antzeko konposizioa ditu.³⁸ Bestalde, Ignacio Cendoyaren ustez, Olaberriako parrokiako San Migelen mihisea Jose Agustin de Condek egin zuen. Goierrialdeko margolari-urreztatzaileei buruzko beste hainbat datu ere bildu ditu Cendoyak.³⁹ 

Gutxi aztertu da Iparraldeko euskal lurraldeetan -Lapurdin, Zuberoan eta Nafarroa Beherean- egindako polikromi lanei buruz. Izan ere, 1789ko Frantziako Iraultzako suntsiketek kalte handiak eragin zituzten, bai erlijio ondarean, bai Baionako eta Paueko agiritegietan. Eremu horretako polikromia aztertzeko, Mayi Milhouren eta Olivier Ribetonen artikulu bana dugu.⁴⁰ Besteak beste, Dartigacabe eskultore eta urreztatzaile familia eta Joannes Hegui d'Orègue margolaria aipatzen dituzte -XVIII. mendearen hasierakoa-, baita Esteben Hirigoity ere. Hirigoityk Ahetzeko, Makeako eta Senpereko erretaulak urreztatu eta margotu zituen 1763 eta 1777 artean. Dokumentu batzuen arabera, gainera, Donostian bizi izan zen.

Inportatutako polikromiak

Beste eskola batzuetatik Euskal Herrira heldu ziren tailla irudi barrokoek eragina izan zuten, ez tokiko eskultoreengan bakarrik, baita margolariengan ere. Kontuan hartu behar da, gainera, irudi horiek polikromi lanetan eta eskulturgintzan aitzindari zen zentro batetik heldu zirela; Valladolideko zentrotik, alegia. Zentro hori aitzindaria izan zen XVII. mendearen lehen herenaren bukaeran. Horrenbestez, Gasteizko San Antonio komentuko eta San Migel parrokiako erretaulek eragina izan zuten tokiko margolariengan -lehen esan bezala-; komentuko bostek, bereziki. Izan ere, Diego Perez y Cisnerosek eta Cristobal Ruiz de Barronek polikromatu zituzten, hein handi batean, San Migelgo erretaula nagusiaren zura eta eskulturak -Valladoliden jarritako baldintzak betez-. Marcelo Martinezek idatzi zituen baldintza horiek. Hark urreztatu eta polikromatu zituen, gainera, frantziskotar oinutsen San Antonioko erretaulak; garai hartan, Kontzesiokoa deitzen zitzaion. Lan horren truke, 12.380 erreal kobratu zituen, 1622ko martxoaren 17ko ordainketa gutunean jartzen duenaren arabera. Desamortizazio prozesuan, erretaula eta irudi horietako asko galdu egin ziren, eta, gaur egun, erretaula nagusiko Andre Maria Doloretakoaren apainketa lana soilik ikus dezakegu. Lan hori hiriko San Pedro Apostoluaren parrokian dago. Andre Maria Doloretakoaren kaparen ertzeko zerrendak imitaziozko harribitxi handiak eta perlak dauzka; horri esker, Gregorio Fernandezek egin zuela berrets dezakegu, ezaugarri horrek bereizten baitu, besteak beste, artista hori.⁴¹ 1649an, Iruñako Agustindar Errekoletoen komentura irudi garrantzitsu bat heldu zen Madrildik: Sortzez Garbiaren irudi bikain bat, Manuel Pereirak egina. Beste lan batzuetan bezala, Francisco Camilo margolariak polikromatu zuen irudia. Diego Valentin Diazek Valladoliden edota Francisco Pachecok Sevillan egin zuten bezala, Camilok ere ez zuen zalantzarik egiten pintzela halako gubia agurgarriaren zerbitzura jartzeko. Egindako lanaren truke, 1.000 erreal ordaindu zizkioten; 24, berriz, kaparen ertzeko zerrendako parpailagatik.⁴² Izan ere, Valladolideko margolariak San Migelgo Sortzez Garbiaren irudian egin zuen bezala, horrek eta beste osagai batzuek -imitaziozko bitxiek eta beirazko begiek, adibidez- garrantzi handia zuten tailletan. Asko eta asko Italiatik heldu ziren XVII. mendearen bukaeratik aurrera. Nire ustez, horiek eragina izan zuten tokiko polikromian; nolanahi ere, eragin hori aztertu egin beharko litzateke. Rococo edo txinatar estilokoak dira, eta, beharbada, horien aitzindariak izan zitezkeen, hondo argien gainean jarritako pastel koloreko ehunezko loreak direla eta.

Horma irudiak eta asto gaineko pintura. jauzi kualitatiboa

Oro har, pintura eskulturaren eta zurgintzaren menpe jartzen bazen ere, artista batzuek lortu zuten horma irudiak eta asto gaineko pintura urreztatze eta polikromi lanen gainetik jartzea. Espezializazio horrek suspertu egin zituen artistak, estutu ere bai, beren kideek, ahalegin osoa irudiak eta erretaulak urreztatzen eta polikromatzen jarrita, tarteka egiten zituzten horma irudiak eta asto gaineko pinturak baino hobeak egiteko. Arau guztietan daude horiek berresten dituzten salbuespenak, eta, hemen, Martin Amigo da salbuespen horietako bat; eskubide osoko margolaria izan zela esan dezakegu. Jatorria, prestakuntza eta eraginak kontuan hartuta, bereizketa hau egin daiteke Euskal Herrian horma irudiak eta asto gaineko margolanak egin zituzten pintoreen artean:

Joan-etorriko margolariak. Kanpoan prestatutako maisuak

Nicolas Antonio de la Cuadra bizkaitarra (Muskizen jaioa -Somorrostro-, 1663an, eta Bilbaon hila, 1728an), adibidez, margolari bikaina izan zen. Asko ikasi zuen Madrilgo arte zentro garrantzitsu batean, edo, behintzat, hobetu egin zen. De la Cuadraren artean, argi ikusten da eskola hartan lantzen zen estiloa bereganatu zuela: barrokismoa, alegia. Gainera, dokumentuei esker, badakigu Madrilen zegoela bilduma partikular bateko pinturak tasatu zituenean, 1698ko urriaren 8an.⁴³ Badakigu, halaber, 1706rako Bilbaon bizi zela. Nahiz eta, funtsean, mihisean margotu, urreztatze eta polikromi lanak ere egiten zituen. Alde horretatik, halako lanei buruzko datuak daude 1705 eta 1723 artean, Bilbaoko Vera Cruz kofradiaren bi prozesio pausotan: Zigorraldian eta Ortuko Otoitzean. Bi lan horietan, irudi batzuk polikromatu eta apaindu zituen, beste batzuk diseinatu, anda batzuk urreztatu¿ Bere bizitzako azken urtean, 1728an, hau adierazi nahi izan zuen testamentuaren kodiziloan: Bilbaoko Santiago parrokian udaleko tribuna urreztatu eta margotuko zuela agindu zuela, baina lana bukatu gabe zegoela. Artista horrek asto gainean egin zituen margolanen behin-behineko zerrendatik, Sortzez Garbiaren irudia aipatu behar dugu lehenik.⁴⁴ Lan hori 1698an sinatu zuen, eta, gaur egun, Bilboko Arte Eder Museoan dago. 1708koa da Pasai Donibaneko (Gipuzkoa) parrokiako erretaula nagusia, eta han dago haren Ikustaldiaren mihisea. 1712 eta 1714 artean, Burgosko prelatuen eta santu batzuen erretratu bilduma egin zuen, lehenagotik ere aipatu dugun Navarrete artzapezpikuak eskatuta. Lan horiek guztiak katedralaren klaustroan, Santa Katalinaren kaperan, jarri zituzten. Izugarrizko lan piloa egin zuen: ehun eta hamabi erretratu eta irudi batzuk -besteak beste, komitentearena, fidagarria den bakarra, nahiz eta konposizioa estereotipatua eta ezaguna izan- eta hamar kartela. 1713an, artzapezpikuak beste bi mihise enkargatu zizkion, Elciegoko erretaula batean jartzeko: Manuel, Sabelio eta Ismael santuen Nekaldia eta Santa Margaritaren Nekaldia irudikatzeko eskatu zion. 1718 inguruan, beste enkargu bat egin zion, Burgosko katedralerako: San Juan de Ortegaren mirariaren mihise handia. 1723 inguruan, beste bilduma garrantzitsu bat eskatu zioten Gasteizko San Antonio komenturako; dirudienez, San Frantzisko Asiskoaren eta San Antonio Paduakoaren bizitzako zenbait pasarteri buruzko hogeita lau mihise eskatu zizkioten. Horietako sei identifikatu nituen Arabako Foru Aldundiko jauregian: San Frantziskok erredoma eskuan zuen aingerua ikusi zuenekoa; deabruarengandik salbatzeagatik ibiltari batek adierazitako esker ona -sinatuta, eta, gaur egun, hiriko elizbarrutiko museoan-; San Antonio eta Jesus haurra; irakiten zegoen pertzetik salbatu zuten haurraren miraria; San Antonio, diruzalearen hileta elizkizunean sermoia egiten; eta zilarraren pisuaren miraria.⁴⁵ Bilbaoko Erruki Etxean ere bilduma handia dute. Ahozko tradizioaren arabera, Joan Santuen komentutik heldu ziren lan horiek, eta, mihise batzuetan, 1726. urtean bukatu zirela ikus daiteke. Ama Birjinaren bizitzako zenbait pasarte irudikatzen dituzte guztiek ere; hauek dira: Ama Birjinaren jaiotza, tenpluko agerpena, ezkontitzak, Deikundea, Ikustaldia, artzainen gurtza, erregeen gurtza, Jesus tenpluan agertu zenekoa, Egiptorako ihesa eta Jasokundea. Güeñeserako (Bizkaia), San Diego de Alcalako erretaularako, egindako mihiseak dira denboran koka ditzakegun haren azken lanak -1727 eta 1728 artean egin zen erretaula hura-. Javier de Ybarraren arabera,⁴⁶ titularrarena zaharberritu egin zuen, eta ukitu batzuk eman zizkion; aldamenean zituen Santa Luzia eta Santa Ageda eta atikoko San Jose eta Jesus haurra, berriz, artista bizkaitarrak egin zituen. Santo Domingo de la Calzadan ere (Errioxa) badago haren lanik. Harenak dira Ama Birjinaren bizitzari eta Kristoren haurtzaroari buruzko lau pasarteren irudiak: Deikundea, Ikustaldia, Artzainen Gurtza eta Erregeen Gurtza. Hiru lan sinatuta daude. Datarik ez dakigunez eta dokumenturik ere ez daukagunez, zaila da lan horiei data jartzea, artista horren lanak ikusita ezin dezakegu-eta haren estiloaren bilakaerarik ezagutu.

Gurean hartutako margolariak. Beste eskola batzuetatik etorritako maisuak

Margolari batzuek oso urruneko eskoletan ikasi zuten: flandestarrean, adibidez. Artista haiek zuzenean ekarri zuten inportatutako margolan askori esker, lur hauetan jada ezaguna zen estiloa. Antonio de Cler (sic) eta Pedro de Obrel (1650 eta 1671 artean dokumentatua),⁴⁷ adibidez, flandestarrak ziren, eta Donostian jarri ziren bizitzen. Hango merkatua gainezka zegoen, eta, antza, hemen beraiek bezain ongi prestatutako pintorerik ez egoteak erakarriko zituen; nolanahi ere, tokiko artistek bezala, urreztatze eta polikromi lanak onartu behar izan zituzten sarritan. Agurainen dago Obrelen mihiseko lan bilduma garrantzitsuena: San Joan Bataiatzailearen parrokiako erretaula nagusia. 1646an, haren zurgindegian egiten zuen lan Mateo de Zabaliak.⁴⁸ Eserlekuan, Apostoluak irudikatu zituen; Kristo berpiztua, Mendiko Sermoia eta San Joan Ebanjelariaren Nekaldia, berriz, netoetan. Atal nagusian, Kristoren Bataioa eta Bataiatzaileari lepoa moztu zioteneko pasartea daude irudikatuta; Salome ere ageri da, ederki apainduta, XVII. mendearen erdialdeko moda flandestarraren arabera. Bigarren atalean ere badago eserleku bat, eta, eserleku horretako netoetan, Elizaren bi Aita -San Frantzisko eta Santo Domingo- margotu zituen, baita Snidersen natura hiletakoak gogora ekartzen dituzten loreak eta fruta girlandak ere. Ohol batzuetan, haur santuak ageri dira jolasean, Kristo hilda eta San Joanek aingerua suzko kolomen artean ikusi zueneko pasartearen irudiak. Atal nagusian, hiru mihise handi daude: Bataiatzailearen jaiotza, eta, alboetan, Joan Santuen bi margolan, basamortuan eta Patmosen, hurrenez hurren. Atikoan, Ama Birjinaren Koroatzea ikus daiteke; Rubensen estiloa du, baina teknika gogorragoa da. Erremateko frontoi okerrean, berriz, bi aingeru daude. Domingo de Berganzok, Maria de Ocariz haren emazteak, Juan Bautista de Hernanik eta haren emazte Ana de Ipeñarrietak frantziskotarren Oñatiko Santa Ana komentua apaintzeko ardura zuten, eta, 1655ean, Domingo de Berganzok hiru mihise eskatu zizkion Obreli: Portziunkularen irudi bat, erretaula nagusirako -gaur egun, galduta-; eta San Antonio Paduakoaren Ikuspenaren irudi bat eta Aingeru Guardakoaren beste bat, ebanjelioaren eta epistolaren alboetarako, hurrenez hurren -lekaimeen komentu berrian daude, desmuntatuta-.⁴⁹ 1669 eta 1671 artean, Iruñan bizi izan zen -hil arte, beraz-, eta, San Zernin parrokian, haren estilokotzat jotzen diren bi mihise daude: Sortzez Garbiaren eta Kristoren Bataioaren irudiak.

Vicente Berdusan (1632-1697) margolaria ere kanpotik heldu zen; ez oso urrutitik, ordea. Berdusan Ejea de los Caballerosen (Zaragoza) jaio zen, eta, beraz, aski izan zuen Ebro ibaia gurutzatzea.⁵⁰ Tuderan jarri zen bizitzen, eta lantegi bat ireki zuen. Lantegi hura zabalik egon zen XVII. mendearen bigarren erdi osoan, eta, gero, Carlos semeak hartu zuen haren ardura. Ez dakigu non ikasi zuen Berdusanek, baina bistakoa da bazuela Madrilgo eskolako barrokismoaren berri. Horrek ez du esan nahi Gortean egon zenik; izan ere, han ikusiko zituen inportatutako obrak aski izango zituen, beharbada, estilo hura bereganatzeko. Tokiko margolarien lanean ere eragina izan zuen, ez semearengan soilik -aitarekin ikasi zuen-, baita, adibidez, Francisco Crespo eta Jose Eleizeguirengan ere -Tudelan hil zen, 1743an-.⁵¹ Lan asko egin zituen; horien artean, gaur egun Nafarroan eta Gipuzkoan daudenak aipatuko ditut, kronologiaren arabera: 1662an, erretaula nagusiko mihiseak eta petxinetako ordenako santuak, Iruñako domingotarrenean; 1663an, Sortzez Garbiaren irudia umetan, Tudelako Santa Maria de Gracia erietxean, eta San Felipe Neri-ri Ama Birjina agertu zitzaionekoa -Guido Reniren lan baten kopia-, Cintruenigoko Purisima Concepcion basilikan; 1664an, Santo Tomas Akinokoaren Apoteosia, Iruñako Santo Domingo komentuan, eta Lazkaoko beneditarren erretaula nagusiko mihiseak. 1665 eta 1669 artekoa da Funesko erretaula nagusia. Eserlekuan, San Sebastian, Santa Luzia, Santa Barbara eta San Agustin irudikatu zituen; atal nagusian, Santiagoren irudi handi bat Clavijon -1665ekoa- eta tamaina txikiagoko beste lau santuren irudiak mihisean -San Joan Bataiatzailea, San Migel, San Antonio eta San Jose eta Jesus haurra-; atikoan, berriz, Kalbarioaren irudi bat -1669koa-. 1666an, Santo Tomas de Villanuevaren irudia margotu zuen, Tudelako katedralean. 1669 eta 1671 artekoa da egun arte gordetako haren lan bilduma handiena: Ama Birjinaren bizitzari buruzko bederatzi mihise; Tudelako katedraleko kapitulu gelan daude guztiak ere. Aurkezpena irudikatzen duenak ustez egile horrena den beste lan baten erreproduzkio bera du: Iruñako Agustindar Errekoletoetan dagoenarena. Garai horretakoa da, halaber, Tudelako San Jorgeko San Pauloren erorketa; Rubensen koadro bat erreproduzituz Schelte de Bolswertek egindako irudi baten araberakoa da. 1670ean, Elizaren lau Aitak pintatu zituen, Corellako Arrosariokoaren komentuko petxinetan. 1674koa da Santo Tomasen Apoteosia deritzon beste bat; Santiago monasterioan dago, Iruñan. 1681 eta 1683 artean, Oliteko San Pedro erretaula pintatu zuen; lehen gorputzeko alboko paneletan San Fermin eta Xabierko San Frantzisko irudikatu zituen; bigarren gorputzean, Andre Maria Sortzez Garbia eta, alboetan, San Paulo eta San Jose eta Haurra; atikoan, berriz, Kalbarioa. 1682koa da bataioa ematen ari den Xabierko San Frantzisko bat, Melidako parrokia elizan dagoena. 1687an, Juan de Larrar jaunak kontratatuta (Azpeitiko Soreasuko San Martingo apaiz benefizioduna), hiru pintura egin zituen, erretaula nagusia errematatzen duen ganga laurdenerako: Jasokundea eta Hirutasun Santua, erdian, eta, alboetan, aingeru musikariak eta kerubinak.⁵² 1692koa da Villafrancako parrokiako San Jose bat, eta hurrengo urtekoa Xabierko San Frantziskoren erretaula; horrek Nafarroako zaindaria eta Loiolako San Ignazio ditu atikoan, eta Erronkariko parrokia elizan dago. Oso antzekoak dira egile horren beste santu jesuita batzuk: Burgiko eta Gardeko parrokiako erretauletakoak eta Zuberoako Andre Mariaren ermitakoak (azken hori ere Garden). Zerrendako azken obra Santa Teresa bat da: Ama Birjinaren eta San Joseren eskuetatik lepokoa jasotzen ari da. Tudelako Kaputxinoetan dago, eta 1696koa da. Haren seme Carlos Berdusanenak dira Iruñako katedraleko beste bi lan: idazten ari den Santa Teresa bat (1701ean sinatua), eta San Joan Bataiatzaile bat.⁵³ 

Beste pintore bat Pedro Dionisio de Lara da, Madrilgoa. Badakigu 1687an Nafarroan bizi zela.⁵⁴ Eta beste bat, Murtziako Matias Guerrero; horrek Nafarroako Erriberan egin zuen lan. Murtzian jaio zen, baina Corellan jarri zen bizitzen; bertan, zenbait obra utzi zituen. Arrosariokoaren parrokiarako aingeruen horma irudi bat margotu zuen, kupulan, eta, 1671n, zenbait loreontzi (Vicente Berdusanek tasatu zituen). Araceli komentuko lan bat ere sinatu zuen, 1673an: Xabierko San Frantziskoren mihise bat, lore girnalda batean. Eta Erromako Kaputxinoetan dagoen Guido Reniren San Migelen kopia bat ere egin zuen.⁵⁵ Murtziakoa izango zen, halaber, Sebastian Garcia Camacho. 1705ean sinatu eta jarri zion data San Joakinen eta Santa Anaren ondoan zegoen Andre Maria Sortzez Garbiari (Tudelako Kaputxinoetakoa). Herri bereko Magdalena elizako Santa Ana bat ere harena dela uste da; 1704ko data du Egiptorako Iheseko Atsedenaldiak, Corellako San Migel Elizako alboko erretaula batean dagoenak.⁵⁶ Horma irudien espezialista bat Aragoiko Francisco del Plano izan zen (1658 inguru-1739); ziur asko, Vicente Berdusanen dizipulua izan zen. Corellan, San Migel parrokiako petxinak margotu zituen, eta, Vianako San Frantziskon begi engainagarri edo trompe l´oeil motako arkitekturak dituzten horma irudiak; badirudi Coellok eta Muñozek Zaragozako Manterian margotutakoen eragina dutela. Hark asto gainean egindako pinturen adibide dira Juanes, Santa Margarita eta Santa Ines santuak dituzten bi mihise, Oliteko San Pedro parrokia elizakoak.⁵⁷ 

Aldi baterako pintoreak Euskal Herrian

Jose de Bejes (1729-1785) Potesen jaio zen (Kantabria), eta Logroñon jarri zen bizitzen; aldian-aldian, Araban eta Nafarroan lan egiten zuen. Urreztatzailea, asto gaineko margolaria eta horma pinturen egilea izan zen; Italian osatu zuen bere trebakuntza. Haren jarduera XVIII. mendearen bigarren erdian dokumentatuta badago ere, artista erabat barrokoa izan zen. Hala ikusten da Arabako Errioxan utzi zituen horma pinturetan: 1757an dokumentatu zen Villabuenako bataiategikoa; 1759 eta 1763 artekoak dira Elciegoko kapera nagusikoak (Agustin Angulorekin -edo Aguado- pintatuak); 1760koak dira Moredako kapera nagusikoak eta gurutzadurakoak; eta 1765 eta 1775 artekoak Elciegoko elizan egin zituen beste batzuk. Asto gaineko pinturei dagokienez, Laguardiako San Joan parrokiako tiradera multzoaren bizkarraldean, Ama Birkina txiki bat egin zuen, haur eta guzti; irudi hori Marattak 1663an Erromako San Isidro Agricolan egindakotik kopiatu zuen. Bejesek, ziur asko, Saint Picartek 1665ean egindako grabatua erabiliko zuen, edo, bestela, Freyrena. Bestalde, bi mihise handik irudikatzen dituzte bi Adorazioak: artzainena eta erregeena; Iruñako San Zernin parrokian daude, eta 1778 eta 1779 urteen artean pintatu zituen. Felipe de Iriarte jaunak Mexikotik emandako 3.000 pesoko limosnaren bidez ordaindu ziren. Vianako beste pintura batzuk ere harenak direla uste da.⁵⁸ Horrez gain, Pimpinela izeneko italiar pintore batek obrak ditu Zangozan eta Ágredan.⁵⁹ 

Pintore beste lur batzuetan. Aukera bila

Barrokoko euskal pinturaren ikuspegia osatzeko, beharrezkoa iruditzen zait lur hauetatik joan eta bizileku berri horietan lanak utzi zituzten pintore batzuk aipatzea. Aurreratu den moduan, alde egiteko arrazoi bat maiorazko sistema izan zitekeen; maiorazko ez zirenei onibarrak kentzen zizkien sistema horrek, eta, beraz, behartuta zeuden "bizimodua ateratzera". Euskal artista askok edo euskaldunen ondorengoek beren jatorria adierazten duen abizenez bihurtu dute gogoangarri Hispaniako arte kolonialaren historia. Batez ere arkitektoak izan ziren, baina baita pintoreak ere; hori dela eta, Lozoyako markesak, honako hau esan zuen Bilbon emandako hitzaldi batean, gehiegikeriaren bat eta guzti: "Es curioso notar que en un momento de gran decadencia de la pintura vasca en la Península en que apenas cuenta otro pintor vascongado que el paisajista Iriarte haya en América excelente pintores, hasta el punto de que se pueda afirmar que para estudiar la pintura vasca hay que trasladarse a América".⁶⁰ Guztien artean, Baltazar de Echave Orio (1558-1623) hartuko dut adibidetzat. Aizarnazabalen (Gipuzkoa) jaio zen, eta Echave etxeko IV. jaun Juan Martinez de Echaveren bigarren semea zen. 1581. urte inguruan joango zen Mexikora, baina bueltan zen 1590ean. Anaiarekin bizi izan zen Oikiako etxean, haien armarriaren ziurtagiri dokumentu baten arabera. Armarri hori haren Discursos de la antigüedad de la lengua cántabra vascongada lanean ageri da; lana 1607an inprimatu zen, eta pintore, filologo eta eruditutzat aurkezten zuen egilea. Gipuzkoako leinuen genealogiari buruzko tratatu bat ere idatzi zuen.⁶¹ Guillermo Tovar de Teresaren arabera, Espainiara egindako bidaia horretan (Mexikora behin betiko itzuli aurretik), baliteke Escorialen egon izana, bere maisu izan zitekeen Alonso Francorekin. Horrek harremanak zituen Sanchez Coello pintorearekin. Autoreak Diego Angulo aipatzen du, eta honela idazten du: "...en Echave trae más a la memoria el recuerdo de modelos florentinos, tal vez vistos en los maestros escurialenses".⁶² Egia esan, XVII. mendeko laurden batean bizi izanik ere, Echavek manierista izaten jarraitu zuen; ez zuen barrokoko pinturaren hastapenetako errealismoaren islarik, eta haren koadro askoren tenebrismoa ere ez zegoen hertsiki Caravaggiorengan oinarrituta. Haren konposizio eta irudi idealizatuak, oraindik ere, estilo horretako irudi flandestarretakoak ziren. Haren marrazkiaren zuzentasuna eta edertasuna eta kolore distiratsu eta kontrastatuak (isla edo distira askokoak) bere preziosismo guztian ageri dira (XVII. mendean jada arkaikoa), ohol euskarriaren leuntasunean. Edonola ere, harena berritutako manierismoa da; arteari dagokionez, Trentotik eratorritako xedapenen behatzaile fidela izan zen, bai maila tekniko zuzenari dagokionez, bai irudi sakratuen aurkezpen egokiari dagokionez. 1619an, Mexikoko Juan Perez de la Serna artzapezpikuak bera hartu zuen autoritate moral handieneko maisu, lanen aztertzaile funtzioa betetzeko, honako honen aurrean: "la disolución y licencia de los pintores". Metropoliko kideei gertatzen zitzaien bezala, bere bezero nagusiak elizak eta, bereziki, dominikarren eta frantziskotarren erlijio ordena tradizional handiak izan ziren, baita garrantzia hartzen ari zen jesuitena ere. Bi seme izan zituen, haiek ere pintore garrantzitsuak: Baltazar eta Manuel Echave Ibia.

Beste pintore batzuk ez ziren hain urrutira joan. Iruñako Juan de Espinosa, adibidez, Logroñon jarri zen bizitzen. Haren obra bat dago Lumbierko Beneditarren komentuan: San Benitoren Begitazioa; mihise horren sinadura eta data 1642koak dira.⁶³ Urte horren inguruan, Azpeitiko Ignacio de Iriarte (1621-1670) gipuzkoarra Sevillara joan zen.⁶⁴ Dirudienez, bertan prestatu zen Herrera el Viejorekin, eta, geroago, hiri horretako Akademiaren fundatzaileetako bat izan zen; akademiako idazkari lanak ere egin zituen. Paisaian espezializatutako barrokoko pintore espainiar gutxietako bat izan zen. Bi lan baino ez zituen sinatu; horiek eta ustez harenak diren genero horretako koadroak menditsuak dira, eta urrutiko elementuak difuminatuta dituzte. Alde horretatik, esan daiteke grabatutako eta pintatutako eredu flandestarren eragina izan zuela -oso ugariak ziren Sevillan-.

Urzainqui anaiei buruzko datuak (dokumentatuak) eta zenbait obra ezagutzen dira. Anaia horiek Pedro (1594-1646), Francisco (1600 - 1660 ondoren) eta Andres (1606 - 1668 ondoren) izan ziren. Azken hori Cascanten jaio eta Zaragozara joan zen bizitzera; haren lau mihise daude Cascanten, guztiak ere Nekaldiko eszenak.⁶⁵ Nafar jatorriko beste pintore bat Miguel Perez de Aibar da. Granadan pintatu zuen, Alonso Canoren ereduei jarraituz, XVIII. mendeak nahiko aurrera egin arte.⁶⁶ Vicente Rudiez ere Cascantekoa zen; 1757an, Erroman sinatu eta datatu zuen Kristo Santa Margarita de Cortonari Agertzen. Francisco Javier de Cardianos aitak bidali zuen, eta Oliteko San Frantzisko komentuan dago.⁶⁷ 

Inportatutako Koadroak: noiz eta nola iritsi ziren. Eskolak eta autoreak. Euskal Herriko ondarerako galdutako pinturak

Iritsi ziren pinturak (solte edo taldetan) gure ondarearen zati garrantzitsua dira; ez soilik berez zuten interesagatik, baita bertako maisuengan eragin zutelako ere. Hainbat modutara iritsi ziren, eta, beraz, kasuan kasu zehaztuko da, informazioa dugun heinean. Batzuk elizek eta erlijio ordenek eta komentuen fundatzaileek eskatu zituzten, koadro soil modura, edo erretauletan sartzeko (erretaula horiek, eskuarki, bertan egiten ziren). Beste batzuk atzerrira joandako partikularrek eman zituzten, bataiatuak izandako elizetan edo komentuetan beren debozioaren eta arrakasta sozialaren testigantza uzteko. Bi kasuetan, lanak sortu eta berehala ekartzen ziren; horiek aipatuko ditugu. Garai horietatik at, gugandik hurbilagoko garaietan ere iritsi dira obrak (eta iristen jarraitzen dute), museoek eta bilduma publikoek nahiz partikularrek erosita (askotan, goizegi). Dena den, iritsi bezala, bide beretik, batzuek itzulerako bidea egin zuten, eta galdu egin ziren gure ondarerako (beraz, gure ondarea behin-behinekoa da atal horretan). Galera tamalgarrienak gerrek eta iraultzek eragindakoak izaten dira, eta, alde horretatik, zorionekoak gara, gurean horrelako gertaera asko izan badira ere, nahiko baja gutxi utzi baitituzte. Bestelako kontuak dira XIX. mendeko desamortizazioak, horren ondorioak ebaluatzea zailagoa baita eremu horretan. Ondoren, iraganean iritsitako obra ezagunen zerrenda osatugabea eta ezinbestean behin-behinekoa aurkeztuko dugu. Zerrenda hori, bereziki, sinatutakoek, dokumentatutakoek edo ustez autoreren batenak direnek osatzen dute; eskolaka ordenatuta daude lehenik, eta, ondoren, hurbiltasun geografikoaren arabera. Horietako bakoitzaren barruan, komenigarria iruditzen zait noiz iritsi edo egin ziren kontuan hartuta egitea banaketa, bertako pinturan izan zuten eraginagatik, eta ez autorearen jaiotza data eta belaunaldia kontuan hartuta.

Logroño

Geografian hurbil egoteak azal dezake Nafarroako Los Arcosko Santa Maria parrokiako petxinetan Logroñoko Juan de Mendoza pintore zuhurraren obra egotea, 1704koa: Elizaren Aitak irudikatzen dituzten lau mihise obalatu.⁶⁸ Artista horrek berak, 1729ko abuztuaren 10ean, San Jose eta Haurraren mihise baterako kontratua egin zuen, Arabako Bilargo parrokia baterako. Mihisea erretaularako eskatu zen, eta sinatuta dago.⁶⁹ 

Zaragoza

Pablo Rabiellak -edo Raviella- (1630 inguru -1719) Aragoiko hiriburuan jardun zuen, Ebrok Tudelarekin lotzen zuen hartan. Harenak dira Nafarroako hiri horretako San Jorge elizan dauden bi mihise; horietan, San Joseren Ametsa eta Ama Birjina eta Haurra daude irudikatuta.⁷⁰ 

Burgos

Beste probintzia eskola bat da, periferikoa Euskal Herriarekiko. Eskola horretakoa zen Diego de Leiva, eta, helduaroan, Mirafloresko Kartusian egin zituen botoak. Haren obrak dira Kristo koloman Santa Teresari Agertzen (sinatua), eta galdutako beste bi mihise, hirurak Iruñako Karmeldar Oinutsen komentukoak.⁷¹ Pedro Ruiz de Salazar (1604 inguru - 1670 ondoren) Diego de Leivaren suhia zen. Burgoskoa zen jatorriz, baina Santo Domingo de la Calzadan (Errioxan) bizi izan zen, 1632tik. 1658an egin zituen Purgatorioa irudikatzen duten pinturak (oraindik ere manieristak); pintura horiek Laguardiako (Araba) Santa Maria eta San Joan Bataiatzailea parrokietako Arimei eskainitako erretauletan egin zituen, eta ia berdinak dira. Bigarren horretan, erretaula polikromatu zuela ere azaltzen dute dokumentuek.⁷² Mateo Cerezo el Viejo delakoarena da Burgosko Kristo Santu bat, Cascanteko (Nafarroa) parrokian dagoena -lehenago Minimos komentuaren eliza izana-.⁷³ XVIII. mende erdialdekoak dira -zehazki, 1742. Urtekoak- Los Arcos elizako mihise handi batzuk eta Vianako (Nafarroa) beste obra batzuk. Horien egilea Jose Bravo da, Kalagorrin bizi izandako burgostarra.⁷⁴ 

Valladolid

1601 eta 1606 urteen artean bertan izan zen Gortea, eta, hori dela eta, hirian pintura eskola garrantzitsua sortu zen. Iruñako Karmeldar Oinutsen komentuan, Diego Diez Ferrerasen bi mihise daude (1665-1689 epean dokumentatuak). Batek Santa Teresaren saihets zulapena irudikatzen du, eta Valladoliden sinatu eta datatu zen, 1672an; besteak San Jose eta Haurra irudikatzen ditu, eta hiri horretan bertan dago sinatuta.⁷⁵ 

Toledo

Arabako Uribarri herri txikiko parrokian, Azken arnasa ematen ari den Kristo gurutziltzatua dago. Luis Tristanen (1590 inguru - 1624) estilokoa da, eta kalitate bikainekoa. Zalantzak baditut ere, maisuarena edo haren lantegikoa izan daitekeela uste dut, garbitzen ez den artean bederen.⁷⁶ Corellako Carmen komentuan (Nafarroa), Ama Birjinaren eta San Joseren eskuetatik lepokoa jasotzen ari den Santa Teresa bat dago; Pedro Orrentek (1580-1645) sinatu zuen. Erretaula batean dago, eta, Arreseren ustez, 1639an egin zen erretaula. Frai Alonso de San Josek enkargatu zuen, eta Avilatik ekarri zuen koadroa.⁷⁷ 

Madril

Hiriburua handitzen ari zen, eta bertan ezarritako erlijio fundazio ugariek pintura eskaera ugaritu zuten. Hori dela eta, bertako pintura eskola azkar bihurtu zen erresumako eskola nagusi, bai artista kopuruagatik, bai kalitateagatik. Bertatik iritsi ziren obra gehien Euskal Herrira, beste leku batzuetatik baino askoz ere gehiago. Arrazoi nagusia hau izan zen: Gortea gero eta zentralizatzaileago zen, eta bertan ezarri ziren euskaldun asko. Euskaldun horiek administrazioan, kontseiluetan, ordenetan, diplomazian, milizian, elizan eta merkataritzan aritu ziren lanean. Horietako asko bigarrenak ziren -ez maiorazkoak-, eta, beraz, lur hauetako jabetzaren transmisiorako legezko sistemak atzerrira joatera behartuak. Askotan, bertan ezarrita zeuden ahaideek deitzen zieten. Erraz lortzen zituzten ordenen abituak, orubeko jatorrizko nobleak zirelako; haien titulu eta kargu arranditsuek Urrezko Mendeko estamentuzko espainiar gizartearen fresko historikoa osatzen dute.

Eugenio Cajes (1574-1634) aipatuz ekingo diogu obren eta artisten arteko lotura aztertzeari. Egile hori aurreko manierismoaren zordun izan zen. 1601ean, bere aita Patriziorekin batera, erretaula baterako kontratua egin zuen, Bizkaiko Esquinoko identifikatu gabeko leku baterako; Ochoa de Urquiza kontulariarekin egin zuen kontratua -Sevillako Casa de Contratación izenekoaren epaile ofizialarekin-. Arotzeria Cuencako egurrezkoa izango zen, eta pinturak ohol gaineko mihisean egingo ziren. Ochoa de Urquizak ordaindutako Kristo bat ere egongo zen. Prezioa 850 dukat ingurutan hitzartu zen, eta bermatzailea Andres Cerezo pintorea izan zen. Erretaularen hondarrik ezagutzen ez bada ere, badakigu zerbait egin zela, Cajesek 400 dukat jaso baitzituen, 1602ko otsailaren 25ean. Haren obra da Donostian dagoen Kristoren eraiste bat; 1629an sinatu eta datatu zen, eta Okendo Etxean dago. Galduta edo identifikatu gabe daude, halaber, ermitauak ageri dituzten zortzi paisaia; Corellako Francisco Peralta y Paternina jaunaren inbentarioan tasatuak.⁷⁸ Beste pintore madrildar bat, flandestarra jatorriz, Felipe Diricksen (1590-1678) izan zen; 1612an sinatu eta datatu zuen Lepokoa jasotzen ari den Santa Teresa bat. Tudelako Karmeldar Oinutsen komentu zaharrean dago,⁷⁹ karmeldar gaia izanik espero zitekeen moduan. Eibarko San Esteban elizatik Ibarra familiako gizonezkoen bi erretratu iritsi ziren Gipuzkoako herri horretako udaletxera; familia hori Azpeitiko (Gipuzkoa) Unceta etxekoa zen. Nabarmena da bi erretratu horiek esku berak egin zituela, Diricksenenak; hark sinatu zuen Santiagoko zaldun bat irudikatzen duen mihisea.⁸⁰ Beste erretratu bat -XVII. mendeko euskaldunen galeria baterako egina- Gaspar de Ochoa jaunarena da. Alcala de Henaresko kalonjea zen, eta Errege Magoen Adorazio baten emaile-komitente ageri da -hori dela eta, horren Zaindari Santua ere ageri da-. Mihisea Diego Polo el Mayor delakoak sinatu zuen, eta Alcalan datatu zen, 1617an; Jokanoko parrokian dago (Araba).⁸¹ Antonio Rizi (1565-1631) Madrilgo eskolako italiar pintorea izan zen -bertan, gehiago nabarmendu ziren haren semeak, Juan eta Francisco-. Juan de Ciriza jaunaren eta Catalina de Alvarado andrearen erretratuak egin zituen; bi mihiseak 1617an sinatu eta datatu zituen, eta biek fundatutako Iruñako Agustindar Errekoletoen komentuan daude. Juan jauna Santiagoko zalduna izan zen, Riverako komendadorea, Cirizako eta Etxauriko jauna, Montejassoko markesa, Felipe II.aren idazkaria, Goreneko kontseilaria eta Flandesko eta Italiako Estatu idazkaria. Vicente Carduchok (1576 edo 1578 inguru - 1638) ere komentuarentzat egin zuen lan. Juan de Cirizarekin hitzartu zuen, 1632an, elizako erretaula nagusia egitea. Bertarako mihise nagusi izango zen iraun duen Andre Maria Sortzez Garbi bat; San Jose eta Haurra eta San Antonio de Padua eta Haurra irudikatzen zituzten bi mihise txikiago galdu egin dira. Pintoreak hori eta gainerako erretaulak urreztatzeko baldintzak ere eman zituen. Komenturako egin eta iraun duen beste pintura bat San Agustinen Begitazio bat da. Pedro de Villafrancak (1615-1684) sinatu zuen, 1650. urte inguruan; ezagunagoa zen grabatzaile moduan, haren pintura gutxi identifikatu baitira. Komentuko beste mihise garrantzitsu bat 1650ean sinatu zuen Francisco Camilok (1615-1673); Villanuevako Santo Tomas irudikatzen du, limosna banatzen.⁸² Madrilgo artista horren beste irudikapen bat ere badugu, Karmeldarren gaia irudikatzen duena; koadroan, Santa Teresari lepokoa ezartzen zaionekoa ikusten da, eta 1671n sinatu eta datatu zen. Areetako (Bizkaia) Santa Ana auzoko ermita batean egon zen, eta Jauregui familiarena zen.⁸³ Camilorena da, halaber, gogoetan ari den San Frantzisko Asiskoa; oihalaren atzean du sinadura, eta Gasteizko frantziskotarren San Antonio komentuan gorde da. Baliteke hori izatea haren jatorrizko helmuga, edo baliteke hiriko San Frantzisko komentu handitik eraman izana; komentu hori desamortizazioaren ondorioz desagertu zen, eta handik iritsi ziren beste obra batzuk San Antoniora.⁸⁴ Diego Polo el Menorrena (1610 inguru - 1655 inguru) da Nafarroako Barásoaingo parrokiako San Bartolomeren Martirioa.⁸⁵ Pintore hori izen bereko pintorearen iloba zen.

XVII. mendearen bigarren erdialdean, 1666an, pintura garrantzitsu bat iritsi zen Iruñara. Zoritxarrez galdu egin da, ez bada mundurentzat, bai hiriarentzat. Hirukoiztarren Ordenaren Fundazioa irudikatzen duen mihise ikaragarria da; 1664an egin zuten horren kontratua Francisco Rizik (1614-1685) eta Juan Carreño de Mirandak (1614-1685), eta azken horren sinadura du. Haren teknika soltearen modernotasunak fraideak atsekabetu zituen, baina Vicente Berdusan-en bitartekotzari esker onartu zuten. Izan ere, Berdusan pintoreak ospe handia zuen lur haietan, eta Juan Carreño de Mirandak etengabeko eragina izan zuen harengan. Pintura Hirukoiztarren komentuko erretaula nagusirako zen (1671n egina). Komentua 1794an bota zuten, Nafarroako erregeorde eta Colomerako kondearen aginduz, herria defendatzeko Frantziaren aurkako Konbentzio gerran. Mihisea 1820an fraideen ostatu berriko errefektorioan zegoela aipatzen da. Desamortizazioaren ondorioz, Tudelako bizilagun batek, Pablo Bergek, bereganatu zuen, eta Parisen enkantera atera zuen, 1845ean. Ezin izan zen berreskuratu, Nafarroako Monumentu Batzordea horretan saiatu zen arren, eta ez zen horren berririk izan 1952. urtera arte; urte horretan, Courson gazteluan aurkitu zen, Paristik hurbil. 1964an, Louvreri eman zion jabeak, Caraman kondesak.⁸⁶ 1666an iritsi zen Iruñara Hirukoiztarren mihisea, eta urte horretan bertan sinatu eta datatu zuen Carreñok Gasteizko katedraleko Andre Maria Sortzez Garbiarena. Egun, Elizbarrutiko Arte Sakratuaren Museoan dago. Cean Bermudezek eman zuen lehen aldiz horren berri, 1800eko Diccionario Histórico lanean, hiriko San Frantzisko komentuko otoiztegian ikusi ostean.⁸⁷ Horrek herriko pinturan izandako eraginaren berri ematen dute hainbat lanek; besteak beste, Gasteizko Jose Lopez de Torrek egindakoak nabarmentzen dira. Berandu egin zituen, 1791n, hiriburuko udaleko oratoriorako eta Urizaharko (Araba) parrokiako tiradera multzoaren bizkarralderako.⁸⁸ Carreñok Arabako bi pertsonaia erretratatu zituen. Bata Juan de Larrea jauna zen -hori berriz ere aipatuko dugu Argómanizko elizako zenbait pinturaren ia emaile ziurtzat-. Juan de Larrearen erretratua mihisean egin zuen, eta Madrilen enkantera atera zen, 1981ean. Bestea pintorearen lagun min eta testamentu betearazlea zen: Bernabe Ochoa de Chinchetru y Lopez de Lazarraga, zenbait palazio kargu betetakoa. Horren erretratua 1660koa da, eta New Yorkeko Hispanic Societyn dago.⁸⁹ Bernabe jaunak Aguraingo parrokiari eman zizkion ustez Jose Morarenak diren bi eskultura garrantzitsu. Juan de Alfarok (1643-1680) ere egin zuen horren erretratua; Madrilen lan egiten zuen kordobar horrek 1654an lortutako Santiagoko ordenaren intsignia eta guzti irudikatu zuen. Koadroa Londresko bilduma partikular batean dago. Pedro Gonzalez Ruizek (1640-1706) sinatu zuen Arabako Jose Fernandez de Vicuña y Andoin jaunaren erretratua; 1678an sinatu zuen, eta, egun, Arabako Arte Ederren Museoarena da.⁹⁰ Barrokoko Madrilgo ordezkari garrantzitsu bat Juan Antonio de Frias y Escalante (1633-1669) da. Nafarroako ondareak harena dela dakigun obra bat du; zalantza dago beste bat harena ote den eta, antza denez, hirugarren bat galduta dago. Lehenengoa Ama Birjina Sortzez Garbiaren mihise handi bat da, 1666an sinatu eta datatua; Lumbierko Beneditarrena da, 1840an Benito Antillonen alabek eman baitzieten. Bigarrena beste Ama Birjina Sortzez Garbi bat da, Leyreko monasterioan dagoena. Azken lanari buruzkoak dira lehen berriak, Palominok Corellako Beneditarren komentuan aipatzen baitu.⁹¹ Jose Antolinezena (1635-1675) dela uste da Luiandoko (Araba) parroki elizako Ama Birjina Sortzez Garbi bat. Arana-Andraca sendiaren kaperako erretaulan dago, Gaztelako Kontseiluko Francisco de Arana jaunak hala aginduta.⁹² Mateo Cerezorena zen (1637-1666) Kristoren ehorzketa bat -Tizianorenaren kopia-, Iruñako Goroabe Ikastetxe nagusian zegoena. Donostiako udaletxean, berriz, 1663-1665 inguruko Ama Birjina Sortzez Garbi bat dago, Palominok Valladolideko San Francisco komentuan aipatu zuena.⁹³ Francisco Solis (1629-1684) ere ageri da Araban; haren obra goiztiarra eta sinatua da: katedraleko San Marcosi eskainitako erretaula txikia. Hark egindako sei mihisetako batean irudikatutako Ama Birjina Sortzez Garbia eta Urduñako (Bizkaia) Antigua santutegian harena zela esan nuen Ama Birjina Sortzez Garbia oso desberdinak dira, lehenengoak nolabaiteko arkaismoa baitu, eta bigarrena erabat barrokoa baita. Nafarroan, Vianako San Juan del Ramoko frantziskotarren klaustrorako lan egin zuen Solisek. 1642 eta 1677 urteen artean eraiki zen, eta bertan jasotzen da San Frantziskoren mihise bat, Erredomaren begitazioan; J.C. Agüeraren ustez, haren estilokoa da.⁹⁴ 

Corellan eta Lumbierren, erlijio ordena batek edo fundatzaileek eginiko enkargu artistikoa zer zen adierazten duten adibideak ditugu. Claudio Coello (1642-1693) zen, Carreño maisuarekin batera, barrokoa bete-betean zegoeneko egilerik ezagunena Madrilen. Corellako Haragitzearen Beneditarrentzat, Santa Gertrudisen Ezkontza Mistikoak eta San Plazidoren Martirioa mihiseak margotu zituen, aldarerako. Monasterioa Arte Sakratuaren Museoa da egun. 1659an fundatu zuen Pedro de Baigorrik, Buenos Airesko gobernatzaileak, baina ez zen inauguratu 1670. urtera arte, lekaimeen komunitateak hartu arte. Lekaime horietako batzuk Madrilgo San Placido komentutik iritsi ziren, Paula Manuela de la Ascension abadesa buru zutela; abadesak bere karguari uko egin zion 1669an, Corellara joateko.⁹⁵ Coelloren esku hartzea garrantzitsua izan zen San Placidon, 1668an, eta horrek azal dezake Corellakoa. Jimenez Donosoren (1632-1690) lanik ere badago Madrilgo komentuan. Urte horretan, San Benitoren eta Santa Eskolastikaren mihisea (aldareko koadroa) eta Virgen del Socorro irudikatzen duena sinatu zituen (Corellako Beneditarretan).⁹⁶ Eta, berriz ere, Lumbierko Beneditarretan, Jimenez Donosok sinatutako 1687ko bi aldareko mihise ditugu: San Benitoren Begitazioa eta San Ildefontsori Kasula Jartzea.⁹⁷ Lumbierko komentu horretan bertan, Diego Gonzalez de la Vegak (1628 inguru -1697) Ama Birjina Sortzez Garbi bat pintatu zuen, eta 1677an sinatu eta datatu; Carreñoren ereduei jarraitu zien. Horrekin batera, San Gregoriori agertutako Agerpena pintatu zuen, San Benitoren erregela egiaztatuz. Bi mihiseak erretaula baten zati dira, eta hori Jimenez Donosoren mihiseak dituenaren berdina da; mihiztatzailea Juan Baron zen, 1682an.⁹⁸ 

XVII. mendea amaituta, 1693an, Alonso del Arcok (1635-1704) Belengo Ama Birjina txiki bat sinatu zuen. Ikono bat erreproduzitzen zuen onespen handiko eredu batetik kopiatu zuen irudia; egun, Iruñako Agustindar Errekoletoen komentuan dago.⁹⁹ Urte horren inguruan, Sevillako Lorenzo Montero de Espinosa pintorea (1710. urtean hil zen) Madrilen jarri zen bizitzen, 1684. urte inguruan, eta Ánimas con la intercesión del escapulario izeneko mihisea sinatu zuen, Corellako Karmeldar Oinutsetakoan.¹⁰⁰ Arabako Mendarozketa herri txikiko parrokian eta Juan Bautista Saez de Arzamendi e Iñiguez de Buruaga jaunak 1691n fundatutako kaperan, apostoluen sei mihise daude; hein batean, ustez Antonio Ariasenak (1614-1684) diren Granadako Museoko beste batzuen berdinak dira. Madrilgo artista berarenak izan daitezkeela uste dut; kontua da Juan Bautista jauna Salamancako Unibertsitateko errektorea, doktore kalonjea Ciudad Rodrigon, Kontseilu Goreneko inkisidorea eta Iruñako artzapezpiku hautetsia izateaz gain, Granadako inkisidore fiskala ere izan zela.¹⁰¹ Saez de Arzamendiren beraren erretratu bat dago kaperan bertan.¹⁰² Marcos Gonosalio italiar pintorea zen, eta Madrilen aritu zen XVII. mendearen azken herenean. Hark sinatutako bi mihise daude Iruñako Santa Anako Karmeldarren San Joakin kaperan: Santa Ana Mariari irakasten Joan anaiaren aurrean, eta San Joakin eta Ama Birjina Haurra. Komentua frai Esteban de San Josek eta frai Mateo de San Gerardok finantzatu zuten; biak Karmeldar Oinutsetako jeneralak ziren, eta han egin zituzten botoak. Komentu horretan dago Santa Teresaren saihets zulapen bat, Francisco de Lizonak sinatua.¹⁰³ Oliteko San Frantzisko komentuan (Nafarroa), Antonio Castrejonek (1634-1696 inguru) sinatutako Zeruratze bat dago.¹⁰⁴ 

Madrilgo eskolak barrokismo bete-betean jarraitu zuen XVIII. mendearen lehen herenean. Hala ere, Luca Giordano aurreko mende amaieratik zegoenez, eta frantziar pintoreak borboien gortera iritsi zirenez, estiloa apurka-apurka aldatu zen. Horrela, bada, Jeronimo Ezquerrak (1660 inguru -1733) bere adiskide eta ziur asko maisu izango zen Carreñoren ereduak kopiatu zituen, Oliteko Frantziskotarren Ama Birjina Sortzez Garbian; 1710ean sinatu eta datatu zuen.¹⁰⁵ Madrilgo estiloko beste Ama Birjina Sortzez Garbi bat dago Gasteizko Elizbarrutiko Arte Sakratuaren Museoan, ustez Juan Puche-rena (1695-1726 urteen artean dokumentatua), Madrilgo arte komertzioan dagoenaren antzekoa delako, konposizioari eta teknikari dagokionez -azken hori 1716an sinatua eta datatua da-. Pintoreak bertan idatzi zuenez, konposizioa originala da, baina koloreak eta teknika zuzenean hartu zituen Carreñorenetik.¹⁰⁶ Miguel Jacinto Melendez (1679-1734) izan zen XVIII. mendean Madrilen barroko bete-betearekin jarraitu zuenetako bat, baina haren estiloan Luca Giordanoren eta frantses pinturaren eraginak ere islatzen dira, izandako prestakuntza konplexuaren ondorioz. Argómanizko San Andres parrokiako erretaula nagusiko pinturak harenak direla adierazi nuen (egun, Gasteizko Elizbarrutiko Arte Sakratuaren Museoan); Santu titularraren martirioa irudikatzen dute (Rubensen Madrilgo San Andrés de los Flamencoseko konposizioari jarraituz), eta Jasokundea atikoan. Azken mihise horretan oso nabarmena da Giordanoren eragina eta, hori dela eta, pintorearen obrak goiztiarrak direla uste dut, bai eta italiarrarekin harreman estua izan zuela ere.¹⁰⁷ Pintura horiek eta Luca Giordanoren San Joan Bataiatzailearen Predikua Juan de Larrea y Perez de Henayo jaunak emango zizkion tenpluari. Argómanizen jaio zen, 1642an; Calatravako zalduna, Mundaraz dorretxeko jauna, Indietako kontseiluko eta gerra batzordeko kidea eta Karlos II.aren Estatu idazkaria izan zen. Amorebietako (Bizkaia) Karmeldar Oinutsen komentua fundatu zuen, eta etxe jauregi bat eraiki zuen Argómanizen (egun, Turismo ostatua). 1722an sinatutako eta datatutako Familia Sakratu bat dute Garesko (Nafarroa) Zubiurrutiako komendadoreek. Komentuan botoak egindako Maria Teresa eta Josefa Olazagutia ahizpa lekaimeek eman zuten, mihiseko inskripzioaren arabera.¹⁰⁸ Autore horren bi Ama Birjina Sortzez Garbi daude. Batak ustez Cerezorena izan daitekeen ereduari jarraitzen dio, eta Maeztuko parrokian dago (Araba); besteak, berriz, Carreñoren ereduari jarraitzen dio, eta Lizarrako udaletxean dago. Leku horretan bertan dago, halaber, Felipe V.aren eta haren familiaren pintore zela egindako erretratuen eredu bat: Isabel de Farnesio erreginarena.¹⁰⁹ Salvador Jordanen (1708-1722 artean dokumentatua) bi pintura ditugu: bata, San Antonio de Paduaren Begitazio bat, 1700ean sinatua eta datatua, Loiolako santutegian; bestea, sinatutako Ama Birjina Sortzez Garbi bat, Gasteizko udaletxean.¹¹⁰ Horiek ziren autore horren obratzat hartzen ziren bakarrak, baina, berriki, Ama Birjinaren Jaiotza irudikatzen duen beste bat aurkitu da. Hori ere sinatuta dago, eta Madrilen dute XIX. mendean Araban bizi izandako batzuen ondorengoek.¹¹¹ Berrikiago, Gasteizko gotzaindegian beste bi pintura aurkitu dira, Ama Birjinaren bizitzako eszenak dituena. Oraindik azterketaren zain badaude ere, harenak iruditzen zaizkit. Gertaera horiek guztiak direla eta, Jordanek Euskal Herriarekin lotura berezia izan zuela pentsa daiteke. 1736 inguruko madrildar anonimoak dira Arizkungo (Nafarroa) Klaratarreko erretaula nagusiko bi mihise handi; biak urte horretan kontratatu ziren. San Frantziskoren Loriatzea irudikatzen da gorputz nagusian, eta Ama Birjinaren Koroatzea erremateko ganga laurdenean. Komentuaren fundatzaileak bidali zituen, Juan Bautista de Iturralde jaunak; Arizkungoa zen, Murillo el Cuendeko markesa, bankaria Madrilen eta, ondoren, Errege Ogasuneko superintendentea.¹¹² 1745ean, Juan Garcia de Mirandak (1677-1749) Ama Birjina Sortzez Garbi bat aldatu eta sinatu zuen; Marcos de Aguilerak ere (1623an hil zen) sinatu zuen horrelako beste obra bat, Iruñako San Pedro Extramuros Agustindar monasterioan.¹¹³ Madrilgo Arcazarreko sutetik salbatu ziren obrak berriztatzen aritu zirenek lan interesgarria egin zuten pinturen berriztapenaren historiarako. Antzina iritsitako Madrilgo pinturen behin-behineko zerrenda Menagaraiko erretaula nagusiko mihise handia aipatuz amaituko dugu; San Pedrok eta San Paulok tenpluko ateraren aurrean sendatutako paralitikoa irudikatzen du. Madrilen sinatu zuen Gines de Aguirrek (1723-1800), Murtziako pintoreak, eta 1764ko data du.¹¹⁴ Hala iradokitzen du data berankor horrek eta, bereziki, obra horren neoklasizismo hasiberriak. Esanguratsua da Aguirrek pintatu izana, San Fernandoko Arte Ederren akademiako supernumerario aukeratu zuten urte berean.

Sevilla

Askoz gutxiago dira antzinatik iritsitako Sevillako barrokoko pinturak, Gortetik iritsitakoak baino, hiri horretan euskaldun asko bazeuden ere -Ameriketarako portua zelako-. Sinatutako edo/eta dokumentatu eta atxikitako obren zerrenda Ama Birjina Haurra eta haren gurasoak eta San Antonio de Padua irudikatzen dituen mihise batez has daiteke; obra hori San Migel Goiaingeruaren Gasteizko parrokian dago. Obrak frai Juan Tellezen sinadura du; pintore hori erabat ezezaguna da, baina Sevillan dokumentatuta dago, 1632an.¹¹⁵ Francisco de Herrera el Viejoren (1590 inguru - 1654) Erregeen Adorazio bat dago, sinatua, eta 1650eko data duena Gasteizko elizbarruti mintegian.¹¹⁶ Zurbaranen (1598-1664) bi Gurutziltzatu daude. Bata azken arnasa ematen ari da; Mutrikuko parrokia elizan dago, eta 1635-1640 ingurukoa da. Bestea hilda dago, eta emailearen gorputz erdiko erretratua ere ageri da; sinatuta dago eta 1640ko data du. Azken hori, 1924an, Gasteizko Hueto bildumakoa zen, eta, geroago, Bilboko Lezama-Leguizamónekoa; Madrilen atera zen enkantera (Sotheby's, 1996-IV-23), eta, egun, Prado Museoarena da. Erretratatutako emailea Ortiz de Zarate bat zen -arabar abizena, Javier de Ybarraren arabera-.¹¹⁷ Murillok (1617-1682) Diego Felix de Esquivel y Aldana jaun arabarra erretratatu zuen mihisean, 1655-1660 inguruan. Jovellanos eta Prestamerok aipatzen dute Legarda markesaren Gasteizko etxean, XVIII. mendearen amaieran; egun Denverko (Colorado) Arte Museoan dago, Samuel H. Kress Fundazioak utzita. Murillok Antonio de Salcedo y Hurtado de Mendoza jaunaren erretratua ere egin zuen. 1664an sortutako Legardako markesa titulua izan zuen, eta Murillok data horren bueltan egin zion erretratua; ehiztari moduan ageri da. Obra, oraindik ere, Gasteizko Silva Verástegui bilduman dago.¹¹⁸ Esan izan dut Murilloren jarraitzaile batena, Sevillako Cornelio Schut el Joven-ena (1629-1685) -izen bereko pintore flandestarraren iloba-, dela Ama Birjina Sortzez Garbi bat eta Familia Sakratu bat San Juanito eta guzti. Arabako Antoñana parrokian daude, 1859an eman zirenetik.¹¹⁹ 

Granada

Granadako eskola, besteak beste, Alonso Canoren (1601-1667) Ama Birjina Sortzez Garbiak ordezkatzen du. Obra 1650-1652 ingurukoa da, Wetheyren arabera.¹²⁰ Bere jaioterriko parrokiari eman zion frai Pedro de Urbina y Montoyak; hau da, Beranturiko parrokiari (Araba). Egun, Gasteizko Elizbarrutiko Arte Sakratuaren Museoan dago. Frai Pedroren eskuetan egon zen, hark Andre Maria Birjinaren sortze garbia defendatu zuelako; hori zela eta, erregeak aparteko enbaxadore izendatu zuen, Alejandro VI.aren aurrean dogma horren adierazpena lortzeko, baina gaixotasun batek zapuztu zion misio hori. Teologiako doktore egin zen Alcalan, eta Gaztelako probintzial eta Frantziskotarren Ordenako komisario nagusi izan zen, Inkisizioaren kontseilu goreneko kalifikatzaile, Toledoko sinodoko epaile, Coriako apezpiku, artzapezpiku, Valentziako erregeorde eta kapitain jeneral -arrazoi hau aipatzen da: "olíale tan bien la pólvora como el incienso"-, bai eta Sevillako artzapezpiku ere. Canoren jarraitzaile zen Jose de Ciezaren (1656-1692) obra bat dago Okondoko parrokian.¹²¹ Obran Ama Birjina bat dago Haur eta guzti, eta San Juanito eta aingeruak ere ageri dira; sinatuta dago, eta 1674ko data du. Canoren jarraitzaile zen Pedro Atanasio Bocanegrarena (1638-1689) dela esan izan dut 1676-1689 inguruko Ama Birjina Sortzez Garbi bat. Aipatutako beste elizgizon batek eman zuen, Juan Bautista Saez de Arzamendi jaunak, Mendarozketako kaperarako, 1691n.¹²² 

Flandes

Herbehereak Espainiako koroara anexionatu zirenetik, etengabe iritsi ziren gune artistiko garrantzitsu horretako obrak. Gune garrantzitsu hori Italiako eskola batzuekin soilik erka zitekeen. XVII. mende hasieran iritsiko zen Urduñako Klaratarretara Santa Klara fundatzailearen bizitzako eszenak zituen erretaula txikia (oraindik ere han dute). Emaileak Ana eta Maria Hurtado de Corcuera y Mendoza andreak izan zitezkeen; 1602an komentuan bizi ziren lehen lekaimeen artean zeuden. Haien anaia Juan jauna Flandesen bizi zen, eta urrezko mila eta berrehun dukat eman zizkien, eta, 1604an, beste laurogei. Mateo jaunaren alabek ere, Ana eta Margarita de Urquina andreek, han egin zituzten botoak. Mateo jauna Flandesko Gerra idazkari izan zen, bai eta Alberto artxidukearen zifra idazkaria eta haren emazte Isabel Clara Eugenia infantaren idazkaria ere (biak Herbeheretako gobernariak). Geroago, zenbait erlikia igorri zituen komentura Esteban de Gamarra y Contreras jaunak; diplomatikoa eta landako maisua zen. Haren alabak, Luisa eta Francisca, lekaimeak ziren, eta Urduñako Santa Klaran zeuden, 1666an.¹²³ Pieter Lisaert IV.a (1595-1629) pintorea mende horretako lehen herenean bizi izan zen, urte gutxiz bazen ere; Anberesko pintoreen eta arte merkatarien dinastia bateko kide zen. Gasteizko Karta Museoan dago birjina zuhur eta ergelei buruz egindako parabolaren errepliketako bat; Arabako Foru Aldundiarena da, eta badirudi Desamortizazioaren ondoren iritsi zela.¹²⁴ 1640. urte inguruan iritsi zen Hildako Kristoren Aldeko Negarra lana, Gasteizko katedraleko Kristo Santuaren kaperara; Gaspar de Crayerrek (1582-1669) egin zuela uste da.¹²⁵ Kaperaren fundatzaileek Flandestik ekarriko zuten: hau da, bertan jaiotako Francisco eta Martin de Galarreta-Ocariz eta Echavarri-Zarate jaunek. Lehena Santiagoko zalduna zen, Gaztelako Gerra kontseiluko idazkaria, eta Flandesko Estatuko, Ogasuneko eta Gerrako idazkaria ere bai; Felipe IV.ak aginduta, isilpeko misio diplomatikoa bete zuen Westfaliako eta Münsterko hitzarmenen aurretik. Haren anaia Martin jauna ere Flandesko Estatu idazkaria izan zen.¹²⁶ Sebastian Hurtado de Corcuera y Ruiz de Corcuera (1587-1660) jaunarenak dira (Calatravako zalduna) Bachicaboko (Araba) San Martin parrokiako erretaula nagusian sartutako mihiseak -Bachicabo amaren jaioterria zen-. Mihise horien artean, titularraren mihise bikain bat nabarmentzen da. Titularra kapa zatitzen ari da, eta zaldia eskortzoan dago, aurrez; hori Van Dycken erretratu batetik hartu zuen: Ingalaterrako Karlos I.a zaldi gainean ageri duenetik. Beste bat ere nabarmentzen da, Rubensen Eraistearen kopia bat. Sebastian jauna Flandesko Tertzioen kapitaina izan zen (badirudi une horretan hartu ahal izan zituela pintura horiek), Panamako gobernadorea, Filipinetako eta Kanarietako gobernadorea eta kapitain jenerala, baita Gaztelako Kontseilu gorenekoa ere, eta Asturiasko Konderriko Errege Armen gobernadorea. Haren testamentuari esker, arte obren bildumagile handia izan zela dakigu, eta horietako batzuk dira aipatutako mihiseak.¹²⁷ Iruñako mesedetako frai Sebastian de Velascok -bere ordenako jenerala 1676an- Jacob Bouttatsen¹²⁸ hamabi kobre eman zizkion Iruñako Santa Eulalia komentuari; kobre horiek Genesiko eszenak zituzten. Desamortizazioaren ondorioz, sail hori Gobernu Zibilera eraman zen, eta, 1868an, Nafarroako Monumentu Historiko eta Artistikoen Batzordeak eskuratu zuen. 1961ean, Nafarroako Museora eraman ziren. Galdutako obren atalean, beste sei kobre flandestar aipatu behar dira; marko beltzak zituzten, eta Igayko (Araba) erretaula nagusian zeuden, lapurtu zituzten arte. Haien berri eman ostean lapurtu zituzten, eta ezin izan ziren aztertu.¹²⁹ 

Italiar eskolak

Italiako estatuek eta lurraldeek lotura politiko handiagoa edo txikiagoa izan zuten Espainiako koroarekin Barrokoko mendeetan. Horrek azaltzen du jatorri horretako hainbeste pintura iritsi izana. Iruñako Agustindarren komentuan Kalbario bat dago, lorezko girnaldez inguratua. Jacopo Palma el Joveni egotzi izan zaio, atzealdeko inskripzioagatik.¹³⁰ Kasu batzuetan, pintoreak berak iritsi ziren Espainiara; esaterako: Orazio Borgianni (1575-1616). Pintore horrek manierismotik abiatutako trantsizioko estiloaren erakusgaia utzi zuen Iruñako Errekoletoen komentuko Pazientziaren Kristo obran. Koadroa 1641eko inbentario batean aipatzen da, Kristo gurutziltzatuta eta bizirik ageri duen beste lan batekin batera; honela dio, hain zuzen: "otro de Cristo vivo crucificado".¹³¹ Erromatik bertatik bidali zuen Zaragozako artxidiakonoak Tudelako katedraleko sakristian dagoen Jaiotza bat, 1651n.¹³² Espainiaren eta Napoliren arteko lotura handia izan zen -erregeorderri bihurtu zen-. Bertako pintore nagusia Jose de Ribera (1591-1652) izan zen, eta haren pintura ugari bidali ziren; askotan, espainiar jatorria idatziz jasotzen zuen sinaduraren ondoan. Hala egin zuen Pedro eta Paulo apostoluen eta Gurutziltzatuaren lanetan; 1637ko eta 1652ko data dute, hurrenez hurren, Ponzek ikusi zuen moduan. Egun, Gasteizko Elizbarrutiko Arte Sakratuaren Museoan daude. 1694an Gasteizko Santo Domingo komentuari utzi zizkion Pedro de Oreitia y Vergara jaunak -Santiagoko zalduna zen, Gerra Kontseiluko zalduna, Ogasunekoaren gobernadorea, Indietako Kontratazioetako Etxeko eta Errege Audientziako presidentea-. Riberaren hiru obra garrantzitsu horiekin batera, beste pintura batzuk ere utzi zituen, desamortizazioaren kaosean galdutakoak edo identifikatu gabekoak. Horietatik, Riberaren obrak berreskuratu egin ziren probintziako ondarerako, eta haren kulturi buruzko hainbat milaka aleko liburutegirako.¹³³ 

Riberaren dizipulu Luca Giordanoren (1634-1705) obratzat ezagutarazi zen, Araban inportatutako Barrokoa erakusketan, San Joan Bataiatzailearen Prediku bat. Estiloari begiratuta, Espainiako etapakoa izan daiteke. Garai hartan, Juan de Larrea jauna Karlos II.aren ministro zen, eta hark ekarri zuen, antza, koadroa Argómanizko parrokiako San Joan kaperara. Riberaren apostoluak bezala, konposizio horrek oihartzuna izan zuen herriko pinturan, 1791n Jose Lopez de Torrek egin zuen kopian ikusten dugunez. Kopia hori Urizaharrako parrokia sakristiako tiradera multzoan dago. Baldin eta hala sinatuta ez baleude eta Salvador Jordanen obrak ez balira, Giordanoren obra galduen eta hipotetikoen artean sartuko lirateke beste bi hauek ere: "dos pinturas del Jordán que están a los lados de la capilla maior, la una de la Concepción y la otra de San Juan Baptista". 1759an inbentariatu ziren meritu obratzat, Llodioko San Pedron (Araba). Italiako maisuarena da Kristoren bizitzako eszenak irudikatzen dituen hamalau mihiseko sail bat. Egun, Bilbaoko Eleiz museoan daude. Maria de Orue andreak utzi zituen, 1835ean, Begoñako basilikarako (Bizkaia), eta, hasieran, hamasei ziren.¹³⁴ 

1729an, Italiako beste pintura batzuk iritsi ziren Iruñako Loiolako San Ignazioren basilikara. Oraingo honetan, Erromatik iritsi ziren, eta San Ignazio irudikatzen zuten. Batean armadura zeraman, eta estilo errenazentistakoa zen. Besteak San Ignazioren Erorketa irudikatzen zuen.¹³⁵ Marco Antonio Garibaldoren sinatutako kobreak zeuden Añanako San Juan de Acreko komendadoreen komentuan, baina, egun, ez daude han. Ama Birjinaren ezkon hitzarena Gerardo Lopez de Guereñuk erreproduzitu zuen, eta Rubensen konposizio ezagun baten kopia zen.¹³⁶ Italiako pinturen zerrenda horretako zaharrena, ziur asko, Hildako Kristoren aldeko Negarra irudikatzen duen bat da; Veneziako eskolakoa da, eta, agian, Paolo Piazzaren lana, 1600. urte ingurukoa. Baina oso berandu iritsi zen Amurrioko (Araba) Santa Maria parrokia elizara; badirudi Joaquin de Amirola jaunak utzi zuela, Real Consejo de Órdenes erakundeko portero de cámara izandakoak. Madrilen hil zen 1798an. Beste pintura batzuk ere utzi zituen, eta guztia testamentu batean zehaztu zuen.¹³⁷ 

Mexiko

Nueva España erregeorderritik pintura ikaragarri pila iritsi zen Barrokoko mendeetan zehar. Batez ere, Guadalupeko Ama Birjina zaindariaren pinturak iritsi ziren. Haren mihise originalaren kopia ugariak erlikia bihurtu ziren, originalaren kutsuarekin, eta metropoliko elizetara bidali zituzten Ameriketako lur haietara joan zirenek. Horietako bat Artziniegako Encina santutegiko erretaula baten erdigunea da; aurkikuntza miragarriaren lau pasarterekin batera, multzo nahiko ezohikoa osatzen da, baita mexikarra izanik ere. Bat datoz horretan Azcarate eta Tabar, baina Bartolomek herriko pintore Jose Alonso de Hontanillanarenak direla uste du, Deikundea, Artzainen Adorazioa eta Nazareteko Lantegia irudikatzen duten pedreleko hiru taulekin batera.¹³⁸ Azterketa sakonago bat behar badu ere, uste dut gai, euskarri eta, agian, estilo desberdineko taula horiek Hontanillaren lanak izan daitezkeela, baina ez, ziur asko, besteak. Iraun duten Guadalupe Ama Birjina askoren artean, Juan Correak sinatu zituen Iruñako Agustindar Errekoletoetakoa eta Ruako San Pedrokoa. Lehena Miguel de Ostibar jaunak oparitu zuen, 1677 eta 1731 urteen artean lekaimeen kapilaua izan zenak. Ruako San Pedroko Ama Birjina hori Lizarrako Gazteluko Santa Maria Jus elizatik zetorren, eta 1700. urtean sinatu zen. Correarena da, halaber, eta 1701ean sinatua eta datatua, Aberingo (Nafarroa) Virgen de los Remedios.¹³⁹ Miguel Cabrerarenak direla uste da (1710 inguru - 1768) Lizarrako Klaratarretako eta Garesko San Pedro parrokiako Hirutasun Santuaren irudikapenak Nafarroan; azken horretan Jesuita Santuak ageri dira, eta legenda hau du: "A devoción de D. Miguel Francisco de Gambarte".¹⁴⁰ Nicolas Rodriguez Xuarez (1667-1734) artisten zenbait belaunalditako familia bateko kidea zen, eta harenak dira sinatutako bi mihise hauek: Santa Ana Ama Birjina Haurrarekin eta San Joakin. Francisco Leandro de Viana jaunak eta emazteak eman zuten Lagrángo parrokiarako (Araba). Jaun hori Calatravako zalduna zen, Tepako kondea eta Prado Alegreko markesa. Francisco jauna Manilako Errege Audientziako fiskala izan zen, Krimenetako alkate Mexikokoan (1765), Indietako Kontseiluko kide, Fernando VI.aren eta Carlos III.aren kontseilari, eta enbaxadore Parisen. Lagrángo eliza horretan Nicolas Enriquezek sinatutako Guadalupeko Ama Birjina bat dago (1730 eta 1787 artean dokumentatua) eta 1777an originalarekin erkatuta; badirudi hori ere Vianako bikoteak utzi zuela.¹⁴¹ Urduñako Belandia parrokian beste bat dago. Bi medailoitan mirarizko lau pasarteak daude; Emanuel de Peraltak sinatu zuen, 1776ko data du eta urte beteko buruan originalarekin erkatua. Sebastian de Ulierte y Bergara jaunak utzi zuen, inskripzio baten arabera.¹⁴² Joannes Salguerusen sinadura du Lizarrako Errekoletoen komentukoak.¹⁴³ Azkenik, eta gurutzatutako A V inizialek sinatuta, Gasteizko katedraleko Santiago kaperako erretaula nagusikoa dugu.¹⁴⁴ Erlijio pinturez gain, erretratuak ere iritsi ziren Mexikotik. Juan Rodriguez Xuarez (1675-1728) aipatu dugun Nicolasen anaia gaztea zen, eta horren bi erreplika daude, frai Jose Perez de Lanciego y Eguilaz beneditarrari eginak, hura Mexikoko artzapezpiku zenean; sinatuta daude eta desberdintasunak daude bien artean. Bere ordenako abituarekin dago Araba eta Gazteizko Aurrezki Kutxakoan, eta artzapezpiku arropa du Vianako Santa Mariakoan; 1714ko data du, eta 1720an iritsi zen. Beste erreplika bat ere badago Mexikoko katedralean, eta beste bat Madrilgo Alonso Castrillo bilduman. Ameriketara joan aurretik, frai Jose Naiarako Santa Mariako monasterioko abade izan zen bi aldiz, Karlos II.aren eta Felipe V.aren predikari eta Inkisizio Gorenaren kalifikatzaile.¹⁴⁵ Elizgizon baten beste erretratu bat Martin de Elizacoechearena da. Durangoko eta Michoacángo apezpiku izan zen, eta, izatez, Azpilkuetakoa zen (Nafarroa); obra bertako parrokian dago.¹⁴⁶ Arabako Arte Ederren Museoan tamaina eta balio historiko handiko mihise bat dago, Ricardo Augustin jaunak utzia. Filipinetako artxipelagoaren mapa bat da. Mapa hori laukiz inguratuta dago, eta, lauki horietan, XVIII. mende erdian uharte horietan ingelesen aurka egindako defentsako eszenak daude. Medailoi batean, legelariaren arropa beltzez jantzita eta ezpatari helduta, Arabako Simon de Anda y Lopez de Armentia jauna dago, Filipinetako kapitain jenerala. Domingotar ohia zen; legeetan doktoratu zen Alcalán eta legelari lanak egin zituen Madrilen, Manilako Audientziako presidente izan aurretik; gero, Gaztelakoaren kontseilaria izan zen, eta Filipinetan hil zen, gobernari eta kapitain jeneral zela.¹⁴⁷ 1783 data berankorrekoa eta erretratu-zinopariaren adibide, Basilio de Angulo y Gorbea jaunarena dugu, Encinako santutegian. Haren anaia Ignaciok utzi zuen, Artziniegako apaiz benefiziodunak. Basilio jauna merkataria izango zen, eta bi aldiz egin zituen alkate arruntaren lanak, zazpi aldiz prokuradore jeneralarenak, bost merkataritzako epaile diputatuarenak eta Popayángo erregidore iraunkor lanak, Nueva Granadan, mihisean inskribatutako rococó kartelaren arabera.¹⁴⁸ 

Peru

Peruko erregeorderritik, Limako Santa Rosaren ezkon hitz mistiko batzuk ditugu. Hiri horretan pintatu ziren, armarriak eta mihisea identifikatzen duen inskripzio batek adierazten dutenez. Juan de Urdanegui y Lopez de Inoso jaunaren (Villafuerteko markesa) eta haren emazte Constanza de Luxan y Recalde andrearen erretratuak ere baditugu. 1694an, Urduñako Jesuiten kolegioa fundatu zuten, eta bertan daude, luxu handiko markoetan sartuta. Juan jauna Callaoko almirante eta jeneral izan zen Mar del Sur armadan, bai eta Limako alkate arrunta ere; gainera, jesuita botoak egin zituen, Liman hil aurretik.¹⁴⁹ 

Oharrak

• 1. J.A. BARRIO LOZA: Santa María de Lemóniz. La pintura mural religiosa en Bizkaia. I / I Erlijiozko horma-irudiak Bizkaian, Bilbao, 1993, 11. or.
• 2. J. CABEZUDO ASTRAIN: Pintores, escultores y bordadores pamploneses del siglo XVII. Noticias y documentos , Príncipe de Viana, 70.-71. zenb., 1958, 25.-29. or.
• 3. E. ENCISO VIANA, M.J. PORTILLA VITORIA eta J. EGUIA LOPEZ de SABANDO: Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, IV, La llanada Alavesa Occidental, 1975, 527. or.; F. TABAR ANITUA: Barroco importado en Álava y Diócesis de Vitoria-Gasteiz. Escultura y pintura / Vitoria Gasteizko Elizbarrutian eta Araban inportatutako Barrokoa. Eskultura eta pintura (erakusketako katalogoa), Gasteiz, 1995, 129. or.
• 4. M.V. HERNANDEZ DETTOMA: Estudio de los contratos de aprendizaje artístico en la Merindad de Pamplona durante los siglos XVI y XVII , Príncipe de Viana, "Primer Congreso General de Historia de Navarra", 6, 11. eranskina, 1988, 249.-256. or.; El contrato de aprendizaje artístico: pintores, plateros y bordadores , Príncipe de Viana, 188. zenb., 1989, 493.-517. or.
• 5. J.M. JIMENO JURIO: Pintores de Asiáin (Navarra). I. Estudio general de algunos aspectos , Príncipe de Viana, 171. zenb., 1984, 7.-73. or.; Pintores de Asiáin (Navarra). II. El taller de Lasao , Príncipe de Viana, 172. zenb., 1984, 197.-267. or.
• 6. M.C. GARCIA GAINZA, M.C. HEREDIA MORENO, J. RIVAS CARMONA eta M. ORBE SIVATTE: Catálogo Monumental de Navarra, II*, Merindad de Estella, Abaigar-Eulate, Iruña, 1982, XLVI. or.; M.C. GARCIA GAINZA, M.C. HEREDIA MORENO, J. RIVAS CARMONA eta M. ORBE SIVATTE: Catálogo Monumental de Navarra, I, Merindad de Tudela, Iruña, 1980, XXXVIII. or.
• 7. M.C. GARCIA GAINZA, M.C. HEREDIA MORENO, J. RIVAS CARMONA eta M. ORBE SIVATTE: Catálogo Monumental de Navarra, III, Merindad de Olite, Iruña, 1985, 89. or.
• 8. P.L. ECHEVERRIA GOÑI eta R. FERNANDEZ GRACIA: Para un panorama de la pintura barroca en Navarra. Nuevos lienzos de escuela madrileña , Príncipe de Viana, "Primer Congreso General de Historia de Navarra", 6, 11. eranskina, 1988, 88. or.
• 9. J.L. de ARRESE: Arte religioso en un pueblo de España, Madril, 1963, 291.-292. or.; M.C. GARCIA GAINZA eta beste: Catálogo Monumental de Navarra, I, op. cit., 142. or.
• 10. E. ENCISO VIANA: Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, I, Rioja Alavesa (Arciprestazgo de Laguardia), Gasteiz, 1967, 27. eta 116. or.; J.J. VELEZ CHAURRI : Juan de Foronda, pintor navarro del siglo XVII en la comarca de Miranda de Ebro , Príncipe de Viana, "Primer Congreso General de Historia de Navarra", 6, 11. eranskina, 1988, 459.-467. or.
• 11. P.L. ECHEVERRIA eta R. FERNANDEZ: Para un panorama ..., op. cit., 88. or.
• 12. A.MARCOS MARTINEZ: Reconstrucción de las pinturas barrocas de la fachada del Palacio del Marqués de Huarte en Tudela , Príncipe de Viana, "Primer Congreso General de Historia de Navarra", 6, 11. eranskina, 1988, 333.-335. or.
• 13. P. ECHEVERRIA GOÑI: Policromía del Renacimiento en Navarra, Iruña, 1990.
• 14. J.J. VELEZ CHAURRI eta F.R. BARTOLOME GARCIA: La policromía de la primera mitad del siglo XVII en Álava. Pedro Ruiz de Barrón y Diego Pérez y Cisneros (1602-1648), Miranda de Ebro, 1998; F.R. BARTOLOME GARCIA: La transcendencia del pintor-dorador Diego Pérez y Cisneros en la policromía alavesa de principios del siglo XVII , Sancho el Sabio, 8. zenb., 1998, 137.-147. or.; J.J. VELEZ CHAURRI: La policromía del "natural y las cosas vivas" en el 1600. Cristóbal Ruiz de Barrón en la Ribera Alavesa y comarca de Miranda , López de Gámiz, 30. zenb., 1996, 89.-104. or.
• 15. F.R. BARTOLOME GARCIA: El retablo mayor de Turiso y sus fuentes grabadas , López de Gámiz, 33. zenb., 1999, 139.-152. or.
• 16. E. ENCISO VIANA: Parroquia de San Miguel Arcángel , in Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, III, Ciudad de Vitoria, Gasteiz, 1971, 201. or.; S. ANDRES ORDAX: Gregorio Fernández en Álava, Gasteiz, 1976, 22.-40. eta 73.-84. or.
• 17. E. ENCISO: Museo Diocesano. Pinturas procedentes de Labraza , in Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria , III, Ciudad de Vitoria , Gasteiz, 1971, 345. or.
• 18. E. ENCISO VIANA eta beste: Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, IV, op. cit., 573. or.
• 19. J. CANTERA ORIVE: Labastida y Salinillas de Buradón , in Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, I, Gasteiz, 1967, 211. or.
• 20. M.J. PORTILLA VITORIA: Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, VII, Cuartango, Urcabustaiz y Cigoitia, Gasteiz, 1995, 629.-630. or.; Ibidem, 669. or.; E. ENCISO VIANA eta beste: Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, IV, op. cit., 235. or.
• 21. E. ENCISO VIANA eta beste: Ibidem, 225. or.; Ibidem, 442. or.
• 22. M. J. PORTILLA VITORIA: Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, V, La Llanada Alavesa oriental y Valles de Barrundia, Arana, Arraya y Laminoria, Gasteiz, 1982, 667.-668. or.
• 23. E. ENCISO VIANA eta beste: Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, IV, op. cit., 457. or.
• 24. M.J. PORTILLA VITORIA: Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, VII, op. cit., 216. or.
• 25. E. ENCISO VIANA eta beste: Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, IV, op. cit., 146. or.
• 26. M.J. PORTILLA VITORIA: Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, V, op. cit., 544. eta 691. or.
• 27. M.J. PORTILLA VITORIA: Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, VI, Las vertientes cantábricas del Noroeste alavés. La ciudad de Orduña y sus aldeas, Gasteiz, 1988, vid. 987. or.; F.R. BARTOLOME GARCIA: Pintura y policromía alavesa en los albores del siglo XVIII. El maestro pintor José Alonso de Hontanilla , Cuadernos de Sección. Artes Plásticas y Monumentales, Eusko Ikaskuntza, 14. zenb., 1995, 105.-146. or.
• 28. M.J. PORTILLA VITORIA: Ibidem, vid. 979. or.; F.R. BARTOLOME GARCIA: Pintura y policromía de los siglos XVII y XVIII en Orduña. El maestro pintor Juan Antonio de Jáuregui , Ondare, Eusko Ikaskuntza, 16. zenb., 1997, 143.-166. or.
• 29. M.J. PORTILLA VITORIA: Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, VI, op. cit., 554. or.
• 30. E. ENCISO VIANA: Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, I, op. cit., 27. eta 126. or.
• 31. F. TABAR ANITUA: La pintura de caballete en el Valle de Aramaiona , in Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, VIII, (prentsan).
• 32. E. ENCISO VIANA: Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, I, op. cit., 120. eta 48. or.
• 33. M.T. URKULLU: Conservación de la pintura mural de Santa María de Lemóniz/Lemoizko Andra Mariko horma-irudien artapena , in La pintura mural religiosa en Bizkaia, I / I Erlijiozko horma-irudiak Bizkaian, Bilbao, 1993, 17.-27. or.
• 34. M.J. PORTILLA VITORIA: Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, VI, op. cit., vid. 965. eta 990. or.
• 35. J. ZORROZUA SANTISTEBAN: El retablo barroco en Bizkaia, Bilbao, 1998
• 36. J.A. BARRIO LOZA: Nota sobre un pintor barroco vasco mal conocido: Martín Amigo , Anuario del Museo de Bellas Artes de Bilbao / Bilboko Arte Ederretako Museoa Urtekaria, 1989, 37.-40. or.; A.E. PEREZ SANCHEZ: Pintura barroca en España (1600-1750), Madril, 1992, 347. or.
• 37. J.A. BARRIO LOZA eta J.R. VALVERDE PEÑA : Retablos y pinturas en los colegios de la Compañía de Jesús / Jesusen Lagundiko ikastetxeetako erretaula eta pinturak , in ZENBAIT EGILE: La Compañía de Jesús en Bizkaia / Jesusen Lagundia Bizkaian (erakusketako katalogoa), Bilbao, 1991, 75.-90. or.
• 38. M.J. PORTILLA VITORIA, Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, V, op. cit., 514. or.
• 39. I. CENDOYA ECHANIZ: El retablo barroco en el Goierri. La constante academicista en Gipuzkoa, Donostia, 1992.
• 40. M. MILHOU: Retablos en el País Vasco (Norte) , in Ibaiak eta Haranak. Guía del patrimonio histórico-artístico y paisajístico, 10. liburukia, Donostia, 1995, 85.-210. or.; O. RIBETON: Maestros artesanos en los retablos de las iglesias de Bayonne y del País Vasco en los siglos XVII y XVIII , argitalpen berean, 211.-230. or. Autoreek gai horri buruzko bibliografia ematen dute.
• 41. F. TABAR ANITUA: Barroco importado en Álava ..., op. cit., 1995, 150.-153. or.
• 42. M.C. GARCIA GAINZA, M. ORBE SIVATTE, A. DOMEÑO MARTINEZ de MORENTIN eta J.J. AZANZA LOPEZ: Catálogo Monumental de Navarra, V***, Merindad de Pamplona. Pamplona, Iruña, 1997, 331.-332. or.
• 43. I.GUTIERREZ PASTOR: Nicolás Antonio de la Cuadra y la difusión de la pintura barroca cortesana en Vizcaya , Anuario del Departamento de Historia y Teoría del Arte, VII-VIII. liburukia, 1995-1996, 95.-132. or.
• 44. I.GUTIERREZ PASTOR: La Inmaculada Concepción de Nicolás Antonio de la Cuadra en el Museo de Bellas Artes de Bilbao , Anuario del Museo de Bellas Artes de Bilbao / Bilboko Arte Ederretako Museoa Urtekaria, 1995, 21.-30 . or.
• 45. F. TABAR ANITUA: Barroco importado en Álava..., op. cit., 109.-111. eta 260.-263. or.
• 46. J. de YBARRA eta BERGE, Catálogo de Monumentos de Vizcaya, 2 liburuki, Bilbao, 1958, 133. or.
• 47. P. ECHEVERRIA GOÑI, J.M. GONZALEZ de ZARATE eta J. VELEZ CHAURRI : Un pintor flamenco del siglo XVII en el País Vasco. Pedro de Obrel en Salvatierra y Oñate , Boletín de la Real Sociedad Bascongada de los Amigos del País / Euskalerriaren Adiskideen Elkartea, XLIV, 3.-4. liburukiak, 1988, 309.-367. or.
• 48. J.M. de AZCARATE RISTORI: Salvatierra, parroquias, capillas y ermitas , in Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, V, Gasteiz, 1982, 166.-167. or.; A. GONZALEZ de LANGARICA: Las "Historias" del Retablo de San Juan de Salvatierra , Kultura, 9. zenb., 1986, 26.-31. or.
• 49. I.ZUMALDE: Historia de Oñate, Donostia, 1957, 529.-530. or.
• 50. E. CASADO ALCALDE: Berdusán , Príncipe de Viana, 152.-153. zenb., 1978, 507.-546. or.; P.L. ECHEVERRIA GOÑI eta R. FERNANDEZ GRACIA: Vicente y Carlos Berdusán, pintores de Santa Teresa. Nuevos lienzos en Pamplona y Lazcano , in Santa Teresa en Navarra. IV Centenario de su muerte, Iruña, 1982, 287.-298. or.; M. C. GARCIA GAINZA: Nuevas obras de Vicente Berdusán. III Coloquio de arte aragonés, Huesca, 1983; I. LOPEZ MURIAS: La pintura de Vicente Berdusán, Tudela, 1990; ZENBAIT EGILE: El pintor Vicente Berdusán (1632-1697) (erakusketako katalogoa), Iruña, 1998; J.C. LOZANO LOPEZ: Berdusán vuelve a Ejea (erakusketako katalogoa), Ejea de los Caballeros, 1999.
• 51. P.L. ECHEVERRIA GOÑI eta R. FERNANDEZ GRACIA: Para un panorama... , op. cit., 88. or.
• 52. M.I. ASTIAZARAIN ACHABAL: La construcción del retablo de la parroquia de San Sebastián de Soreasu en Azpeitia: Una obra de Juan de Apaeztegui, Martín de Olaizaola y José de Echeverría , Boletín de la Real Sociedad Bascongada de los Amigos del País / Euskalerriaren Adiskideen Elkartea, XLVI, 1.-2. liburukiak, 1990, 11.-39. or.
• 53. M.C. GARCIA GAINZA eta beste: Catálogo Monumental de Navarra, V***, op. cit., 76. eta 77. or.
• 54. P.L. ECHEVERRIA GOÑI eta R. FERNANDEZ GRACIA: Para un panorama ..., op. cit., 88. or.
• 55. J.L. de ARRESE: Colección de biografías locales, Donostia, 1977, 267.-268. or.; M. C. GARCIA GAINZA eta beste: Catálogo Monumental de Navarra, I, op. cit., 121. or.; M. ORBE SIVATTE: Algunos cuadros de flores en Navarra , Príncipe de Viana, "Primer Congreso General de Historia de Navarra", 6, 11. eranskina, 1988, 390.-394. or.
• 56. J.L. de ARRESE: Arte religioso..., op. cit., 19. r.; M.C. GARCIA GAINZA eta beste: Catálogo Monumental de Navarra, I, op. cit., 98.-99. or.
• 57. J.L. de ARRESE: Ibidem; M. JOVER HERNANDO: Un conjunto de pintura mural ilusionista en la iglesia de San Francisco de Viana , Príncipe de Viana, "Primer Congreso General de Historia de Navarra", 6, 11. eranskina, 1988, 257.-263. or.; P.L. ECHEVERRIA GOÑI eta R. FERNANDEZ GRACIA: Para un panorama ..., op. cit., 88. or.
• 58. F. TORRALBA SORIANO: José Bexes y los decoradores barrocos logroñeses , Berceo, XXXIV. zenb., 1995, 57.-78. or.; E. ENCISO VIANA: Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, I, op. cit., vid. 174. or.; I. GUTIERREZ PASTOR: Catálogo de pintura del monasterio de San Millán de la Cogolla, Logroño, 1984, 55.-57. or.; J.C. LABEAGA MENDIOLA: Viana monumental y artística, Iruña, 1984, 190.-191. or.; P.L. ECHEVERRIA GOÑI eta R. FERNANDEZ GRACIA: Para un panorama ..., op. cit., 89. or.
• 59. P.L. ECHEVERRIA GOÑI eta R. FERNANDEZ GRACIA: Ibidem, 88. or.
• 60. LOZOYA, Marqués de, Artífices vascos en América , Bilbao, 1952, 19. or.
• 61. C. de ECHEGARAY: De nuestro viejo arte colonial: El pintor Echave en Méjico , Boletín de la Sociedad Española de Excursiones, XXIV urtea, 1916, 244.-246. or.; G. TOVAR de TERESA: Pintura y escultura en Nueva España (1557-1640), Mexiko, 1992, 110.-127. or.
• 62. G. TOVAR de TERESA: Ibidem, 117. or.
• 63. I. GUTIERREZ PASTOR: Juan de Espinosa y otros pintores homónimos del siglo XVII , Príncipe de Viana, "Primer Congreso General de Historia de Navarra", 6, 11. eranskina, 1988, 216. eta 218.-219. or.
• 64. A.E. PEREZ SANCHEZ: Pintura barroca..., op. cit, 381. or.
• 65. J.L. MORALES eta MARIN: La pintura aragonesa en el siglo XVII, Zaragoza, 1980, 85.-86. or.; J.I. FERNANDEZ MARCO: Cascante. Compendio de 2000 años de historia, Bilbao, 1983, 75.-76. or.; A.E. PEREZ SANCHEZ: Ibidem, 279. or.
• 66. A.E. PEREZ SANCHEZ: Ibidem, 387. or.
• 67. M.C. GARCIA GAINZA eta beste: Catálogo Monumental de Navarra, III, op. cit., 297. or.
• 68. M.C. GARCIA GAINZA eta beste: Catálogo Monumental de Navarra, II*, op. cit., 200. or.
• 69. F.R. BARTOLOME GARCIA: De la pintura popular a la gran pintura en los lienzos dieciochescos de Elvillar , Boletín de la Real Sociedad de los Amigos del País / Euskalerriaren Adiskideen Elkartea, LII, 1996-1, 108.-115. or.
• 70. P.L. ECHEVERRIA eta R. FERNANDEZ GRACIA: Para un panorama ..., op. cit., 89. or.
• 71. P. ECHEVERRIA GOÑI eta R. FERNANDEZ GRACIA, El convento e iglesia de los Carmelitas Descalzos de Pamplona. Exorno artístico , Príncipe de Viana, 164. zenb., 1981, 879. eta 882. or.
• 72. E. ENCISO VIANA: Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, I, op. cit., vid. 183. or.; A.E. PEREZ SANCHEZ: Pintura barroca..., op. cit., 276. or.
• 73. M.C. GARCIA GAINZA eta beste: Catálogo Monumental de Navarra, I, op. cit., 53. or.
• 74. M.C. GARCIA GAINZA eta beste: Catálogo Monumental de Navarra, II*, op. cit., 201. eta 214. or.; M.C. GARCIA GAINZA, M.C. HEREDIA MORENO, J. RIVAS CARMONA eta M. ORBE SIVATTE: Catálogo Monumental de Navarra, II**, Merindad de Estella, Genevilla-Zúñiga, Iruña, 1983, 554.-555. or.; J.C. LABEAGA MENDIOLA: Viana monumental..., op. cit., 328.-329. or.
• 75. P. ECHEVERRIA GOÑI eta R. FERNANDEZ GRACIA: El convento ..., op. cit., 860. eta 868. or.
• 76. F. TABAR ANITUA: La pintura de caballete ..., op. cit.
• 77. J.L. de ARRESE: Arte religioso..., op. cit., 324. or.
• 78. D.ANGULO IÑIGUEZ eta A.E. PEREZ SANCHEZ: Pintura madrileña. Primer tercio del siglo XVII, Madril, 1969, 221., 227.-228., 242. eta 234. or.
• 79. M.C. GARCIA GAINZA eta beste: Catálogo Monumental de Navarra, I, op. cit., 331. or.
• 80. VIÑAZA: Conde de la, Adiciones al Diccionario Histórico de Ceán Bermúdez, II, Madril, 1889-1894, 148. or.; D. ANGULO IÑIGUEZ eta A.E. PEREZ SANCHEZ: Pintura madrileña..., op. cit., 341. eta 346.-347. or.
• 81. G. LOPEZ de GUEREÑU: Jócano , Estíbaliz aldizkaria, 1959, 189. or.; S. ANDRES ORDAX: Un lienzo firmado de Diego Po lo, Boletín del Seminario de Arte y Arqueología de Valladolid, 1975, 693.-697. or.; D. ANGULO IÑIGUEZ eta A.E. PEREZ SANCHEZ: Pintura madrileña del segundo tercio del siglo XVII, Madril, 1983, 240. or.; F. TABAR ANITUA: Diego Polo el Mayor. Adoración de los Reyes Magos , in ZENBAIT EGILE: Mirari, Gasteiz, 1989, 310.-313. or. Arte obren emaile izan ziren gasteiztarren ikuspegi baterako, ikus M.J. PORTILLA VITORIA: Prólogo / Hitzaurrea , in F. TABAR ANITUA, Barroco importado en Álava..., op. cit., 15.-47. or.
• 82. Komentuko pinturak ezagutarazi zituen lana: M.C. SEGOVI A VILLAR: El convento de Agustinas Recoletas de Pamplona , Boletín del Seminario de Arte y Arqueología de Valladolid, XLVI. zenb., 1980, 255.-284. or.
• 83. J. NICOLAU CASTRO: Un cuadro de Francisco Camilo en Las Arenas , Archivo Español de Arte , L. liburukia, 1977, 157.-159. or.
• 84. F. TABAR ANITUA: Dos obras inéditas de Francisco Camilo , Sancho el Sabio, XX. urtea, XX. liburukia, 1976, 369. or.
• 85. M.C. GARCIA GAINZA eta beste: Catálogo Monumental de Navarra, III, op. cit., 38. or.; I. GUTIERREZ PASTOR, Don Juan Miguel de Mortela y el origen de la Inmaculada de Escalante en las MM. Benedictinas de Lumbier , Príncipe de Viana, "Primer Congreso General de Historia de Navarra", 6, 11. eranskina, 1988, 230.-231. or.; J. C. AGÜERA ROS, La pintura española foránea del XVII en Navarra: notas para un balance y estado de la cuestión , Príncipe de Viana, 198. zenb., 1993, 29.-50. or.
• 86. J. BATICLE: La fundación de la Orden Trinitaria de Carreño de Miranda , Goya , 63. zenb., 1964, 140.-153. or.; M.C. GARCIA GAINZA eta beste: Catálogo Monumental de Navarra, V***, op. cit., 380.-381. or.
• 87. J.A CEAN BERMUDEZ: Diccionario Histórico de los más ilustres profesores de las Bellas Artes en España, I, Madril, 1800 (faksimilea, 1965), 268. or.
• 88. M.J. PORTILLA VITORIA eta J. EGUIA LOPEZ de SABANDO: Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, II, Arciprestazgos de Treviño y Campezo, Gasteiz, 1968, 173. or.; F. TABAR ANITUA: Neoclásico , in ZENBAIT EGILE, Vitoria-Gasteiz en el Arte, Gasteiz, 1997, 502.-503. or.
• 89. J. BARETTINI FERNANDEZ, Juan Carreño, pintor de cámara de Carlos II, Madril, 1972, 131. orrialdeko irudia.
• 90. M.A. BERGERA eta J.F. BERGERA: "Retrato de Don José Fernández de Vicuña y Andoain", de Pedro Ruiz González (1633-1709) , Kultura, 11. zenb., 1987, 33.-42. or.
• 91. E. LAFUENTE FERRARI: Escalante en Navarra y otras notas sobre el pintor , Príncipe de Viana, 4. zenb., 1941, 8.-23. or.; P.L. ECHEVERRIA GOÑI eta R. FERNANDEZ GRACIA: Para un panorama... , op. cit., 91.-92. or.; I. GUTIERREZ PASTOR: Don Juan Miguel de Mortela ..., 1988, op. cit ., 229.-234. or.; Fr. R. PINEDO MOLINA: ¿Una Inmaculada de Escalante en Leyre? , Príncipe de Viana, 154.-155. zenb., 1979, 87.-89. or.; A.A. PALOMINO y VELASCO: Museo Pictórico y Escala Óptica con El Parnaso Español Pintoresco Laureado, Madril, 1715-1724, Aguilar, Madril, 1947, 967. or.
• 92. F. TABAR ANITUA: Barroco importado en Álava..., op. cit., 236.-239. or.
• 93. J.R. BUENDIA eta I. GUTIERREZ PASTOR: Vida y obra del pintor Mateo Cerezo, Burgos, 1986, 149.-150. eta 182. or.
• 94. J.M. de AZCARATE RISTORI: Catedral de Santa María , in ZENBAIT EGILE: Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, III, Ciudad de Vitoria, Gasteiz, 1971, 107. or. Gasteizko barrokoko pintura horretarako eta beste batzuetarako, ikus. J. VELEZ CHAURRI: Barroco, in ZENBAIT EGILE: Vitoria-Gasteiz en el Arte, Gasteiz, 1997, 374.-447. or.; F. TABAR ANITUA: Barroco importado en Álava..., op. cit., 228.-231. or.; J.C. LABEAGA MENDIOLA: Viana monumental..., op. cit., 401. eta 407. or.; J. C. AGÜERA ROS : La pintura española foránea del XVII en Navarra... op. cit., 35. or.
• 95. J.L. de ARRESE: Arte religioso ..., op. cit., 387. eta 420.-422. or.; M.C. GARCIA GAINZA eta beste: Catálogo Monumental de Navarra, I, op. cit., 136.-137. or.
• 96. J.L. de ARRESE: Ibidem, 418-420. or.; M.C. GARCIA GAINZA eta beste: Ibidem, 131.-132. or.
• 97. R., Retales, virutas, cizallas , Boletín de la Sociedad Española de Excursiones, XXIII. urtea, 1915, 316. or.; T. MORAL: San Benito en el arte español , Cistercium, 158. zenb., 1980, 414.-415. or.; P.L. ECHEVERRIA eta R. FERNANDEZ GRACIA: Para un panorama... , op. cit., 92. or.
• 98. P.L. ECHEVERRIA GOÑI eta R. FERNANDEZ GRACIA: Para un panorama... , op. cit., 91. or.; M.C. GARCIA GAINZA, M. ORBE SIVATTE eta A. DOMEÑO MARTINEZ de MORENTIN: Catálogo Monumental de Navarra, IV**, Merindad de Sangüesa, Jaurrieta-Yesa, Iruña, 1992, 168.-169. or.
• 99. P.L. ECHEVERRIA GOÑI eta R. FERNANDEZ GRACIA: Ibidem, 92. or.
• 100. J.L. de ARRESE: Arte religioso..., op. cit., 335.-336. or.; M.C. GARCIA GAINZA eta beste: Catálogo Monumental de Navarra, I, op. cit., 114. or.
• 101. F. TABAR ANITUA: Barroco importado en Álava..., op. cit., 103. or.
• 102. M.J. ARNAIZ TEMPRANO: Retrato de Juan Bautista Arzamendi , Kultura, 2. garaia, 1. zenb., 1990, 39.-43. or.
• 103. P. ECHEVERRIA GOÑI eta R. FERNANDEZ GRACIA: El convento... , op. cit., 862. or.; J.R. BUENDIA: Dos pintores madrileños de la época de Carlos II: Francisco de Lizona y Juan Fernández de Laredo , Príncipe de Viana, 98.-99. zenb., 1965, 23.-27. or.
• 104. M.C. GARCIA GAINZA eta beste: Catálogo Monumental de Navarra, III, op. cit., 297. eta 305. or.
• 105. D. ANGULO IÑIGUEZ: Jerónimo Antonio Ezquerra, copista de Carreño , Príncipe de Viana, 98.-99. zenb., 1965, 67. or.
• 106. F. TABAR ANITUA: Pintura sobre lienzo , in ZENBAIT EGILE, Museo Diocesano de Arte Sacro / Elizbarrutiko Arte Sakratuaren Museoa, Gasteiz, 1999, 178. or.
• 107. F. TABAR ANITUA: Barroco importado en Álava..., op. cit ., 252.-259. or.
• 108. P.L. ECHEVERRIA GOÑI eta R. FERNANDEZ GRACIA: Para un panorama... , op. cit., 93. or.
• 109. E.M. SANTIAGO PAEZ: Miguel Jacinto Meléndez, pintor de Felipe V, Oviedo, 1989, 125.-126., 128., 69.-70., 73. eta 181. or.
• 110. A. E. PEREZ SANCHEZ: Salvador Jordán, pintor madrileño , Archivo Español de Arte, 271. zenb., 1995, 299.-303. or.
• 111. F. TABAR ANITUA: Otra pintura firmada de Salvador Jordán , Archivo Español de Arte, 287. zenb., 1999, 349.-351. or.
• 112. M.C. GARCIA GAINZA, M. ORBE SIVATTE, A. DOMEÑO MARTINEZ de MORENTIN eta J.J. AZANZA LOPEZ: Catálogo Monumental de Navarra, V*, Merindad de Pamplona, Adiós-Huarte Araquil, Iruña, 1994, 308. or.
• 113. P.L. ECHEVERRIA GOÑI eta R. FERNANDEZ GRACIA: Para un panorama... ,op. cit., 90-91. or.; M.C. GARCIA GAINZA eta beste: Catálogo Monumental de Navarra, V***, op. cit., 256.-257. or.
• 114. M.J. PORTILLA VITORIA: Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, VI, op. cit., 551.-552. or.
• 115. F. TABAR ANITUA: Barroco importado en Álava..., op. cit., 117. or.
• 116. A.E. PEREZ SANCHEZ eta B. NAVARRETE PRIETO: Sobre Herrera "el Viejo" , Archivo Español de Arte, 276. zenb., 1996, 380. or.
• 117. J. de YBARRA eta BERGE: Catálogo de Monumentos de Vizcaya, op. cit., 289. or., 546. eta 547. irudiak.
• 118. G.M. de JOVELLANOS: Diarios (1790-1801), 1915eko argitalpena, 35. or.; D. ANGULO IÑIGUEZ: Murillo. Su vida, su arte, su obra, II, Madril, 1981, 317. or.
• 119. F. TABAR ANITUA: Barroco importado en Álava..., op. cit., 266.-273. or.
• 120. H.S. WETHEY: Alonso Cano. Pintor, escultor y arquitecto, Madril, 1983, 63. or.
• 121. F. TABAR ANITUA: Barroco importado en Álava..., op. cit ., 288.-291. or.
• 122. F. TABAR ANITUA: Ibidem, 284.-287. or.
• 123. F. TABAR ANITUA: Ibidem, 300.-303. or.; M.J. PORTILLA VITORIA: Prólogo/Hitzaurrea , argitalpen berean, op. cit ., 23. or.
• 124. F. TABAR ANITUA : Una obra de Pieter Lisaert IV en el Palacio de la Diputación Foral de Álava , Kultura, 1. zenb., 1981, 38.-46. or.
• 125. D.H. HOFFMAN : An altarpiece restored to it s author and to the altar, Gazette des Beaux Arts , I, 1953, 9. or.; M. J. PORTILLA VITORIA : Misión secreta de un alavés en Flandes. Don Francisco de Galarreta y Ocáriz , Sancho el Sabio, 11. liburukia, 1967, 5.-50. or.
• 126. M. OCHOA AXPE: Alaveses universales , en Álava en sus manos, 2, Gasteiz, 1983, 87. or.
• 127. .L. ECHEVERRIA GOÑI eta J.J. VELEZ CHAURRI : Un conjunto inédito de lienzos barrocos en Bachicabo . El retrato ecuestre en Álava, Kultura, 2. zenb., 1990, 23.-35. or.
• 128. E. VALDIVIESO: Una serie del Génesis de Jacob Bouttats , Boletín del Seminario de Arte y Arqueología de Valladolid, XLIII, 1977, 494.-500. or.; S. SEBASTIAN: La iconografía del Génesis y su interpretación emblemática , Goya , 220. zenb., 1991, 194. eta 201. or.
• 129. F. TABAR ANITUA: Barroco importado en Álava..., op. cit., 131. or.
• 130. M.C. SEGOVIA VILLAR: El convento de Agustinas ..., op. cit., 264. or.
• 131. M.C. GARCIA GAINZA eta beste: Catálogo Monumental de Navarra, V***, op. cit., 321.-322. or.
• 132. J. SEGURA MIRANDA: Tudela. Historia, leyenda, arte, Tudela, 1964, 126. or.
• 133. A. PONZ: Viaje de España, Madrid 1772-1794, 1947ko argitalpena, 1686. or.; J.A. GARCIA DIEZ: La pintura en Álava, Gasteiz, 1990, 37.-40. or.
• 134. F. TABAR ANITUA: Barroco importado en Álava..., op. cit., 322.-325. or.; M.J. PORTILLA VITORIA: Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, VI , op. cit., 509. or.; J. de YBARRA eta BERGE: Catálogo de Monumentos de Vizcaya, op. cit., 221. or.; J.A. BARRIO LOZA: El arte duran e los siglos XVII y XVIII : El Clasicismo y El Barroco in ZENBAIT EGILE: Bilbao, Arte e Historia, Bilbao, 1990, I. liburukia, 130. or.; P.M. MONTERO ESTEBAN eta I. CENDOYA ECHANIZ: Luca Giordano en Bilbao , Goya, 253.-254. zenb., 1996, 64.-74. or.
• 135. P.L. ECHEVERRIA GOÑI eta R. FERNANDEZ GRACIA: Para un panorama ..., op. cit., 89. or.
• 136. G. LOPEZ de GUEREÑU: Álava, solar de arte y de fe, Gasteiz, 1962, 310. or.
• 137. M.J. PORTILLA VITORIA: Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, VI, op. cit., 228. or.; F. TABAR ANITUA: Barroco importado en Álava..., op. cit., 318.-321. or.
• 138. J.M. de AZCARATE RISTORI: Santuarios de Nuestra Señora de Orduña, La Antigüa, Nuestra Señora de la Encina y Nuestra Señora del Yermo , in M.J. PORTILLA VITORIA: Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, VI , op. cit., 181.-182. or.; F. TABAR ANITUA: Barroco importado en Álava..., op. cit., 137. or.; F.R. BARTOLOME GARCIA: Pintura y policromía alavesa... , op. cit., 133.-134. or.
• 139. M. C. GARCIA GAINZA eta beste: Catálogo Monumental de Navarra, I, op. cit., 335. eta II. or., op. cit., 476. eta 479. or.
• 140. P.L. ECHEVERRIA GOÑI: Mecenazgo y legados artísticos de indianos en Navarra , Príncipe de Viana, "Segundo Congreso General de Historia de Navarra. Conferencias y comunicaciones sobre América", 13. eranskina, 1991, 157.-200. or.; M.C. HEREDIA MORENO, M. ORBE SIVATTE eta A. ORBE SIVATTE: Arte hispanoamericano en Navarra. Platería, escultura y pintura, Iruña, 1992, 219.-221. or.; M.C. GARCIA GAINZA, M. ORBE SIVATTE, A. DOMEÑO MARTINEZ de MORENTIN eta J.J. AZANZA LOPEZ: Catálogo Monumental de Navarra, V**, Merindad de Pamplona, Imoz-Zugarramurdi, Iruña, 1996, 517.-518. or.; P.L. ECHEVERRIA GOÑI eta R. FERNANDEZ GRACIA : Para un panorama... , op. cit., 89. or.
• 141. M.J. PORTILLA VITORIA eta J. EGUIA LOPEZ de SABANDO: Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, II, op. cit., 283.-284. or.; F. TABAR ANITUA: Barroco importado en Álava..., op. cit ., 137.-139. eta 328.-331. or.
• 142. M.J. PORTILLA VITORIA: Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, VI, op. cit., 329. or.
• 143. M.C. GARCIA GAINZA eta beste: Catálogo Monumental de Navarra, II*, op. cit., 557. or.
• 144. J.M. de AZCARATE RISTORI: Catedral de Santa María... , op. cit., 113. or.; F. TABAR ANITUA: Barroco importado en Álava... , op. cit., 139. or.
• 145. M.C. GARCIA GAINZA eta beste: Catálogo Monumental de Navarra, I, op. cit., 335. or.; II, op. cit., 476. eta 479. or.; J.C. LABEAGA MENDIOLA: Viana monumental..., op. cit., 189.-190. or.; M.C. HEREDIA MORENO eta beste: Arte hispano-americano en Navarra..., op. cit., 217. or.; F. TABAR ANITUA, Barroco importado en Álava..., op. cit., 139.-141. or.; eta Pintura anterior a la Edad Contemporánea , in ZENBAIT EGILE: El Arte en la Caja de Ahorros de Vitoria y Álava, Gasteiz, 1996, 48.-49. or.
• 146. P.L. ECHEVERRIA GOÑI eta R. FERNANDEZ GRACIA: Para un panorama ..., op. cit., 89. or.
• 147. A. de BEGOÑA, M.J. BERIAIN eta F. MARTINEZ de SALINAS: Museo de Bellas Artes de Álava, Gasteiz, 1982, 54. or.; F. TABAR ANITUA, Barroco importado en Álava..., op. cit., 139. or.
• 148. J.M. de AZCARATE RISTORI: Santuarios ..., op. cit., 185. or.; F. TABAR ANITUA: Barroco importado en Álava..., op. cit., 141. or.
• 149. J.M. PORTILLA VITORIA: Catálogo Monumental Diócesis de Vitoria, VI, op. cit., 654., 710.-711. eta 714.-715. or.; F. TABAR ANITUA: Barroco importado en Álava..., op. cit., 141. eta 334.-337. or.