Artikuluaren egilea: Juan Plazaola Artola

Nafarroan, Antso Azkarra ondorengorik gabe hil zenez, Nafarroako nobleek azkar aukeratu nahi izan zuten erregea: hildakoaren iloba Teobaldo I.a, Champagneko kondea. Horrela, dinastia berri bat hasi zen. Errege berriak Nafarroako Foruak errespetatuko zituela zin egin zuen, baina azkar agertu zuen autoritarismorako joera. Nobleek, ordea, berehalakoan indargabetu zuten joera hori, eta beren eskakizunak agertu zituzten: antzinako eskubideak errespetatzea, erregea ez zegoenerako Nafarroako gobernurako seneskala izendatzea, eta Foruak idatziz ematea. Poesiarako eta musikarako zaletasuna eta gaitasuna zituen errege berriak, baina hori ez zuen oztopo izan Gregorio IX. aita santuak 1239an sustatutako Gurutzada zuzentzeko; abentura horretan, ugariagoak izan ziren porrotak arrakastak baino. 1253an hil zen, eta Iruñako artzapezpiku Pedro de Ximenez de Gazolazekin izandako desadostasuna izan zen, agian, bere erregealdiko arazorik handiena. Artzapezpikuak ez zion uko egiten erresumako hiriburuko egiazko gobernari izateari; legearen arabera, mitradunarena soilik zen hiria.

XII. mendearen amaieratik, Nafarroan, Penintsulako gainerako erresumetan bezala, loraldi ekonomikoa izan zen. Horri esker, XIII. mendean, artea berritzeko lanak egin ahal izan ziren. Kulturan eta artean, Frantziaren eragina bereziki nabaritu zen Nafarroan, lingua navarrorumaren iraupenaren kaltetan. Eragin hori areagotu zuen, halaber, frankoen burguen garapenak; XII. mendearen hasieratik, erresumako hirigune nagusietan kokatu ziren, eta erregeak sustatu egin zituen, garapen ekonomikoa handiagoa izateko.

Ile de France-ren eragina areagotu egin zen Teobaldo II.a (1253-1270) Isabelekin ezkondu zenean; hau da, San Luisen alabarekin. Horri esker, Aragoi eta Gaztelako erregeen arteko harremanak hobetu egin ziren. "Hiri on" askotan, foruak eta pribilegioak berretsi ziren. Eta Gaztelako errege Alfontso X.ak Donostia eta Hondarribia eman zizkion. Errege gaztearen Nafarroako egonaldia behin eta berriz eteten zen, Frantziara egindako bidaiak zirela eta, eta gobernua seneskal baten esku geratzen zen. Teobaldo II.a zoritxarreko Tunisiako Gurutzadan hil zen, izurriaren ondorioz. Bere aitaginarreba, Frantziako errege santua, hiltzen ikusi ostean hil zen, Nafarroako monasterioekiko eta erietxeekiko zuen estimua eta eskuzabaltasuna erakusten duen testamentu historikoa egin ostean (1270).

Enrike I.aren erregetza prestigio gutxikoa eta laburra izan zen (1270-1274). Erregetza horren ostean, Nafarroako zetroa haur baten esku geratu zen, Joanaren esku, errege-amaren erregeordetzaren pean. Botere zentralaren ahultasunak eta Aragoiren edo Gaztelaren aldekoen arteko asmoek eta desadostasunek Frantziako alderdia indartu zuten, baita zoritxarreko "Nafarreriako gerra zibil" ospetsua ere. Gerra horretan, burgua suntsitu eta biztanlerian sarraski ikaragarria egin zuten Frantziako inbaditzaileek (1276).

Tronua Felipe Ederrak hartu zuen (Frantziako IV.a eta Nafarroako I.a). Iruñak mitraren mendeko izateari utzi zion, eta, mende erdi batez, Nafarroa osoa erregearen ordezkariek gobernatu zuten (guztiak frantziarrak). Nafarrek Frantziako erregearen hiru seme Kapetar jasan behar izan zituzten: Luis Hutin (1314-16), erresistentzia orori gogortasunez aurre egin ziona; Felipe V.a Luzea (1316-22); eta Karlos I.a (1322-28), karguari zin ere egin ez ziona. 1328an, Nafarroako tronua Evreux etxearen eskuetara igaro zen; Luis Hutinen alaba Joana aukeratu zuten erregina; Joana Evreuxko Felipe kondearekin zegoen ezkonduta. Baina Frantziarekiko mendekotasunak bere horretan jarraitu zuen, erregeek Frantzian bizitzen eta Nafarroarako Frantziako gobernadoreak eta artzapezpikuak izendatzen jarraitu baitzuten. Bistakoa da frantziarrekiko mendekotasun horrek Nafarroako kulturaren eta artearen moduetan eta estiloetan eragingo zuela 100 urte horietan, 1276tik XIV. mende amaiera aldeko Evreux dinastiaren "nafartzea" arte.

Gertaera garrantzitsu hori Karlos II.aren (1349-87) eta Karlos III.aren (1387-1425) erregealdietan jazo zen, ezkontzen eta harreman politiko berrien bidez.¹ Batez ere Karlos III.ak amaiarazi zuen Frantziako lurrak menderatzeko obsesioa (aitarengandik jasoa), eta administrazioko goi karguak betetzen zituzten frantziarrak kendu eta Nafarroako nobleak eta burgesak jarri zituen kargu horietan. Baina zergak oso garestiak ziren oraindik herri xehearentzat, erregeak diru asko behar baitzuen luxuzko gorteari eusteko, eta Oliteko palazioa eta katedral berria eraikitzeko.² 

Bien bitartean, Gipuzkoa, Bizkaia eta Araba leinu noble batzuen jaurgoaren agindupean zeuden. Araba eta Gipuzkoa Gaztelaren baitan egon ziren. Sozialki, zenbait "baserriren oinordekotzan" oinarrituta, "etxe" boteretsuak osatu eta hazi ziren, eta guztiek zuten "monasterio" edo ermitaren bat, dorreren bat, errotaren bat, burdinolaren bat, nekazaritza lurren bat, edo baratze, mendi edo baso lurren bat. Horien jabeei "ahaide nagusi" deitu zitzaien, eta, landako lurretako "herri xehearen" babesle eta menderatzaile ziren. Leinu horiek "bandotan" bildu ziren (oinaztarrak eta ganboatarrak Gipuzkoan, Butroetarrak eta Abendañotarrak Bizkaian, Mendozatarrak eta Guevaratarrak Araban), eta, urte askotan, desadostasun ugari eta krudelak izan zituzten. Denboraren poderioz, XV. mendearen bigarren erdialdean, tregoak eta hitzarmenak egin behar izan zituzten, etsai beraren aurka borrokatzeko; hau da, hiribilduen aurka. Izan ere, "lurreko jendea", ordainarazpenez babesteko, hiribilduetan auzotartuz joan baitzen. Gipuzkoan, Donostia Nafarroako errege Antso Azkarrak emandako foruaren bidez fundatu zen, baina Gaztelako erregeek Kantauri itsasoko portuetarako komunikazio guneak bilatu nahi zituzten, eta 24 hiribildu fundatu zituzten 1203 (Hondarribia) eta 1383 (Villarreal de Urretxu) artean. Honela dio Banus y Aguirrek: "La fundación en cadena de las villas guipuzcoanas fue una auténtica revolución que, en plazo relativamente corto, suplantó el viejo orden de los clanes gentilicios rurales por el nuevo orden de los burgueses urbanos".³ 

Bizkaiaz antzeko zerbait esan daiteke. Bi mende baino gutxiagotan, 21 hiribildu fundatu ziren. Jendeak, lurralde irekia utzi, eta hiribilduak sortu zituen, segurtasun arrazoiengatik. Jauntxoek eta erregeek bultzatu egin zituzten, beren boterea areagotzeko, eta industria eta merkataritza sustatzeko. Araban, hiribilduen sorrera beste arrazoi bati zor zaio. Bi monarkia arerioren artean zegoenez, Arabako biztanle guneek Nafarroako edo Gaztelako erregeengandik jaso zituzten fundazio foruak, arrazoi politikoak zirela medio; hau da, botereak zein aldetara jotzen zuen. Hor beste bi probintzietan baino gehiago eutsi zioten landa izaerari. Hiribilduen ekonomia eta demografia garapenaren bidez, eta errege agintariek ermandadeei ahaide nagusien gehiegizko eta bidegabeko boterearen aurka beren eskubideak defendatzeko emandako babesaren bidez, aldaketa soziala gertatu zen, eta horrek ondorio politiko garrantzitsuak izango zituen.

Arabako lurrak Nafarroako erresumatik bananduta zeuden, Gaztelako Alfontso VIII.ak 1200. urtean indarrez hartu zituenetik; beraz, lur horiek jaurerri bereizia izan ziren, Arabako lur haietako kapare eta nekazariek hala nahi izan zutelako ("señorío apartado, et era cual se lo querían los Fijosdalgo y Labradores, naturales de aquella tierra de Álava"); haiek Arriagako Kofradia osatu zuten. 1332an, kofradiako ordezkariak, Kalagorriko artzapezpikua buru zutela, Arriagaraino iritsi ziren, eta bertara dei egin zioten Alfontso XI.a erregeari, orduan Burgosen baitzegoen. Han, Araban lurrak zituzten pertsonaia garrantzitsuen talde handi baten aurrean, lurra erregeari eman zioten, zenbait abantailaren eta pribilegioren truke. Arriagako Kofradia ematearen lekuko izandako noble haien seme-alabengandik eta ilobengandik irtengo ziren, XV-XVI. mendeetan, Gaztelako goieneko nobleziako kideak. Esan gabe doa Arriagako Kofradiak lurrak hein batean baino ez zizkiola eman borondatez erregeari, Kofradiaren mendeko herrixkengan Gasteizek egindako presioaren ondorio ere izan baitzen.⁴ 

XIV. mendearen lehen erdialdean, Nafarroaren eta Bizkaia, Gipuzkoa eta Arabaren arteko harremanak nahasi egin ziren, bidelapurren jardueragatik. Nafarroako herri mugakideetan lurreratzen ziren, eta babesa aurkitzen zuten eremu hartako ahaide nagusi batzuengan (oinaztarrak). Haiek eta Gipuzkoako merinoak elkar hartzeko saiakerek porrot egin ostean, errepresaliak izan ziren Nafarren aldetik, eta liskarrak etengabeak izan ziren; Nafarroako eta Gipuzkoako ermandadeen hitzarmen saiakerek ezin izan zioten horri irtenbiderik eman. Elizari dagokionez, kontuan izan behar da mende horren azken laurdenean izan zela Mendebaldeko zisma deitzen dena (1378-1417), eta Espainia eta Baskonia Avignongo aita santuen agintaritzapean geratu ziren (Klemente VII.a, eta, gero, Benedikto XIII.a). Elizaren egoera kaxkarra gehien deitoratu zuenetako bat euskal noble bat izan zen: Pedro Lopez de Ayala jauna, Rimado de Palacio kantutegian.

Egun ez da erraza ulertzen lola areagotu zel, nabarmen, merkataritza, eta nola izan zuen luRraldeak kultur Aurrerapen hura egoera hartan: elizaren erregimena ia kaotikoa zen, Nafarroako epregeak Gipuzkoa eta Araba berreSkuratzen saiatzEn ari ziren, NaFarroako muga zeharkatzen zuten eipuzkoar bidelapurren lapurretek eta bandokideen gehiegikeria jArraituek ezegonKortasun soziala eragiten zuten (mendekuzko gorrmtoek eta botere nahiek eraginda aritzen ziren). Ez da erraza ulErtzen, baina haLa izan zen. GerTaera horrek eraiusten du zer izan zen iraultza hura: landa gizartetik hiri gizaRterako urratsa, eta erregimen fEudaletik lurraldeen udal egiturarakoa.⁵ 

XII. mende amaiepatik, zistertar ordenak zenbait fundazio egin zItuen Nafarroan. XIII. mendearen erdialdean, eskeko ordena berriek ordezkatu zituzten: frantziskotarrek, domingoTarrek, karmeldaRrek eta mesedetakoek. Klase sozial berri bat jaio zen, burgesia, eta aurrera egin zuen. Eta nobleek gero eta ekIntza konstruktiBoagoak egin zituzten (Europako monarkien botere harroari jarraituz), eta horrek eragin zuen mezenasgoa.

Nekazariak, nekazari morroiak, mairuak eta juduak erabat zapaldurik zeuzkaten zergen bidez. Garapen ekonomikoak arte gotikoko ekimen handiak eragin zituen, eta estilo horretako elizak eta jauregiak egiten jarraitu zuten.

XV. mendean zehar, Gaztelan Trastamara etxearen errege boterea eta agintea etengabe areagotuz zihoan bitartean, Nafarroan errege odoleko sasikoen zenbait leinu berriren boterea hazten zen (Karlos III.ak zortzi seme legitimo eta sei sasiko izan zituen); horiek lurraldearen zati handiena gobernatzen zuten.⁶ 

Errege Prestua hil zenean (1423), haren alaba Joana andrearen esku geratu zen agintea. Joana Aragoiko Joan II.arekin (1441-1479) ezkonduta zegoenez, Aragoiko dinastia ezarri zen Nafarroan, nahiz eta Joanaren testamentuan bien seme zen Vianako Printze Karlosi onartzen zitzaizkion horren eskubideak, adin nagusitasuna lortzean. Aragoiko erregearen aldekoen (agramondarrak) eta haren seme Karlosen aldekoen (beaumondarrak) liskarren eta gerren ondorioz, Gaztelako erregeen handinahikeriak sustatuta, Joan II.aren nahia gauzatu zen: Nafarroa alaba Leonor andrearen eskuetara igarotzea (eta kontuan izan behar da Foixeko kondearekin ezkonduta zegoela). Denbora batez, Nafarroa bi gobernuetan zatituta egon zen. Vianako printzearen heriotzak (1461) eta haren arreba Blanka andrearenak (1464) bidea erraztu zion Gaztelaren aldeko politikari. Gaztelan, 1474. urtetik, Aragoiko Fernando (Joan II.aren semea) eta haren bigarren emazte Joana Enrikez zeuden agintean. Joan II.a hil zenean (1479), Nafarroako koroa Foixko Frantziskoren (Febo) eskuetan geratu zen, Leonor andrearen biloba zelako. Baina azkar hil zenez (1483), alargun erregeordeak Gorteak deitu, bere alaba Katalinari erregina karguaren zina eginarazi, eta Albreteko Joanekin ezkondu zuen (1484). Bikote horrek tentsioak eta borroka amaigabeak ezagutu zituen Nafarroaren iparraldearen eta hegoaldearen artean (Iruña eta Tutera), eta ezin izan ziren beren erresuman sartu eta Iruñan koroatu, 1494ko urtarrilaren 12 arte.

Nafarroako errege-erreginek Gaztelarekin itunak hitzartzeko saiakerak egin zituzten, baina porrot egin zuten, Gaztelako errege ezkontide Felipe Ederra bat-batean hil zelako, beaumondarren buru zen Leringo konde gerrazalearekin zuten etsaitasunagatik, eta Fernando Katolikoaren parte hartzeagatik (Frantziari gerra deklaratu ostean, Nafarroan sartu zen, eta Iruña bereganatu zuen, 1512ko uztailean).

"Gotiko" izendapena XIII.-XV. mendeetako arte kristaurako erabiltzen dute artearen historialariek. Hori etimologikoki okerra da, baina are okerragoa da izen hori hiru mendeetan aurrera egin ez zuen estilo komuna adierazteko erabiltzea. Estilo horren sorrera eragin zuten eraikuntza tekniken arrazoiez gain, ezin dira beste batzuk baztertu (ekonomikoak, sozialak eta politikoak), horiek ere estilo gotikoa garatu eta aldatu baitzuten. Garapen horretan, inflexio puntu bat hauteman daiteke, "feudalismoaren amaiera" izenda genezakeena, eta horrek gure azalpena bi epetan banatzeko aukera ematen digu: Lehen arte gotikoa , eta Erdi Aroko artearen amaiera .

Lehen arte gotikoa

Arkitektura gotikoaren esentzia

Arte gotikoa Europako zenbait eskualdetan ospe nabarmena lortu ondoren agertu zen Euskal Herriko lurretan. "Gotikoa" (Giorgio Vasarik oker deitua, Godoena zelakoan) erromanikoaren bilakaera naturalak sortutako estilo berria da, baina, hala izanik ere, forma eta espresio aldetik, erabat bestelakoa da. Funtsean, beste espiritu bati erantzuten dio.

Arkitekturari begiratzen badiogu, eta, zehatzago, katedralari -erromanikoko abadia zaharrak ordezkatu zituen eraikin paradigmatikoa-, nabarmena da egituraren originaltasuna: gotikoan, hormek euskarri funtzioaren zati handi bat galtzen dute, eta gangen karga puntu jakinetan biltzen da, karga hori eraikinaren kanpora eramaten duten arku diagonalen eta arbotanteen sistema baten bidez. Horrek bi emaitza eman ditu, eta, horien bidez, estiloa erraz hautematen eta definitzen da: bertikaltasun nabarmena eta jarraitua, eta argitasun bikaina.

Denbora luzean galdetu izan dute arkitekturaren historialariek ea bazegoen besteentzat erabakigarria zen funtsezko elementurik, estilo berri horren elementu bereizgarrien artean. Gaur egun, ia aho bateko iritzia da estilo hori eraikinari zabaltasun eta altuera handiagoa emateko nahi hartatik eta "gurutze gangaren" aurkikuntza bikainetik sortu eta garatu zela, logikoki. Baina badago gurutzeriazko ganga eraikuntza tresna soila izan zela uste duenik, baita egituraren egiazko berrikuntza ertz gangekin asmatuta zegoela frogatzen saiatzen denik ere.

Gurutze ganga, lehen aldiz, Durhamgo katedral erromanikoko koroan (1096-1104) eta Britainia Handiko eta Normandiako beste eliza batzuetan agertu zen.⁷ Baina esperientzia erabakigarriak l'Ile-de-France eskualdean egin ziren, bereziki, Saint-Denisko basilikan, Suger abade ospetsuak sustatuta; gurutze ganga jarri zuen nartexean eta burualdeko kaperetan (1132-1140). Handik, sistema Europan zabaldu zen, eta opus francigenum deitu zitzaion.

Eraikitzeko erraza zenez, gurutze ganga berehala bereganatu zuten zistertarrek. Hasieran, eliza arruntak tribunak zituen; ondoren, muro desdoblado edo mur épais deitu dena etorri zen, eta horrek triforioa sortu zuen, katedral gotikoari lau mailatako edo pisutako altxaera emanez. Geroago, tribunak kendu ziren, eta bertikaltasuna nabarmendu zen; ondoren, gotikoko "hormen gardentasunaren" printzipioari erantzunez, triforioa garden bihurtu zen; eta, azkenik, kendu eta erdiko nabearen arkuterien gainean, leihate ikaragarriak soilik egin ziren; esaterako, Beauvaisko katedralean. Prozesu horrek guztiak garbi erakusten duenez, arkitektura elementu guztiak ez ziren maila eta denbora berean gotiko bihurtu. Beste eraikuntza eta dekorazio elementu batzuei dagokienez, kanpoko atarietako eta janbetako eskulturak arkitekturatik independizatu ziren; mukulu biribilekoak izateko joera dute, eta beren kasa balioa izatekoa. Barruan, koloma ezarriek beren izaerari eusten diote, eta kapitel independenteak dituzte (hainbat mailatan), eta sei zatiko gangak eta tertzeleteak hedatzen dira. Idi begi erromanikoa arrosa leiho handi bihurtzen da gotikoan, eta hiru sarrera nagusietako leihoetan ageri da. Arku zorrotzeko leihateen gaineko hormetan egindako arrosa leihoek, hasieran, forma zuzenak zituzten barruan; ondoren, izurtu egin ziren, eta diseinua aberasten zuten, baina banaketa erradialari eutsi zioten. Kolomak zutabeetan batu ziren. Denboraren poderioz, gangak izar eta sare ganga izango ziren, teknika handiaren erakusgarri. XV. mendean arku berriak agertu ziren: karpanelak, eskartzanoak eta konopialak. Kapitelak xumetuz joan ziren, eta egituraren puntu goren bat azpimarratzeko funtzioa galdu zuten; gero ugarituko zen landare apaingarriaren erabilera, eta xingola jarraituan kardina osatuko zuten.

Ekonomia eta gizarte baldintzak zuzeneko arrazoiak izan ez baziren ere, arte gotikoaren sorrera erraztu zuten, gutxienez. Oso zaila da gotikoaren erro bakarra gurutze ganga izan zela egiaztatzea, besteak beste, arte gotikoa ez delako arkitekturara mugatzen. Teknika multzo konplexu batek eta forma estilistikoek heldutasuna lortu, eta zistertar ordenak hasieran hartu zituen arkitektura irtenbide berrietatik erator zitekeen guztiari gain hartu zion estilo berri horrek. Europan hiru mende iraun zuen estilo horren ekoizpenak eta garapenak eta, erromanikoarekin alderatuz gero, aldaketa nabarmena ekarri zuen forma espresiboetan; horretan guztian biziki eragin zuen batez ere ekonomia, gizarte eta politika baldintzei eta egiturei eragin zien mutazio handiak.

Historialariek XII. mendearen amaiera aldera Europako herrien ekonomiak izandako aldaketa aztertu dute: mendebaldeko Europan nekazaritza jarduerak atzera egin bazuen ere, ekonomiak aurrera egin zuen. Hiribilduak fundatu ziren, eta klase sozial berria sortu, burguetakoa. Haien artean, artisautzan eta merkataritzan aritzen ziren giza taldeak ugaritu ziren. Nazioarteko mugimendu ekonomikoa bizitu egin zen, eta hori monetaren zirkulazioak eta gurutzadek ekialde hurbilarekiko irekitako komunikazio bideek erraztu zuten; Euskal Herriari dagokionez, baldintza horien alde egin zuten Nafarroako eta Gaztelako erregeek, hiribilduak fundatzeko eta Kantauri itsasoko portuetarako bideak irekitzeko nahiak eraginda. Merkataritza sistema berri hori landa eremuetan sartu zen, eta, horren ondorioz, taldeen arteko harremanak aldatu ziren; hau da, desberdintasunak nabarmendu ziren, eta lehengo oreka hautsi zen. Burgesiaren boterea handitu eta areagotu egin zen; noblezia, berriz, apurka-apurka, ahuldu egin zen, eta landako klaseen egoerak okerrera egin zuen. Nekazari asko, landa utzita, hirira joan zen bizitzera; hiriak garatu egin behar izan zuen, zerbitzu publikoak, industria bulegoak, merkataritza biltegiak areagotzeko beharrak eraginda. Horrek guztiak hiri arkitekturari beste fisonomia bat ematen lagundu zuen. Sistema feudala gain behera zetorren, eta errege agintaritza indartzen ari zen, pixkanaka. Errege agintaritza areagotzeak zerga presio handiagoa eragin zuen, eta esku hartze zuzenagoa, eraginkorragoa eta nabarmenagoa bizitza zibilean eta erlijioarenean. Egora berriaren adierazpenetako bat katedrala izan zen: katedrala hiriaren erdian eraiki zen, hiriguneetatik urrun egon ohi zen erromanikoko abadia zaharraren ordez.

Zister arkitektura

Nafarroan, zalantza asko daude zistertar ordenako lehen fundazioen jatorriaz. Nafarroako lurretan, zistertar estiloko harrizko lehen eraikinak ez ziren XII. mendearen azken herena baino lehenagokoak izan. Urte horietarako, estilo berria finkatuta zuen, jada, monje "zurien" eraikuntza araudiak.

Oso ezaguna da san Bernardok bere ordenako eraikuntzei eman zien soiltasun espiritua. Ez ziren ikaragarrizko neurriak onartzen, ez luze, ez zabal (arau hori zela eta, ez zegoen arku arbotanteak erabili beharrik); kolorezko beirateak eta zoladura ikusgarriak debekatu ziren; ikonografia kendu zen, eta Kristoren gurutzera murriztu. Gurutze formako oinplanoa onartu zen, eta burualde angeluzuzena eman zioten; deanbulatorioa ere angeluzuzena zen, baita kaperak ere. Transeptuak mota bereko zenbait kapera zituen bere bi besoetan. Estalkiak kanoi gangakoak ziren hasieran, eta parpain arkuak izaten zituzten, baina soiltasun handiko gurutze ganga bihurtu ziren. Zistertar estaldura teknikak gotikoaren lehen une hori agertzen du ( proto-gotiko deitzen dena) eta, une horretan, puntu erdiko arku diagonalak egitean, parpain arkuak zorrozteko beharra sortu zen. Barneko arkudura multzo horiek guztiak, zistertar primitiboan, ebaketa angeluzuzeneko nerbio bakunek osatzen zituzten. Zistertar elizak badu nolabaiteko itxura erromanikoa, ez baitu arbotanterik, eta bere euskarriak zutabeak eta kontrahormak baitira; horiek koloma ezarri erdiak dituzte, eta, batzuetan, horman bertan galtzen dira, lurrera iritsi aurretik; angeluetan edo ukondotxoetan, berriz, kolomatxoak dituzte.⁸ Kapitelak nekez dira figuratiboak, eta, ia beti, landare formez soilik apaintzen dira.

Ikerketa modernoen arabera, Fiteroko Santa Maria monasterioa da Nafarroako zistertar ordenako zaharrena, eta, agian, baita Espainiakoa ere. Egoitza primitiboa Yerga mendian izan zuen. Gero, lekuz aldatu zuten. Azkenean, San Raimundok Nafarroako eta Gaztelako erregeen, aita santuen eta artzapezpikuen babesa lortu, eta Fiteron kokatu zen, monasterioaren behin betiko egoitzan (1152). Hasieran, Gaztelako monasterio bat izan zen. Gaztelako erregeek fundatu eta babestu zuten, eta jabetza nagusiak Gaztelan zituen. Baina laster hasi zen Nafarroaren interesa erakartzen, eta gai horretarako arbitro izendatutako Guido de Bolonia kardinalaren epai batek Tuteraren eta Corellaren lurretako monasterio hori Nafarroarena zela erabaki zuen.⁹ 

Fiteron, zorionez, nahiko egoera onean gorde dira eliza (egun, parrokia), kapitulu gela eta klaustroa. Deigarria da, apaindura gutxi duelako, eta soiltasun hori, zalantzarik gabe, lehen arte zistertarrekoa da. Guztia, dirudienez, 1152 eta 1237 artean eraiki zen, eta, azken urte horretan, Toledoko artzapezpikuak sagaratu zuen (monasterioaren mezenasa izan zen). Gero, Inozentzio IV.a aita santuaren bulda etorri zen, barkamenak emanez, 1247an.

Eliza Espainiako zistertar ordenako eliza handienen artean dago. Bertako girola Veruelako monasterioarenaren antzekoa da, baina soilagoa. Zenbait leiho baketoi jarraitu baten bidez babestuta daude kanpoaldetik, baina ez du ez harroinik, ez kapitelik. Eredu hori Iratxetik eta Santo Domingo de la Calzadatik hartua da. Ganga guztiek gurutzeria bakuna dute, erdiko nabeko lehen zatiek izan ezik (zati horiek, ziur asko, XIV. mendean aldatu ziren). Girolako zutabeak zilindrikoak dira, eta koloma ezarriak deanbulatorioaren alboan baino ez daude. Gurutzeko zutabeek ere koloma ezarriak dituzte, baita landu gabeko orriz apaindutako kapitelak ere. Nabe nagusikoak, berriz, gurutze formakoak dira, ez dute kolomarik eta kapitel soilak dituzte, zeharka jarriak pilastren angelu irtenetan. Fiteroko kapitulu gelan ere apaingarrien soiltasuna da nagusi; kapitelek landare apaingarriak dituzte, estilizatuta edo geometrizatuta. Mendebaldeko portadako kapitelen estilo gotikoa frantsestuagoa da.¹⁰ 

Gaur egun, Oliba monasterioa Gartzia Ramirez Berrezarleak fundatu zuela onartzen da. Lehen urteetan, elizen eta lurren zenbait dohaintza jaso zituen, eta, horrez gainera, zenbait aita santuk pribilegioak eman zizkioten, jasotako jabetzak berretsiz. Lehen eraikuntza San Jesukristo izeneko elizatxo txiki bat izan zen; batzuek 1140. urtekoa dela diote. Baina dohaintza nagusia Zarrakasteluko elizarena izan zen, lurra eman baitzion 1164an ("ut possint ibi ecclesiam aedificare"), Iruñan Antso Jakituna agintean zela. Eraikina ez zen 1198. urtera arte amaitu; hau da, Antso Jakitunaren garaian amaitu zen. Urte horretako uztailean egin zen eskaintza (ziur asko, burualdearena eta aldarearena soilik), eta urte luzetan jarraitu zuten kapitulu gelako, klaustroko, logelako, errefektorioko eta sukaldeko lanek.

 Eliza erabat zistertarra da: gurutze latindarreko oinplanoa, hiru nabe eta sei zati (kanpoan nabarmentzen dira, kontrahorma handien eta zabalen bidez), transeptua, lau absidiolo zuzen eta burualde erdi zirkularra, Clairvauxekoa bezalakoa. Erdiko nabea 74 m luze da, eta gurutzadura 39 m-koa. Oinarrizko egitura erromanikoa da, baina estalkiarentzat irtenbide gotikoa bilatzen zela nabari da, arku zorrotzek gurutze gangentzat jarritako euskarriak baitituzte. Gurutze formako pilastrek koloma ezarri pareak dituzte aurrealde bakoitzean, zeharkako arkuak eta arku formeroak jasotzeko. Barrualde osoan arku zorrotzak nagusitzen badira ere, gurutzaduratik gertu dauden bi arku formeroak erdi puntukoak dira. Horrek adierazten duenez, alde horretako eta burualdeko lanak XII. mendean hasi ziren.

Eskultura dekorazioa erabat soila da: bi ez beste kapitel guztietan, landareak ageri dira (bi horiek figuratiboak dira, eta laminak eta gruteskoak ageri dira); gaiak bat datoz beti kapitelaren koparekin. Zaharrenak diruditen kapiteletan (burualdekoak eta absideetako kaperetakoak) dago ugarien eta bariatuen fitaria. Koilareak ere ongi zizelkatuta daude: obak, orri muturrak, eskegitako pinaburuak eta abar. Badirudi eskultoreak jatorrizko bernardiar soiltasuna errespetatu nahi izan zuela, gaiari dagokionez, baina ez zuen bere trebezia eta formen edertasunarekiko gustua sakrifikatu nahi izan. Tenpluko kapitel guztietan, abakoak hiru baketoidun molduraren bidez osatu dira, eta gehiago dirudi inposta jarraitua.

Gurutzadurak bost zati ditu; angeluetako koloma exentu fin eta altuek arku zorrotzeko arku formeroak hartzen dituzte. Arku toralak zorrotzak dira, eta moldurazko hiru baketoik osatutako diagonalek plementeria biltzen dute. Gangak, barrualdean, kupula itxura du, eta, kanpoaldera, kanpandorrearen zinborio oktogonal dotorea azaleratzen da. Gurutzadurako kaperak (bi alde bakoitzean) oinplano karratukoak dira, eta gurutzeria zatiak dituzte. Erdiko kapera "San Jesukristoren kapera" primitiboaren kopia zehatza da; kanoi erdi jarraitu zorrotzeko bi zatik eta esfera laurdeneko ganga batek estaltzen dute. Ganga hori lau nerbiodura konbergentek zatitzen dute, eta lurretik ateratzen diren koloma ezarrien gainetik altxatzen dira. Burualde guztia erdi puntuko bost bao eder eta luzek argitzen dute; baoak erabat txaranbelduak dira, eta laprandura luzekoak, eta horrek jatorrizko baoa hirukoizten du. Eguzki atera berriaren argia absidean poliki irristatzen uzten dute. Erdiko nabea pittin bat altxatzen da albokoen ondotik, eta leihateek, halabeharrez, altuera gutxi dute.

Monasterioaren zenbait zatiren apaingarriek (harburutxoak, kapitel jarraitua, etab.) erromanikoaren espiritua badute ere, XIV. mendekoak direla dirudi; elizaren portadako apaingarriek, esaterako.¹¹ 

Olibako klaustro ederraren diseinuak urrun du zistertar ordenaren estilo ortodoxoa. XIV. eta XV. mendeetako lana da. Geroago aipatu beharko dugu, Iruñako klaustroaren garaikidea baita, nahiz eta bere lau hormarteetako gangak (bakoitza sei zatikoa) horma zahar erromanikoetan eta kanpoko estribuetan arintzen diren.

 Irantzuko monasterioa Urbasa mendizerraren oinean dago, Lizarratik 8 kilometrora. Fiterokoa bezala, Scala Dei monasterioari (Gaskonia) egindako dohaintzaren bidez sortu zen, eta Pedro de Paris artzapezpikuak fundatu zuen, 1174an. Badirudi leku horretan, lehenik, monasterio aurre-erromaniko bat egon zela, eta, ondoren, beneditar erromaniko bat. Zistertar monasterioak dohaintza asko jaso zituen Antso Jakitunarengandik eta bi Teobaldoengandik. Mende askoan hondatuta egon bada ere, berriki berritu da, eta, egun, aita teatinoak bizi dira bertan. Monasterioaren zati interesgarrienak eliza eta klaustroa dira. Elizak hiru nabe eta buruhorma lauko hiru abside ditu. Gangak nerbiodurez osatuta daude, eta nerbiodura horiek Olibakoek baino profil aurreratuagoak dituzte.¹² 

Nafarroan lekaime zistertarren beste fundazio batzuk ere izan ziren: Tulebrasen (Espainiako lekaimeen zaharrena), Martzillan (Santa Maria de la Caridad), Lizarran (Nuestra Señora de las Salas); eta egungo Nafarroatik kanpo, baina, ziur asko, Nafarroako erregeek fundatuta, lekaimeen beste komentu bat Barrian (Arabako iparraldean), Burgosko Las Huelgas monasterioaren filiala izana; baina leku horietan ez da zistertar artetzat har daitekeen ezer geratu. Estilo horren ortodoxia eraikin askotara iritsi zen, baita Nafarroan zistertar ordena sartu aurreko eraikinetara edo XIII.-XIV. mendeetan eraikitakoetara ere; esaterako: Iratxeko absidea. Gogora ditzagun batzuk: Iratxeko monasterioko eliza, Tuterako katedrala eta Oliteko Santa Maria .¹³ 

Zistertar arteak Euskal Herriko arkitektura gotikoan sartzera deitzen gaitu. Hemendik bertatik, eta behin betiko, aukeraketa zorrotza egin behar izan dugula adierazi nahi dugu, eta, gotikoari dagokionez (bai Nafarroakoari, bai beste lurralde batzuetakoari), balio artistiko bereziki nabarmena duten eraikinak eta lanak soilik aipa ditzakegula.

Lehen arkitektura gotikoa Nafarroan

XI. mendean eta XII. mendearen hasieran, Euskal Herriko gizartearen oinarri ekonomikoa nekazaritza zen. Lurraren jabe ziren jaunen eta elizako nagusien (monasterioko abadeak, baroiak, jaunak, ahaide nagusiak, etab.) eta nekazarien eta abeltzainen (lurrari lotuta bizi ziren, morroi baldintzetan: nekazari-morroiak, morroiak, etab.) artean, harreman kuasi-feudala nagusitzen zen. Baina, pixkanaka, nekazariek lurrak utzi zituzten, eta XII. mende amaieran eta XIII. mendean sortutako hiribilduetara joan ziren; horrek industriaren eta merkataritzaren garapena eragin zituen, baina baita krisi sozialak eta politikoak ere, Europak lehenago jasandakoak. Euskal Herrian, hiribilduak foruen eta hiri gutunen bidez fundatu ziren, eta, horrek bizitza ekonomikoaren sistema bat eman zion herri xehearen eta erregearen arteko harremanei; landako nobleziarekin izandakoaren erabat bestelakoa.

Baina, aldaketa hori motela izan zen, eta XV. mendearen aurreko garai horretako historialariaren arreta zerbaitek erakartzekotan, gertaera honek erakartzen du: eztabaida soziala iraunkorra zen egoera horretan, gogoa eta bitartekoak zituzten erlijio arte bat garatzeko. Arte horrek berrikuntzak zekartzan irtenbide teknikoetan eta profil estilistikoetan.

Gotiko frantsesa nafarroan

Orreagako kolegiatako elizak gutxienez XI. mendetik zegoen eliza bat ordezkatu zuen. Ostatu garrantzitsu baten eliza izan zen; 1132an, Ibañeta gainetik mendi oinera eta Santiagoko galtzadaren ertzera lekualdatu zuten. Ostatua San Agustingo kalonjeek gobernatzen zuten; erromesei eta gaixoei ematen zitzaizkien zerbitzu onak zirela eta, aita santuaren onarpenak eta pribilegioak izan zituen, baita latindar poema batean XIII. mendeko poeta baten gorespena ere (poeta hori Rodrigo Jimenez de Rada artzapezpikua izan zela uste dute batzuek). Poema horren eskuizkribua kolegiatan dago.

Eliza, dokumentuen arabera, Antso Azkarraren eraikuntza lana izan zen. Elizak hiru nabe ditu. Erdikoa albokoen gainetik altxatzen da, burualde pentagonala du, eta leihate handiak hormetan. Nahiko txikia da; 25 m luze, 18 m zabal eta 15 m altu da. Nabeak bost zatikoak dira, eta diametro desberdineko kolomek banatzen dituzte (0,94 eta 0,72 m, hurrenez hurren); koloma horiek, kapitelen bidez, sei zatiko gangen nerbioak zurkaizten dituzte, hormetara ezarritako kolomatxoetan. Gangen piezakatzea dela-eta harrizkoak direla badirudi ere, adreiluzkoak dira. Torres Balbasen ustez, arkitektoa Frantziako eraikuntza gotikoetan aditua zen frantziar bat izango zen (zehazki, Paris ingurukoa), Orreagako elizak XIII. mende hasierako katedralen ereduei jarraitzen baitie; esaterako: Sens, Noyon, Senlis, Bourges eta Pariskoei. Eliza horiek bezala, Orreagakoak lau arkuko triforio eder bat du zati bakoitzean, eta, horren gainean, arrosa leiho handiak. Parisko katedralean bezala, euskarriak zutabe zilindrikoak dira. Hori izan zen gangaren pisua kanpora ateratzen duten arbotanteak izan zituen lehen eliza Nafarroan.

Eliza erre egin zen (1445), behera etorri zen (1609), konpondu eta aldatu egin zuten. Gertaera horiek guztiek eraldatu egin zuten: sarrerako arrosa leihoa eta tinpanoa ez dira garai hartakoak. Gainera, 1940-45 urteetan, berritzen saiatu ziren, baina, aldaketa horretan, bere edertasun primitiboa galdu zuen: beirate berriak, pulpituak eta aldareak jarri ziren; eta Ama Birjinaren irudiaren gainean, zilarrezko baldakin bat, Gironakoaren kopia. Baina gogoan izan behar da Orreaga penintsulako lehen gotiko frantsesekoa dela, eta Leongo, Burgosko eta Toledoko katedral handiak geroagokoak direla, "gothique rayonnant" deitzen zaion epekoa.

Orreagako eliza eredu ere izango zen,¹⁴  Zangozako Santiago haren imitazioa baita. Eliza horren barrualde erromanikoa aldatu egin zen hein batean, ebaketa zirkularreko zutabeak sartzean. Zutabe horietan kolomatxo ezarriak daude zurkaiztuta, gangaren nerbioak jasotzeko, zati angeluzuzenekoak (ez sei zatikoak, Orreagan bezala). Bao batzuetan idi begiak daude, eta, beste batzuetan, mainela eta trazeria soila. Aguilar de Codesko San Bartolome ermitako absideko gangan zistertar estiloaren nolabaiteko eragina hautematen da, baita mendebaldeko fatxadako horma piko gogorrean ere.

Pirinioen iparraldeko Baskonian eraikitako eraikin gotiko bikainena Baionako katedrala da, zalantzarik gabe; hau da, Lapurdiko hiriburukoa (antzinako Lapurdum). Lurralde horrek mende bat eta erdi zeraman ingelesen mende, Goiz Erdi Aroko katedrala ordezkatuko zuena egiten hastean;¹⁵ baina ez zen Ingalaterra izan eraikin berriari bere ukitua eman zion bakarra.

XIII. mendean hasi zen eraikitzen (1258an izandako sute baten ondoren), baina eraikuntza nagusia XIV. mendekoa da, estilo gotiko rayonnant ekoa. Kanpoaldea erabat gotikoa da. Gurutze latindarreko oinplanoa du, baina kanpoaldetik ez da hautematen, alboetan erantsi zaizkion kaperak direla eta. Itxuraz handia da: 80 m luze eta 33 m zabal, eta ganga 26,50 m-ko altuerakoa. Hiru pisuko zazpi zati ditu. Iparraldean, sei kapera eta bataiategia erantsi zaizkio. Hegoaldetik ere handitu zen tenpluaren espazioa, eta klaustroko lau hormarte egokitu ziren, kapila bakar bihurtzeko (San Leon), eta elizan barneratu zen; eta beste zati bat ere (besteak baino zabalagoa, gurutzeko eskuin hegalekoa zelako) klaustroari lapurtu zitzaion, sakristia bihurtzeko. Elizako arkuteria baxuaren gainetik triforio bat dago, eraikinaren luze-zabalean. Atzetik, Errenazimentuko beirate ederrak daude, XIX. mendean berrituak. Gangetako giltzarri batzuetan, Ingalaterrako koroaren armarriak daude (hiru lehoinabar), eta, beste batzuetan, Frantziako lirioak. Burualdea Soissonsgo katedralean inspiratuta dago, Lambert-en ustez. Lau angeluko bi kaperak (bat alde bakoitzean) eta bost kapera poligonalek osatzen dute, eta deanbulatorio batek elkartzen ditu. Horren aurrean, lau kolomatxo ezarriz osatutako sei zutabek inguratzen dute presbiterioa. Klaustroaren iparraldea elizako espazioak jan du; hiru hegal ditu, eta multzo homogeneo handia osatzen dute.

Baionan, Saint-Esprit kaperaren hondarrak ere aipagarriak dira. Erromesentzako eta bidaiarientzako erietxe eta guzti eraiki zen, Aturri ibaiaren gainean zubi bat eraiki zela eta. 1483an, Luis XI.ak kolegiata bihurtu zuen, eta guztia berritu zen; hori dela eta, ezin dezakegu jakin nolakoa zen jatorrizko kapera gotikoa. Pirinioen iparraldean bertan, Oloron- Sainte-Marieko katedrala¹⁶ ere aipagarria da. Hor, Baionako katedraleko plano bera eta burualdeko kapera erradialen batura hauteman daitezke. Aipamena bederen merezi du, hemen, bai hurbiltasun geografikoagatik, bai Biarnoren eta Nafarroa Beherearen arteko ohiko harreman politikoengatik eta kulturalengatik.

Beste eraikin gotiko batzuk

Gotikoaren historialari Elie Lamberten arabera, erromatar artea indartsu barneratu zen Espainiako iparraldean eta mendebaldean "hasta tal punto que Navarra permanecerá fiel a él prácticamente hasta el siglo XIV".¹⁷ Eta egia da, zistertar ordenako elizak eta Orreagakoa alde batera utzita, Euskal Herriko tenplu gotiko zaharrenak XIII. mendearen azken urteetan hasi zirela egiten. Hemen, gure arreta merezi dutenak aipatuko ditugu, horiek eraiki ahal izan ziren garaiaren arabera ordenatuta.

Zerrenda horretako lehena Oliteko Santa Maria da, eta aipatu berri dugu zistertar ordenaren nolabaiteko eragina duela. XIII. mendeko lehen herenean hasi ziren eraikitzen (1243. urtean dokumentatuta dago), eta eraikuntza lanek mende osoan iraun zuten. Nabe bakarra gurutzeria bakuneko lau zatiz estalita du, eta gurutzeria ganga hori ebaketa angeluzuzeneko nerbio indartsuek osatzen dute. Eraikinaren oinean dagoen koruko gurutzeria ganga ere gotikoa da, aurrerapen handiagoa nabaritzen bazaio ere (ziur asko, 1300 ingurukoa da), eta gainerakoa baino altuago dago jarrita. Kapera nagusia hiru baketoiko nerbioz apaindutako ganga batek estaltzen du, eta hori zistertarren flora oroitarazten duten landarezko kapitelez errematatutako zutabetan dago. Eliza palazio multzo baten barruan geratu zen, eta, hori dela eta, kanpoaldeak ez daude exentu, burualdea (gazteluan erabat sartuta) eta fatxada izan ezik. Fatxadaren behealdean portada gotiko ederra dago, turuta portada, eta eskulturak babesten dituzten hiru lobuluko arkuen friso bat du.

Iruñan, San Saturnino (San Zernin) eliza bereziki interesgarria da. Historialariek horren originaltasuna azpimarratu izan dute.¹⁸ XIII. mendearen azken laurdenean hasi ziren eraikitzen (1276-1297), Nafarreriako gerra amaitu eta berehala. Baina ez dago horri buruzko dokumenturik. Nabe bakarra du, baina oso zabala (15,30 m); nabeak bi zati ditu, sei zatiko gangez estalita, eta 25 m-koa da. Burualde handiak nabearen zabalera bera du, eta pentagono handi bat marrazten du; pentagono horretan bost kapera daude. Erdikoa besteak baino handiagoa da; erdiko horren ondoko bien oinplanoak poligonalak dira; beste biak, berriz, karratuak, eta dorreak dituzte gainean (ziur asko burguen arteko gerraren oroigarri). Erdiko kapera leihate handiek argitzen dute, eta badirudi arrosa leiho primitiboa ordezkatu zutela. Beste kaperak itsuak dira, eta forma poligonala kanpoan nabaritzen zaie.

 Artajona da Erdi Aroan Nafarroako lurretan eraikitako gotorleku askoren artean oraindik ere harresi ikaragarria duen gutxietako bat. Hugo de Conques artzapezpikuak tenplu erromaniko bat eraikiarazi zuen, 1100. urtearen inguruan, baina tenplu hori bota egin zuten, titulua eta funtzioa tenplu gotiko bati emateko. San Saturnino del Cerco eliza-gotorlekua XIII. mendean hasi zen eraikitzen, harresiaren zati gisa. Nabe bakarra du, zabala eta liraina, eta kapitelak galdu dituzten koloma ezarrietako eta sortakatuetako gurutze gangak estaltzen du. Burualdea poligonala da, arku zorrotzeko hiru leihate ditu, eta alboetan kapitel ikonikodun kolomatxoak.

XIII. mendeko eliza batzuek historialarien arreta erakar badezakete ere, gehiago erakarriko dituzte arkeologoak, nahiko hondatuta baitaude. Aztarna garrantzitsuak utzi dituzten batzuk aipa ditzakegu: Vianako San Pedro (1250. urtea baino geroxeago hasia); Lizarrako Santo Domingo (1258an fundatu zuten, nabe bakarra zuen, eta diafragma arkuak); Lizarrako Hilobi Santua (1272koa, hori ere nabe bakarrekoa). Nafarroako gotikoko nobedadeak izan ziren, halaber, tenplutik banatuta eraikitako defentsa dorreak: Iruñan (San Zernin eta San Nikolas) eta Laguardian (San Joan Bataiatzailea eta Santa Maria). Garai horretakoak dira kanpandorreetako geziak ere; esaterako: Oliteko San Pedron . Eta ezin dira ahaztu XIV. mendean lan gotikoez osatutako zenbait tenplu erromaniko; esaterako, Leireko eta Ujueko Santa Mariako nabeak.

XIV. mendean, nabe bateko elizak ugaritu ziren Nafarroan; esaterako: Casedan, Amunarrizquetan, Villatuertan, Urzainquin, etab. Mota horretako elizak egin ziren XV. mendean ere.

Iruñako klaustroa

Iruñako katedrala eta klaustroa aipatu aurretik, gogorarazi behar da katedralean, harlanduzko lanez gain (XII. mende hasierako lan erromanikoa), tenplua baino lehenagoko arte gotikoaren hondarrak geratzen direla; esaterako, Pedro de Roda jaunaren kapera txikia. Nabe bakarra du, burualde karratua, eta giltzarri gabeko eta zeharkako arku zorrotzeko nerbio gurutzatuko gangak (XIII. mendea). Klaustroa inguratzen duten beste pieza batzuk ere geratzen dira; esaterako, sukaldea eta errefektorioa . Sukaldea oso handia da, ganga oktogonala du, eta tximiniak erdian eta angeluetan; obra ikaragarria da, Espainian parerik gabea. Errefektorioak (egun katedraleko museoa) zabalera garrantzitsua du, zortzi leihate estu eta luze, sei alboetan eta bi buruhorman, arrosa leiho baten alboetan; lau zatiko gangak estaltzen du. Sala handi horrek 1330eko latindar inskripzio bat du; hau da, Barbazan artzapezpikuaren garaikoa. Hari zor zaizkio klaustro berriaren bi hegal.

 Klaustroaren eraikuntza aldi luzea ere Iruñako katedral berria baino lehenagokotzat hartu behar da. Lanak 1280an hasi ziren,¹⁹ eta lan horretan jarraitu zuten XIV. mendean ere. Barbazan artzapezpikuak (1317-1355) kapitulu gela izan behar zuena egin zuen, eta bertan lurperatu zuten; gela ederra da, eta, gaur egun, "Barbazana kapera" deitzen zaio (c. 1319). Izar ganga oktogonal batez estali zen; hori Toledoko katedraleko San Ildefonsoren gaztelau kapera oktogonalen balizko aurrekaritzat har daiteke.²⁰ 

Iruñako klaustroak 38 metroko aldeak ditu, eta karratu ia perfektua osatzen du; galeria bakoitzak zortzi zati ditu (angeludunak kontuan hartuta), eta erdiko seiek leihate handiak dituzte lorategirantz begira. Gangak ia 9 metro luze dira, eta, batez beste, 5 metro zabal.

Iruñako klaustroaren ikerketa deskriptibo eta historiko osatuena eta dokumentatuena egin dutenek²¹ lau etapa bereizten dituzte. Lanei ekialdeko hegaletik ekin zitzaien, eta iparraldeko hegalaren erdiraino iritsi zirela dirudi; leku horretan agertzen da diseinua primitiboen: bozel bikoitzeko zutabeak, lau lobuluz apaindutako oinaldeak eremu perimetralean, eta hiru lobuluko arkuak aurkakoan; landare apaingarrizko arkiboltak; kapitel historiatuak; eta leihateetako trazeriak, zati bakoitzean hiru mainel oso finek eusten diela (erdikoa zertxobait lodiagoa). Horietan, bost arku zorrotz oinarritzen dira; forma bereko beste batek hartzen ditu binaka, eta hiru arrosa leiho ere baditu. Diseinuak lehen gotikoko eredu bakunari, arinari jarraitzen dio. Arkuarteetan, geroago, arkuteria itsuak jarri ziren. Bigarren etapa Barbazan artzapezpikuak sustatu zuen, ziur asko (1318-1355). Etapa horretan, iparraldeko hegala amaitu eta mendebaldekoa hasiko zen. Zutabeek bozel bikoitza galdu zuten, eta gangetako nerbio guztien baturaz osatu ziren; trazeriak konplikatu egin ziren, idi begi eta forma zirkular gehiago hartu zituzten; arkuteriak apaintzen zituzten arkutxoei animazio gehiago eman zitzaien, eta, maila horren gainean, klaustro guztian zehar karel kalatua ezarri zen. XIV. mendearen azken herenera arte iraun zuen hirugarren etapak, eta garai hartakoa da iparraldeko hegala. Berrikuntzarik handiena arkuteriako arkutxoetatik igarotzen diren gableteak dira. Erlaitzarekin eta karelarekin gurutzatzen dira, eta marrazki kalatuen tinpano triangeluar txikiak sortzen dituzte. Urte horien bueltan erabaki zen klaustroaren gaineko egitura eraikitzea, eta lan horrek 1472 arte iraun zuen. Bertara eskailera helikoidal batetik joaten da: eskailera begi ederra du, eta grazia handiko karel kalatua. Klaustroko obrak denbora luzean egon ziren geldituta, arrazoi hauengatik: 1348ko izurri bortitzaren ondorioengatik, mende amaiera horretako gertaera politikoengatik, eta 1391n katedral erromatarraren burualdea erori zelako. XV. mendea aurrera zihoala hasi, eta XVI. mendean amaitu ziren. Azken epe horretan (1492?-1507), klaustroa amaituta zegoenean, mendebaldeko hegala apaindu zen arkuteriez, karelez eta gabletez. Honela dio Azkaratek horri buruz: "uno de los mejores ejemplos de la arquitectura gótica en esta fase manierista". Eta, Lamberten eta Torres Balbasen iritziz, "ningún claustro francés puede competir con el de Pamplona".

Arkitektura militarra nafarroan

Nafarroan, gotikoan zehar, arkitektura militarra oso ugaria izan zen, eta tipologia askotakoa: mugak babesteko gazteluak, seinale dorreak, balizko inbasio batetik defendatzeko gazteluak, dorre-gotorleku itxurako eta egiturako jauregiak, etab. Gaztelu asko. "Tal vez más de trescientos castillos" idatzi zuen gai horretan espezialista den Jose M. Recondok.²² 

Nafarroako gazteluaren eskema arkitektonikoa oso ezaguna da: dorre handi bat, erantsitako eta askotan elkarri itsatsitako barrundegi txikiagoz inguratua: "a la torre sencilla del siglo XI y XII, que puede quedar como Homenaje, le nacen otras torres menores a los costados; cortinas y polígonos amurallados cierran recintos y dejan al exterior fosos con poternas y rastrillos" (J.M. Recondo). Neurri nabarmenekoak eraiki ziren, harlanduzko lan oneko hormez, gezileihoak, kanoi zuloak eta matakanak zituztela, altuera egokian. Nafarroakoak erregeenak eta nobleenak ziren; hasieran, dorre isolatuak ziren, esaterako: Longida ibarreko Aiantzeko almena ederdunak eta Celigüetakoa , angeluetan kubo zilindrikoak dituena. Baina, geroagoko gazteluetan, angeluetan defentsa kuboak zituen harresi handi batez inguratu zen dorrea. Gogoratu, adibidez, Xabierko gaztelua, berritua.

Eraikin horien oinplanoei buruzko dokumentazio zehatzik ez badago ere, eta barruko espazioaren banaketari buruz ia ezer ez badakigu ere, horietako batzuen zehaztasun batzuk ezagutzen ditugu; adibidez, badakigu Zangotzako gazteluak, 1390ean, honako hauek zituela: "una puerta principal con garita encima, una barbacana (muro bajo), alrededor del castillo, tres torres en las esquinas, una cámara alta y una gran sala".²³  Garañoko dorrea babesten zuen itsu leihoan ere hiru dorre zeuden. Tiebasko gaztelua Teobaldo II.aren erregealdikotzat hartzen da (1253-1270), eta haren hondarrek XIII. mendean babesteko eraikitako errege gazteluen berri ematen dute: patio baten inguruan eraikitako oinplano angeluzuzeneko eraikin gogorra. Halakoa izango zen Oliteko gaztelua ere, lehen garaian.

Arkitektura gotikoa Araban

Logikaz, eta kronologiari jarraituz, Laguardiatik hasiko gara, hiribildu hori Nafarroarena izan baitzen, 1461ean Gaztelak inbaditu zuen arte. Gotikoko lehen fase horretan, erlijio eraikinek oraindik ere ez zituzten erabat baztertu aurreko aldiko defentsarako elementuak. Araban eta Nafarroan, "murallas, templos y urbanismo obedecen a un mismo plan". Hori gertatzen da, adibidez, Laguardian, Agurainen eta Gasteizen, "cuyos emplazamientos, magistralmente situados, aprovechan la topografía para su defensa y, ubicados en cerros, dominan óptica y estratégicamente la zona circundante".²⁴ 

 San Joan Bataiatzailearen parrokia estilo erromanikoz hasi eta gotikoz amaitu zen. Gero, hainbat estilotako gehigarriak jarri zitzaizkion; baina eraikinaren zati nagusia XIII. mendekoa eta XIV. mende hasierakoa dela esan daiteke. Hiru nabeko tenplua da, eta, XVI. mendean, beste bat gehitu zitzaion, iparraldean. Zati desberdinak ditu, gurutzeria soilez estaliak, koruko erdiko zatia estaltzen duen tertzeletakoa izan ezik. Arrosa leiho ikaragarri bat du (3,40 metroko diametrokoa), ziur asko, XIV. mendekoa. Fatxadan zegoen, baina, gero, horma artean sartuta geratu zen Nuestra Señora del Pilar kapera ikaragarria eraiki zenean. Arrosa leiho berezi hori hiru zirkulu zentrukidek inguratuta dago, eta lau lobuluko zirkuluz osatuta. Hiru abside kaperen leihateak luzeak dira, XIII. mendean izaten ziren modukoak, eta kontrahorma sendoen artean altxatzen dira.

Ateetako baten gainean defentsa militarrerako dorrea altxatzen da. Tenplutik kanpo geratzen da, baina tenpluari itsatsita.

 Santa Maria de los Reyes elizak ere aldaketa asko izan zituen, eta, San Joan Bataiatzailea bezala, erromanikotik gotikora igaro zen. Koruaren atzeko hormako koloma ezarriak, zenbait zutabe eta koruko eskaileraren gaineko arku zorrotzeko leihate bat trantsizioko erromanikokoak dira. Egun, eliza hori handia da, hiru nabekoa; gotikotik beheko bi zatiak gorde dira; XVI. mendean, goiko beste zati bat eta burualdea desagertu ziren, Errenazimentuko obra baten bidez ordezkatzeko. Erdi Aroko nabeak tertzelete gangek estaltzen dituzte. Obra XIV. mendearen amaiera aldera amaitu zen, portada eder baten bidez. Portadari turuta arku handi bat jarri zioten, oso zorrotza, eta bost arkibolta. Apostoluen irudien gainean, historiatutako tinpano bat dago. Bi ate ditu, arku eskartzanokoak eta hiru lobulukoak. Eta mainel ederra, Ama Birjinaren irudi eder eta guzti. Atari hori guztia XVI. mendean itxi zen, eta izar gangaz estalitako kapera osatu zen.

 Gasteizko Andre Maria katedralari "Katedral zaharra" ere deitzen zaio, eta hori da Araban egindako eraikin gotiko ederrena. Egungo eraikinak Antso Jakitunak 1181ean hiri gutuna eman berritan eraikitako tenplu erromanikoa ordezkatu zuen. Leku estrategikoan zegoen, burgu zaharreko goi lautada estu baten iparraldean, eta, horregatik, tenplua gotorleku baten osagarria izango zela peNtsatu izan da. Urte hauetan egiten ari diren indusketak eliza epromaniko primitiboaren azpiko kripta azaleratu Dute, eta horrek eraikina GasteiZ zaharreko harresia baliatuz eraiki zela erakusten du. Eliza gotorlekua zen, eta Erdi Aroko eliza gotorlekuetan izaten zen erroNda ingurabidea salbatu da, perimetroaren zati handi batean (ipapraldean).

Gaur egun ikus dezakegun eliza ez dago dokumentaturik 1350. urtea arte, arraroa bada ere. Eliza horren lanak Alfontso X.a Jakitunaren erregealdian hasiko zireN, 1340-1345 urteen artean. Eraiiina estali aurretik, liturgia elizkizunak bermatzeko, kapera osAgarri bat egin Zen (1390-1400). Kapera horrek, egun, parrokia baten funtzioak betetzen ditu. Tenplu nagusia Andre Mariari eskainita dago; 1498an, Kolegiata izango zen (Armentiakoaren lekualdatzeagatik) eta, 1861ean, katedrala. Hiru nabe ditu, oinplAnoan gurutze naBarmena, eta hiru zati alde bakoitzean. Besoetan bi kapera daude alde bakoitzean, zistertar estilokoak, eta hirugarren zatian -trapezoidala-, girola hasten da. Gurutzetik abiatuta, nabeek bost zati dituzte sarrerarantz; buruhormaren aldetik, bost zatiko girola hasten da (aipatutako hastapeneko biak barne), eta hiru kapera pentagonal irekitzen dira absidean. Nabeen aldeetan, kontrahormen artean, sakonera gutxiko kaperak irekitzen dira.

Zutabeek zirkulu oina dute, eta gangetako nerbioekin bat egiten duten koloma ezarriak. Euskarri horiek erori egin zirenez (gaur egun ere ikus daiteke), eraikinaren sendotasuna bermatu egin behar izan zen. Pilastra guztietan arku beheratu euskarriak jarri ziren, baina horrela ez zen euskarrien liraintasuna eta gangen edertasun bateratua nabaritzen. 1962 eta 1964 urteen arteko berritze lanak erdiko nabeko lau "trabes eskorako arku" horiek kentzeko egin ziren. Hogeita hamar urte geroago, badirudi katedralaren egiturak berriz ere kalteak izan zituela, eta, egun, katedrala sendotzeko lan berriak egiten ari dira.

Ia kapitel guztiak landare estilizatuz beteta daude. Gangak gurutzeria bakunekoak dira. Katedraleko elementu berezienetako bat triforioa da, estuegia andito izateko (50 cm); tenpluaren perimetro osoa zeharkatzen du, hiru lobuluko arkuen, lauostoko karelen eta multzoa biltzen zuten molduren bidez.²⁵ Tenpluan sartzen denak nekez ahaztuko du argitasunak eta nabeko arkuteria altuen eta triforioaren eta arrosa leihoen konbinaketa zuhurrak eragiten dion inpresio estetikoa (kanpotik begiratuta duen bloke itxi itxurarekin alderatuz gero).

Batek pentsa dezake proportzio oneko triforio batek Andre Mariaren barrualdeari ematen dion edertasunak inspiratu ahal izan zituela Gasteizko San Pedro elizaren egileak. Tenplu hori Andre Maria oraindik egiten ari zela hasiko zen. Eliza hori 1257ko dokumentuetan ageri da, baina baliteke aipatzen den hori egungoa baino lehenagoko eliza bat izatea, zati batean bederen. Hiru nabe oso labur ditu, hiru zatikoak baino ez, gurutzaduratik aurrera. Horrek bost zati ditu, eta gurutze ganga soilez estaltzen dira, korua eta gurutzadurako hegoko muturra izan ezik, tertzelekoak baitira. Burualdea originala da, gurutze formako oinplanoko hiru abside kaperei laugarrena erantsi baitzitzaien Ebanjelioaren aldetik, eta, horrela, laugarren nabe bat osatu zen. Erdiko abside kapera heptagonala da; beste hirurak, berriz, pentagonalak. Lau kapera horiek leihate luzangak dituzte, eta, kanpoaldean, kontrahorma handiak. Gurutzadurako ezkerreko aurrealdean, triforio bat du; horrek katedral zaharreko hiru lobuluko baoen eta lauostoko karelen kopiak ditu. Burualdeko eta gurutzadurako zutabeek nukleo oktogonal bat dute, lau kolomatxo ezarri eta guzti. Kapiteletan, apaingarri fitarioak nagusitzen dira, nahiko errealistak; erromanikoaren eragin sakona duten animalien irudiak ere ageri dira.²⁶ 

XIII.-XIV. mendeetan zehar, zenbait eliza gotiko eraiki ziren, baina horietako batzuk desagertu egin dira; esaterako: San Ildefonso (Gaztelako errege Jakitunak fundatua), eta domingotarren eta frantziskotarren komentuetako elizak. Iraun dutenen artean, aipamena honako hauek merezi dute: San Migelek -Andre Mariarena bezain zaharra bada ere, XV. mendean zehar eraiki zen, eta berriztatu eta aldatu egin zen ondorengoetan-; eta San Bizentek -hiru nabeko eliza da; XV. mendean hasi ziren lanak, eta, hurrengo mendean, hallenkirchen edo Euskal Herriko areto elizen eredura egokitu zen-.²⁷ 

Arkitektura gotikoa Bizkaian

Bizkaian eta Gipuzkoan, gotikotik iritsi den ia guztia XIV. mende amaierakoa edo hurrengo mendekoa da. XVI. mendean ere, Euskal Herriko zenbait egilek formula gotikoei atxikita jarraitu zuten. Bizkaitik hasiko gara, baina tenplu handienetara eta garrantzitsuenetara mugatuko gara.

Bilbaon Santiago jauna gurtzen zen, XIII. mendean behintzat, oraindik Begoñako portua baino ez zenean. Portuko auzoa hiribildu bihurtzean, 1300. urtean, eliza eraikitzen hasi ziren, baina ez mende erdialdera arte. 1379an, handitzea erabaki zuten, eta, 1404. urte inguruan, gaur egun ikusten den moduan geratu zen. Denboraren poderioz pilatu diren elementu ugariek (kaperak, portadak, arrosa leihoak, etab.) ez diote apenas eragiten arkitektura gotikoaren purutasun inpresioari. Hori da Euskal Herriko tenplu gotiko handiena, eta, azken garbiketa eta berrikuntza direla eta (1997-2000), baita Euskal Herriko eraikuntza tipikoen edertasun soileko monumenturik duinena eta esanguratsuena ere. Lau zatiko hiru nabe ditu, kapera baxuak kontrahormen artean, eta zati trapezoidaleko eta triangeluarreko girola bat. Azken horiek hiru nerbioko gangek estaltzen dituzte, eta koloma ezarriak dituzten zutabe zilindrikoetan oinarritzen dira. Gurutzadurako zeharkako nabea altxaeran soilik nabarmentzen da. Triforio batek nabe nagusiko, presbiterioko eta gurutzeko besoetako paramentuak apaintzen ditu. Triforioa itsua da kanpora; barrutik, arkutxo askoz egindako trazerien bidez apainduta dago. Marrazkiak ia Gasteizko katedralekoen berdinak dira; goian, leiho handiak, trazeria konplexudunak. Gangetan nerbio diagonal bakunak, presbiterioko eta gurutzeko erdiko zatikoetan izan ezik, tetzeleteak eta loturak baitituzte. Arbotanteek egonkortasuna ematen die gorengo gangei eusten dieten zutabeei.²⁸ Trapezoide eta triangelu zatitan banatutako girolaren berezitasuna nabarmendu izan da; lotura aurki daiteke horren eta Hispaniako zenbait katedraletakoen artean, baita Normandiako zenbait elizatakoen artean ere.²⁹ Tenpluaren ezkerrean dago klaustroa, gurutzeriadun ganga itxurako lau hormartez inguratuta, eta patio karratu batera agertzen dira, trazeria flamigelatuz edertutako leihate handien bidez.

Eraikitze datagatik eta elementu apaingarri batzuen estilistikatik San Anton parrokia gotiko berantiarreko kapituluan aipatu beharko balitz ere, barruko soiltasunak eta Santiago katedralarekin dituen egitura eta forma antzekotasunek gehiago lotzen dute XIV. mendean eraikitako Bizkaiko elizekin. Ibaitik oso gertu zegoen, eta horrek eraikuntza baldintzatu zuen. Horregatik du bloke trinko eta batu baten itxura, ia koadroa (32 x 28 m), areto baten modukoa; geroago, iparraldetik luzatzen saiatu ziren, hiru kapera erantsita. Tenpluak hiru nabe ditu; erdikoa alboko nabeak baino zabalagoa eta ia bi aldiz altuagoa da. Kokapenaren zailtasunak zenbait anomalia eragingo zituen, ez nabeek ez lau zatiek ez baitute neurri bera; ez du absiderik, eta barruko frontisa horma zuzen soilaz ixten da. Zutabeak kolomatxo eta pilastratxo ezarridun nukleo zilindriko handi batek osatzen ditu; haiek parpain arkuei dagozkie eta hauek formeroei. Kapitelek troxa lisoa osatzen dute taulamentutzat. Erdiko nabeak tertzeletezko gangak ditu; albokoak, berriz, gurutzeria sinplekoak dira. Bizkaiko beste eliza batzuek bezala, San Anton elizak triforio itsu bat du, eta lauostoko karela duen hiru lobuluko baoek definitzen dute; andito izateko, estua da, Bizkaiko beste eliza handietan gertatzen den moduan: 60 cm ditu. Goiko baoak arku zorrotzeko irekidura handiak dira, lau geminaziokoak eta trazeria handikoak. Tenplua ez zen estali eta amaitu 1500. urtera arte. Orain dela gutxi, azkar eta sakon berritu behar izan dute.

 Lekeitioko Santa Maria da Bizkaiko eliza gotikoenetako bat. Muino baten gainean dago, itsasoaren aurrean, Bizkaiko Jaunen jauregitik eta portura zeraman atetik gertu. Horrek guztiak ongi azaltzen du hasieratik eman nahi izan zitzaizkion zabalera, sendotasuna eta gogortasuna (bost nabe), eta, oraindik ere, eutsi egin dio horri, nahiz eta XV. mendean eta, azkenik, XIX. mendean lanak egin zaizkion.

Egun, hiru nabe ditu, lau zatikoak, eta kapera ilara bat alde bakoitzean, kontrahormen artean. Baina 1882-1883 urteetako birmoldaketak aldaketa garrantzitsuak eragin zituen. Ebanjelioaren ondoko kaperak kanpoko atari bihurtu ziren; alboko bi abside desagertu, eta girolan xurgatuta geratu ziren; sakristia, lehen, Ebanjelioaren aldean, absidearen atzean zegoen, baina Epistolaren ondora eraman zen. Hiru absideetatik, erdikoa soilik dago gaur, eta pentagonala da. Bilbaoko bi eliza gotikoen sistemari jarraitzen dion triforio bat du: hiru lobuluko arkuak, erdi puntuko arkuetan inskribatuta, lauostoko karel baten gainean.

Lekeitioko elizak ez du gurutzadurarik. Estaldurari dagokionez, absideko ganga erradiala da; girolakoak lau zatikoak dira, trapezio diseinu behartuaren gainean; erdiko nabeko lehen zatia estaltzen duenak lau zati ditu, eta luzetarako lotura bat; gero, bi izar ganga eta tertzeleteko bat; gainerakoak gurutzeria bakunekoak dira. Xehetasun bitxi bat aipatzearren, eraikina okertuta dagoela nabarmendu behar da; izan ere, atzealdeko ardatza iparralderantz okertzen da.

Kanpotik ikusita, Lekeitioko eliza indar handikoa da, pinakuluak dituen arbotante bateria bikoitzagatik eta bere dorre-ezkilategiagatik (eraikuntza historia luzekoa); hori oso sendoa da, eta Epistolaren aldeko arbotanteei eusten die.

Burualdearen forma dela eta, Elie Lambertek Gaztelako katedralen eragina duela dio, bereziki, Cuencakoarena; baina, beste batzuen iritziz, eragin zuzenagoa du Gasteizko San Pedro elizarena.³⁰ 

Arkitektura gotikoa Gipuzkoan

Euskal Herriko lurralde txiki horretan, Getariako San Salbador da lehen epe horretatik iraun duen eraikin gotiko garrantzitsuena (bakarra, esan liteke). Eliza hori egiteko, Torres Balbasen ustez, Bilbaoko San Antonen inspiratu ziren. Ospetsua da, barruan (lehenagoko tenplu batenean) 1397ko Batzar Nagusiak ospatu zirelako. Batzar horietan, Gonzalo Moro Korregidore ospetsuaren presidentetzapean, antzinako foru legeriaren oinarriak onartu ziren, eta Ordenantzak promulgatu, bandokideen gehiegikeriei aurre egiteko. Egungo elizak ere merezi du ospea, barnealde ederra eta itxura berezia baititu.

Egungo eraikina 1420. urtean amaituta zegoela esaten da, eta XIV. mendearen hasieran hasiko zen. Tradizio erromanikoko zutabeak erabili ziren; horiek dira, alboko bi nabeekin batera, tenpluko elementurik zaharrenak. Hiru nabe ditu, erdikoa besteak baino altuagoa -20 m altu, 31 luze eta 10 zabal-. Nabeak hiru zatikoak dira, koloma ezarriak dituzten zutabe zilindrikoek bereizten dituzte, eta gurutze gangek estaltzen (bakunak alboetakoak, eta izardunak erdiko nabekoak). Ganga horiek giltzarriak dituzte amaieran: erliebedun busto formako lore handiak. Arku zorrotzen bultzada (dagozkien hormako pareta hortzetan jasoak) kanpoko kontrahorma liso batzuek jasotzen dute, arbotanteen bidez, estilo gotiko klasikoenaren arabera.

Eliza horren ezaugarri originaletako bat presbiterioaren kokapen altua da. Presbiterio horretara, 14 mailako alboko bi harmailadiren bidez igotzen da. Triforioa ere deigarria da, handitasunagatik; buruan dituen arkuteria kalatuen bidez, erdiko estalduraren altuera hartzen du. Baina ezaugarririk txundigarriena oinplanoaren trazatu irregularra da, hormak ez baitira paraleloak, eta simetrikoki ez datoz bat eraikinaren luzerako ardatzarekin; hori dela eta, hormen banaketa handiagoa da oinean burualdean baino. Horren eta oinen artean, gainera, metro bateko desnibela dago, sarrerako hegoaldeko sarrerarantz beheraka jarrita, hori kalearen maila berean egon dadin. Sarrera nagusiko ate hori (egun, barrokoa), kanpoko atari batek babesten du. Atariaren gainean dorre bat dago, bost gorputzek egituratua; oinarria angeluzuzena da, baina oktogonal bihurtzen da goiko mailan, kanpaiak dauden lekuan. Getariako elizak asko sufritu zuen 1836ko gerra karlistan, eta sute batean Andres de Araozen aulkiteria eta erretaulak galdu ziren. Berriki berriztatu da.

Lehen gotikoko monumentu arkitektura

XII. mendearen azken urteetan, naturari begiratzeko eta kristautasunaren egia historikoak sentitzeko modu berri bat sortu zen Europan. Arkitektura sakratuari dagokionez, irudi naturalaren edo gertaera historikoaren erreprodukzio plastikoek beren kasa balio izateko beharra sentitu zen; ez zitezela izan eraikuntza multzoaren apaingarri soilak. Katedraletako atarietako eskultura autonomia hartzen hasi zen; estatua bihurtu zen, eta bazirudien apaingarri huts zen lekutik jaisteko eskatzen ari zela, arreta erakartzeko eta gurtzarako gaia izateko. Marko arkitektonikoaren mende egotearen legea -arte erromanikoarena-, beraz, autonomia plastikoaren legeak ordezkatu zuen. Hori izan zen eskultura haren ezaugarri nagusia: erliebe apaingarri izateari utzi, eta eskultura "exentu" edo "mukuluzko" deitzen hasi zitzaion. Aldaketa hori, ordea, ez zen bat-batekoa izan. Lehen gotikoan edo gotiko klasikoan, eskulturak bere kasa hartu zuen balioa, baina apaingarri funtzioa erabat galdu gabe. XIII. eta XIV. mendeetan, "mukulu biribileko" dei dakiokeen estatuagintza aurkituko dugu, baina, bestalde, eskulturaren zati handi bat ezin da "exentutzat" hartu, izen horrekin apaingarri helburua erabat kendu nahi bazaio behintzat, askotan gure elizetako portaden eta paramentuen funtsezko apaingarriak baitira.

Gure katedral bikainetan ez ezik -Baiona, Iruña, Bilbao eta Gasteiz-, beste eliza batzuetan ere aurkituko ditugu estilo gotikoko eskultura bikainak. Orain giza irudia da historialariaren arreta eskatzen duena, apaindura soilaren beste ezaugarri batzuen gainetik. Baskonian iruditegi gotikoa lotsati eta bakun agertu zenerako, Giovanni Pisanoren Bertuteek sendo eusten zioten Pisako pulpituari, eta Parisko, Chartresko eta Reimsko katedraletako atarietan patriarkak eta profetak irrika zeuden. Euskal Herriari dagokionez, zalantzarik gabe, Nafarroan agertu zen lehenik, 1234tik Frantziako dinastiak gobernatutako lurralde horretan, iparraldeko erromesek Santiagorantz joateko igarotzen zituzten lekuetan.

Lehen eskultura gotikoa Nafarroan

F. Iñiguezek eta J. E. Urangak Mendabiako Nuestra Señora de Legarda ermitan ikusi zituzten eskultura gotikoaren lehen zantzuetako batzuk. Portadaren egitura erromanikoa da. Eraikuntza primitibotik, sarrerako arku pittin bat zorrotza geratzen da, gai geometrikoz eta motibo figuratiboz apaindutako zazpi arkibolta eta guzti. Tinpanoan, Azken Epaiketa ageri da. Irudi nagusia, Tetramorfos ohikoa eta guzti -Kristo epaileak Zaurien Kristorekin bat egiten du- kristau artearen bi garai eta estiloen arteko trantsizio uneko estiloaren adierazlea da.

Baina gotikoarekiko lotura garbiari eta balio artistikoari begira, lan bikainak aipatzekotan, Lizarrako Hilobi Santuaren elizatik hasi beharko genuke , ziur asko. Portadaren data inskripzio batek jasotzen du (1270), eta ateburuan Azken Afaria dago, nolabaiteko gogortasuna eta monotonia duten irudien bidez osatua. Imajinazio gehiago eta kalitate hobea daude tinpanoko bi erregistroetan. Goikoan, Kalbarioko eszena dago, Ama Birjinaren eta San Joanen, Longinosen eta Stefanosen irudi eta guzti; behekoan, Ebanjelioetan narratutako Pizkundeko uneak; oso bitxia da Kristoren Linborako jaitsiera, infernuko munstro baten ahutzetan sinbolizatua. Naturalismorako nahia antzematen zaio arroparen izurretan, eta pertsonaien posizioetan, jarreretan eta keinuetan, baita janbetako horma hobietako apostoluen estatuetan ere; kanona motza eta jarrerak gogorrak badira ere, aurpegietan adierazkortasunerako joera nabari da.

 Artajonako San Saturnino del Cerco elizako eskultura lanei dagokienez, portada nagusia baino ez dugu nabarmenduko. Portada horren ateburuan, zaindariaren martirioaren pasarte legendarioak garatu ziren, ziur asko, Nafarroa Frantziako erregearen mendera igaro zenean (1284-1305). Tinpanoan, artzapezpiku santua ikusten da, bere martirioko zezenaren gainean zutik, eta deabrua emakume batengandik kanporatzen. Tinpanoan bertan, baina santua baino beheragoko maila batean, errege baten (Felipe Ederra) eta erregina baten (haren emazte Nafarroako Joana) irudiak ageri dira, eta, horregatik, bertan irudikatutako kanporatze diabolikoari esanahi sinbolikoa eman nahi izan zaio: errege eta erregina horien agindupeko lurretan paganotasunaren kanporaketa adieraziko luke eszena horrek; hau da, Languedocen eta Nafarroan.³¹ Errealismorako nahia nabarmena bada ere, nolabaiteko gogortasuna eta arkaismoa antzematen zaie erliebeei, eta, hori dela eta, zenbait autorek obra erromanikoa zela pentsatu zuten.³² 

Une horretakoak dira, agian, Ujueko Santa Mariako monumentu apaingarriak; hau da, patroiek eta egileek gotikoaren begirada errealistaren alde egin arren, oraindik estilo berriaren osotasunaren "savoir faire" hori falta zitzaien unean. Albo batera utziko ditugu nabe bakarreko landare kapiteletan eta kapitel historiatuetan eta janbetako eta kanpo hormetako mentsuletan eta kapiteletan ugari diren eskultura lanak (ia maisulan diren karatula batzuk, grazia handikoak, ikus daitezke). Izan ere, bi ateetan jarriko dugu arreta. Lanketa ugari hori Karlos II.aren erregealdian egin zen, inolako zalantzarik gabe; Karlos II.a santutegi horrenganako jaieraduna zen (1349-1387). Mendebaldeko ateko obra figuratiboa ateburuan eta tinpanoan dago. Ateburuan Azken Afaria irudikatzen da, eta irudiak pittin bat monotonoak dira; tinpanoan, Epifaniako misterioaren bost pertsonaiak ageri dira. Hiru errege magoak ezkerrean daude, bat belaunikatuta eta bi zutik; horietako batek eskua altxatzen du, eszenaren buru den eta espazioaren ardatza betetzen duen izarra seinalatzeko. Ama Birjina aurrez dago, eta haurra, amaren belaunean zutik, Magoak hartzen ari dela dirudi. Artista kontrasteak sortzen saiatu zen pertsonaien jarreretan, baina modelatua, oraindik ere, pittin bat lehorra eta gogorra da, ez dio erabat ihes egiten linealtasun erromanikoari. Ez zegoen urrun eskultore gotikoek atzealdeko paisaiak sintetikoki iradokitzen jakingo zuten eguna, baina Ujueko artistak ez zekien, oraindik, zer egin espazio hutsekin.

Beste multzo aipagarri bat Oliteko Santa Mariakoa da. Eliza hori errege kapera bihurtu zen, jauregiaren barruan geratu zenean. Portadaren edertasun artistikoa nabarmendu behar da; 1300. urte inguruan landu zen, edo, agian, zertxobait lehenago. Arku zorrotz bat du, oso txaranbeldua, eta, alboetan, apostoluen estatuak dituen arkuteria bat, oso deigarria. Ateko arkua zortzi arkiboltek osatzen dute; landare askoz apainduta daude, eta irudiz nahastuta, droselen azpian. Droselen azpian, arkibolten hastapenean, Jesusen haurtzaroko irudiak daude. Kanon murritzeko irudiak dira, baina duintasunez landuak; izur soileko tunikak dituzte, eta egoki kokatuta daude. Arkiboltak bermatzen direneko kolomatxoen kapitelak txikiak dira, eta, horietan, animalien borroken eszenak eta Genesiko pasarteak, Ama Birjinaren irudi bat eta zenbait erlijioso daude, sinadura bat dutela: "Franciscus fecit".

Baina portada horretako garrantzitsuena tinpanoa da. Ateburuan, landareak eta eguneroko bizitzako eta bizitza fantastikoko irudi txikiak pilatzen dira, asmo burlesko eta satiriko-moraldunak.³³ Tinpano erdian, Ama Birjin eseriak (koroa eta guzti) Jesus haurra erakusten du; haurra bedeinkapena ematen ari da, eta amaren belaunean eserita dago. Alboetan, tinpanoa bi erregistrotan banatuta dago. Behekoan, Jesusen haurtzaroko eszenak ikusten dira; besteak beste, hauek nabarmentzen dira: Maria erdiberri eta etzanda ageri duen Jaiotza, San Jose pentsakor eta, atzealdean, haurra sehaskan estalita, mandoaren eta idiaren hatsak berotuta. Goian, Tenpluko aurkezpenaren eszena ikusten dugu; San Jose, usoak dituela, angeluaren espaziora egokituta; erdian, Ama Birjina Haurrari eusten, aldare txiki baten gainean; eta Simeon zaharrak osatzen du eszena. Eskuinean, Kristoren Bataioa. Bi aingeru ageri dira aurkako aldean Simeonek eta San Josek hartzen dituzten lekuetan. Ateburuan, eskultura lan oso fina ageri da: mota askotako flora eta paisaia, baita gizonen eta animalien irudi errealak eta fantastikoak ere.

Pentsatu izan da, Artajonako egileekin alderatuta, Oliteko Santa Mariako eskultoreak aurrerapauso bat egin zuela, errealismo handiagoa eta bizi eta dinamismo adierazkorragoa lortu zituelako. Errealitate naturalaren ikuspegi frantziskotar horretan pentsatuz, Jimeno Juriok iradoki du egilea ("Franciscus fecit" sinaduran identifika daitekeena) fraide bat izango zela, oso trebea eta bere erlijio anaien taldeak ongi babestua.³⁴ 

Santa Mariako klaustroan zenbait lan bikain ere ikus daitezke; besteak beste: apaindura arrandiatsua duen erregina baten irudia, otoitz egiteko jarreran; hegoaldeko hormartearen zutabean, Ama Birjin bat dago Haurrarekin, baina, zoritxarrez, buruak falta zaizkie.

Aurreko kapituluan, Oliteko San Pedro elizako lan gotikoa aztertzean, bertako portadaren osagarri gotikoa aipatu dugu.

Tinpanoan, hiru lobuluko hiru arkutxoren azpian, eta formatu txikian, San Pedro ageri da, bedeinkapena ematen; ondoan, San Andres eta Santiago eta bi aingeru intsentsulari ditu. Deigarriagoa da ateburua; irudi txikien bidez, titularraren historia kontatzen da: giltzak ematea, apostoluaren epaiketa, gurutziltzaketa eta "Pedroren txalupa". Horrek guztiak frantses inspirazioko naturalismoa du, eta XIII. mendea oso aurreratua zegoen garaiko lana da ziur asko. Portada horren garaikidea eta obra gotikoa da, halaber, klaustroa. Klaustroko kapiteletan, orrien, loreen eta buruen konposizioak ikusten dira; kalitate ertainekoak dira, herriaren sentsibilitatetik gertuko artisten lana, ziur asko.

Nafarroako hiriburuko San Zernin elizako kaperaren, kapitelen eta hilobiaren aipamen txiki bat baino ezingo dugu egin, Iruñako katedraleko klaustroan ikus daitekeen estatua lan ugarian murgildu ahal izateko; hau da: Euskal Herriko Erdi Aroko eskulturako multzo garrantzitsuenean murgildu ahal izateko. Lan horrekin, XIV. mendean sartuko gara.

Klaustroko hormartean sartu aurretik, errefektorioko hamalau mentsulak eta Barbazana kaperako hamabiak aipatu beharko lirateke. Gai asko ageri dira: ehizak, animaliak, irudi mitikoak edo fantastikoak, eguneroko bizitzako gaiak. Balio sinbolikoa eman izan zaie, ziur asko zentzu satiriko-moral eta guzti, baina nahikoa batasun duen multzoa ere ikus daiteke horietan, gizakiak kreazioa menderatzeari buruzkoa.

 Klaustroaren barruan, alde handia dago kapiteletako erliebeetan; izan ere, mende bat baino gehiago iraun zuen horien lanketa prozesuak, eta beraz, argi bereizten dira lehen etapan landutakoak -ekialdeko hegala eta iparraldekoaren zati bat, figurazioa nagusi dutela- eta ondorengo etapei dagozkienak -hegoaldeko mendebaldeko hegaletakoak, irudia desagertzeko joera dutenak, eta dekorazio fitarioa-. Ekialdeko hegaleko kapitel figuratuetan Genesiko gaiak ageri dira, xehetasun ikaragarriz: Adan eta Ebaren istorioa, Noerena eta Babelgo dorrearena, eta Job santuarena. Galeria horretan bertan, eta iparraldekoan, eskultoreek gai asko landu zituzten: eguneroko gai batzuk eta gai ludiko batzuk, dantzak, ehizaldiak, torneoak, eszena bukolikoak, animalia eta kondaira gaiak, eta Erdi Aroan herrikoitutako fabulak, izaera satiriko-moralekoak. Garrantzitsua da, halaber, klaustroko hormarteetako arkuen eta gangetako giltzarrien eskultura apaingarria. Horietako 46 giza izatearen ikuspegi kosmologiko bati buruzko irudi alegorikoen bidez daude apainduta.

Klaustroa apaintzen zuten eskultura exentuen artean, Barbazana kaperako buru den eta lehen errefektorio kanonikoa apaintzen zuen Virgen del Consuelo nabarmendu beharko litzateke. Harriz landuta dago eta polikromatua da, Ama Birjina aurrez ageri da, tunika eta mantua jantzita, eta belo bat du buruan, aurpegiaren inguruan zirkulu bat osatuz. Haurra ezkerreko besaurrean du altxatuta, bere sorbaldaren altueran. Naturaltasunaren eta graziaren aldeko eskultura gotikoaren inflexio horrek manierismorantz egin zuen, eta Iruñako katedralak ere baditu horren adibideak; esaterako: Virgen de las Buenas Nuevas . Klaustrora ematen duen atearen eskuineko zutabe batean sartutako mentsula batean dago.

Kaperako sarreraren alboetan, bi eskultura daude, bi apostoluak irudikatuz: Pedro eta Pablo . Irudi horietan mugimendu fisikoa eta barneko dinamismoa adierazi nahi izan dira, jarreraren animazioaren eta arropen tolesduren bidez; estatuen kanon urriak XIV. mendeko lehen herenekoak direla iradokitzen du. Kapera barruan, eta, giltzarriaren pean, Barbazan artzapezpikuaren hilobia dago. Prelatuaren irudi etzanak artzapezpiku arropa du. Garai hartako ohiko hilobi estatua da, soiltasuna, idealizazioa eta gustu bikaina bateratzen dituena. Arnaldo Barbazanen ehorzketa 1355eko azaroaren 6an dago dokumentatuta, eta horrek eskultura horren data frogatzen du.

 Sanchez de Asiainen hilobian (1364an hil zen, bere aurrekoa izandako Barbazan artzapezpikua baino hamahiru urte geroago), hildakoa artzapezpiku arropaz jantzita ageri da. Irudia harlandu angeluzuzen handi batean landu zen, baina, zoritxarrez, zenbait zati moztuta ditu. Bolumen sentsazioa trinkoegia da, adierazpide naturalistaren asmoaren kaltetan.

Klaustroarekin komunikatzen diren ateetako bik - Artxidiakonotegikoa eta Errefektoriokoa - ziklo ikonografiko bakarra irudikatzen duten tinpanoak dituzte: Kristoren Nekaldia, Pizkundera arte, eta Elizaren garaipena. Autoreek errealismoaren eta barietatearen aldeko bilaketa noblea egin zuten, baina ez zuten nahikoa trebetasun lortu ez giza irudiaren kanonean ez talde handien konposizioan. Iruñako klaustroko eskultura lan handiena beste bi ateetan ikusi behar da; izan ere, bisitarien mirespena eragiten dute, ongi merezita. Hauek dira ateak: Ate Ederra eta Babeslearen atea.

 Babeslearen portada izango da zaharrena, ziur asko; 1330 eta 1340 urteen artekoa dela uste da. Ateko mainelean Ama Birjinaren beste irudi bat dago, Babeslearena ere deitzen zaiona. Litekeena bada ere obra garaikideak izatea, Virgen del Consuelok ez bezala, honek ezker eskuan duen Haurrarengana itzultzen du burua, eta bere beloarekin estaltzen du. Badirudi Jesus Haurra otoitz egitera deitzen ari dela ama, biek eskutan duten otoitz orduen liburuaren bidez.

Tinpanoko erliebeei dagokienez, gaia Ama Birjinaren lokartzea da. Bizantziar ekialdeko tradizioan hain ezaguna eta gurtua izan zen kondairakoa da -handik, mendebaldeko artera igaro zen-: Ama Birjinari aingeru batek berehalako iragaitzaren berri eman ostean, apostolu guztiak Mariaren etxera eraman zituzten, haren heriotzara biltzeko. Horren ondoren, Jesukristok bere Amaren arima hartu zuen, zerura eraman, eta, han, gorputz eta arima koroatu zen. Katedraleko eskultorea Rieuxen Toulouseko lantegitik etorritako artista bat izango zen,³⁵ eta, eszena horretan, errealismoa eta dramatismoa batzen jakin zuen. Pertsonaia guztien buruak Ama Birjinaren ohatzearen bueltan pilatzen dira, eta bai argi-ilun sakonen modelatuak, bai irudi bihurrikatuen eta buruen ardatzen arteko itxurazko desordenak eta tentsioak, pasarte horren mirespen espirituala eta mistika adierazten laguntzen dute; multzoak, beraz, indar espresionista du, eta zerikusi gutxi Ate Ederreko ordenarekin, argitasun arrazionalarekin eta narratibismo logikoarekin.

Ate horrek klaustroa logela zaharrarekin lotzen zuen, eta izena kalonjeek bertatik igarotzean kantatzen zuten salmotik datorkio: " Pretiosa in conspectu Domini mors sanctorum eius". Janbetan, Deikundeko eszena ebanjelikoa irudikatu da, eta Aingerua eta Ama Birjina ageri dira, neurri naturalean, bi aldeetan. Bestalde, bitxia da ate horretako tinpanoan Babeslearen ateko pasarte legendario bera agertzea, baina, hemen, xehetasunak handiagoak dira bere lau erregistroetan: Mariaren koimesisa abuztuaren 15ean ospatzen duen ekialdeko elizako Jasokundeari buruzko kontakizun apokrifoen araberakoak.³⁶ Oroitzapen liturgiko hori Sergio aita santuak barneratu zuen Erroman (687-701). Lehen erregistroan, aingeruak Mariari bere berehalako iragaitzaren berri ematen dio, horrek bere ingurukoei ematen die berria, eta San Joan hodei batek ekartzen du; Ama Birjinak Joani hil jantziko tunika eta mantua erakusten dizkio. Bigarren erregistroan, apostoluak iristen dira, eta Mariak ganberara eramaten ditu; hirugarrenean, Mariak bere tunika eta mantua hiru emakumeri ematen die; ondoren, lokartzearen eszena, apostoluen negarra eta juduek Ama Birjinaren gorputza profanatzeko egindako saiakera. Laugarren eta azken erregistroak Mariaren Koroatzea ageri du. Eta gai horri buruz egin dezagun, behingoan, ohar ikonografiko bat: Jesusek, errege gorenak, Ama Erregina koroatzen du. Eszena horren esanahi mistikoa ezin da bereizi garai hartako europar monarkien errealitate politikotik. Haien boterea eta luxuzko zeremoniak areagotu egin ziren, eta oso txundigarria izaten zen, herriaren begietan eta imajinazioan, garaiko errege-erreginen koroatzea.³⁷ 

Estiloari dagokionez, Ate Ederra Babeslearen atearen antitesia da. Gotikoko une klasikokoa da, eta, beraz, ordena eta argitasun logikoa eta naturalista nagusitzen dira, eta istorio baten irakurketa arrazionala egitera deitzen gaitu. Ikus zer-nolako urrats transzendentala eman zen, urte gutxiren buruan, Andre Maria Babeslearen mentalitate kuasi-erromanikotik (istorio bateko uneak konposizio bakar batean biltzen dira, eta plastikoki oso trinkoa da) istorioa atal jarraitu baina isolatuetan zatituta eszenifikatzera (pentsamendu eskolastikoaren araberakoa). Autorea 1380 urte inguruan lan egindako frantziar bat izan liteke.³⁸ 

 Del siglo XIV son también las estatuas del grupo que representa a los tres Reyes Magos presentando sus dones a Jesús y María, grupo que se halla adosado al muro entre las alas este y norte del claustro. Más que grupo, son tres estatuas separadas, colocadas algo distantes entre sí, sobre una amplia repisa decorada con vegetales. Del autor solo conocemos su nacionalidad francesa por haber firmado su obra: Jacques Perut: fit: ceste: istoire .

Ez dugu ezer esango klaustroko galeriak apaintzen dituzten profeten eta apostoluen beste eskultura batzuez, ezta XV. mendean gableteak apaintzen zituztenez ere (denborak urratu egin baitu, eta ezinezkoa baita balorazio estilistiko zuzena egitea). Kanpoan ez dagoelako eta izaera berezia duelako, behaketa arretatsuagoa merezi du haur printzesa baten hilobi irudiak. Katedral zaharreko kapera batetik dator eta, orain, zutik dago, Babeslearen atetik gertuko hegoaldeko gurutzadurako horman sartuta. Bi aingeruk apaintzen dute haurraren gorputzaren azpiko hil oihala, eta lehoi bat dauka oinetan, bere inozentzia babesten. Haurrak begiak irekita ditu, eta eskuak bata bestearen gainean, leunki jarrita. Ez dago zalantzarik: eskultoreak eredua kopiatu nahi izan zuen; agian, bere aurpegiko trazu biribilen finezia eta irudi guztiaren grazia nabarmenduz, umearen sorbalda estuek gorputzeko liraintasunarekin kontrastatzen baitute. Ez da printzesaren izena ezagutzen; baina babesten duen drosela eta oinetan duen lehoia XIV. mendeko bigarren erdialdeko klaustroen tradiziokoa da.

Eskultura gotikoa Araban

 Araba da, Gipuzkoa, Bizkaia eta Araba kontuan hartuz gero, monumentu eskultura gotiko aberatsena duena; eta, ziur asko, baita kalitate handienekoa duena ere. Hala idatzi izan da gai horri buruz: "la escultura gótica constituye la contribución más significativa de la provincia a la historia del arte".³⁹ Lehenengoz Laguardian agertu zen. San Joan parrokiako hegoaldeko portadan, Deikundeko estutua-zutabeetan, gogortasun erromanikotik urruntzeko mugimendu arina hautematen da. Baina, zalantzarik gabe, garrantzitsuagoa da mendebaldeko fatxada guztiaren estilo gotikoa; portada horretatik maineleko estatuak soilik iraun du, Andre Maria irudikatzen duenak. Irudi hori mendeetan zehar gurtu du herriak, eta Laguardiako Nuestra Señora del Pilar deitzen zaio. Gaur egun, tenplu barruan dago, kapera oktogonal handiko erdiko horma hobian. Hori eraikitzeko, portada nagusia bota behar izan zen. Zutik dago, altueraz luzanga da, eta pittin bat zurruna; aurpegian irribarre estereotipatu samarra du. Arroparen draperian eta amaren ezker besoan eseritako Haurraren jarreran, lehen gotikoko naturaltasun alaiaren arrastoak antzematen zaizkie. 1300. urte ingurukoa da.

Laguardia utzi eta Arabako hiriburura joan aurretik, atzera egin behar da denboran, Tuestako Santa Mariako eskulturak ikusteko. Erromaniko berantiarreko eliza da, eta bertan, zazpi estatuako friso ospetsu bat dago. Ez dakigu zer urtetan jarri zen portadan, arkibolten giltzarriaren eta teilatutxoaren artean irekitako zulo batean. Oinarri mailakatu batean, Mariaren irudi hieratikoa dago, aurrez, erdigunean, Haurrarekin: Andra Mari tradizional bat, "Sedes Sapientiae" gisa. Mariari begira daude gainerako irudiak, hiru alde bakoitzean. Eskuinean, San Jose (agian, Isaias) eta Deikundeko eszena. Ezkerrean, hiru Errege Magoak, koroatuta, eta tunika eta kapa soinean; horiek eskaintzak Haur Jaunari eramaten dizkiote. Ruiz de Loyzagak eskultorearen izena aurkitu duela uste du -Martin Lopez de Tuesta-, XIV. mendeko eskuizkribu batean oinarrituta. Arabako gotikoan aditu handia den M. Lucia Lahozen iritziz, estatua horiek XIII. mendekoak dira, Arabako eskultura gotikoaren hasiera adierazten dute ("el comienzo de la escultura gótica en Álava"); honela dio horien estiloari buruz: "gravita en torno a Burgos y es allí donde debe buscarse su génesis".⁴⁰ 

Estilo gotikoa nagusitzen da Gasteizko almendra itxurako alde zaharrean. Santa Maria elizari egun "Katedral Zaharra" deitzen zaio, eta hori da Arabako hiriburuko Erdi Aroko eraikuntza lan artistikoena eta interesgarriena. Dokumentaziorik ez dagoenez, estiloaren azterketa da kronologien eta gotikoaren bultzada irmoaren inguruan orientatzeko lagun bakarra. Bultzada hori dela eta, eraikinaren oinetan eskultura lan aberatsa eta zoragarria duten hiru ateko atari handia egin zen, Frantziako katedral handien eta Burgoskoaren eta Leongoaren moldera. Lan guztiak XIV. mendekoak direla dirudi.

1962ko berritzeak Santa Ana atea agerrarazi zuen, gurutzadurako hegoaldeko besoan. Ez gara horko eskultura lanez arituko, oso hondatuta daude eta. Baina arreta berezia merezi dute mendebaldeko atari handiko hiru portadak apaintzen dituzten eskulturek. Portaden aurrean, atari primitibo batekoak izango ziren zutabe batzuk daude; zutabe horietan, XIV. eta XV. mendeko estatuak daude, drosel banaren azpian, Isaias (profetaren cartela luze eta guzti) eta Deikundeko Ama Birjina eta Aingerua irudikatzen dituzte (bi irudi horiek motz samarrak dira, baina ageri dute, dagoeneko, Errenazimentuko mugimendua, grazia handikoa). Hiru portadei dagokienez, eta, laburbilduz, esan dezakegu erdikoa Ama Birjinari buruzkoa dela, eskuinekoa Azken Epaiketari buruzkoa eta ezkerrekoa Elizako gizonezko eta emakumezko santuei buruzkoa. Ez da XIII. eta XIV. mendeetako beste eliza frantses eta espainiar handi batzuetan ikus daitezkeen programen oso desberdina.

Erdiko portadari begiratzen badiogu, janbetan gizonezko eta emakumezko santuen irudiak ikusiko ditugu. Irudi horien artean, Alexandriako Santa Katalinaren irudia nabarmendu behar da; bere martirioko gurpilagatik ezagutzen da, eta eredu bikaina da, XIII. mendeko tradizio onenaren barruan. Arkiboltetan, aingeruen, profeten eta emakumezko eta gizonezko santuen irudiz betetzeko ohiturari jarraitzen zaio; egun, horietako batzuk oso hondatuta daude. Mainelean, Andre Mariaren irudia, grazia handikoa. Egile germaniarren eragina duela uste izan da,⁴¹ arrazoi hauengatik: gorputzaren inflexio arinagatik, izur ugariengatik eta makurrengatik, txoriarekin ageri den Haurraren irudiagatik, eta beste motibo batzuen sinbolismoagatik (esaterako, gerrikoa, lorea eta dragoia). Tinpanoko lau erregistroetako eszenak Mariaren bizitzakoak dira, Erdi Aroko tinpanoetan eta erretauletan hainbestetan irudikatuak. Gasteizko katedraleko tinpanoko eskulturak kanon liraina gogokoago duen egile batenak dira, Santa Katalinaren irudia egindako artista berarenak, agian.

Eskuineko portadan, janbetan emakumezko santuen irudiak daude, eta, gutxienez, Santa Magdalena identifika daiteke, ukendu ontzia duelako. Tinpanoko zenbait irudi ezin izan dira identifikatu; baina, beste batzuetan, nabarmena da Azken Epaiketaren irudikapena: Aingerua arimak pisatzen, Kristo bere zauriak erakusten, Ama Birjina zeruan sartzen, etab. Ezkerreko portadak ez du eskulturarik janbetan; arkiboltetan, berriz, aingeru musikariak edo abeslariak, santuak, erregeak eta profetak ageri dira. Tinpanoko lau erregistroetako eszenak ezin izan dira ziurtasunez identifikatu. Apraiz irakasleak zenbait eszena Santo Tomas apostoluaren bizitzarekin lotzen zituen. Canterak miserikordia lanak iradokitzen direla uste izan zuen. Berrikiago, uste izan da San Gilen historiak ematen diola portada osoari unitate ikonografikoa, haren bizitzako pasarteak irudikatuz, Urrezko kondairan kontatzen den moduan.

Eskultura gotikoa Gipuzkoan eta Bizkaian

Gipuzkoako gotiko monumentaleko obra bikainena lehen gotikokoa izan daiteke, eta Debako parrokiako portada da obra hori.

1292tik, Monreal de Icíar-ek (Itziar) hiri gutun bat zuen. XIV. mendearen erdialdean, bertako auzotarrek Alfontso XI.a erregeari kokaleku berri bat eskatu zioten, ibarraren babesean eta itsasertzean, aberatsagoak izateko eta babestuago egoteko. Kostara mugitzea, beraz, koherentea zen, segurtasun handiagoa ematen zuelako eta, merkataritza eta ekonomia arrazoiengatik, itsasorako bide bat edukitzeko asmoa zutelako. Hori guztia, eztabaida sozialak eta gorroto ikaragarriak izanagatik, azkar islatu zen kulturan eta artean.

Eliza kolono berrien lehen lanetako bat izango zen. Ziur asko, XIV. mendearen hasieran hasi ziren lanak, eta eraikuntzak aurrera jarraitu zuen mende horretan; urte horietan, armadura lignea-z estali zen, jakina baita 1390. urtetik bertan ospatzen zirela udal kontzejuak.⁴² XVI. mendera arte ospatu ziren kontzeju horiek, data horretan nabeak goitik behera berritzea erabaki baitzen, eta harrizko gangen bidez estaltzea; horrek eman zion bide Euskal Herriko kolomazko eliza tipiko horietako bati.

Erdi Aroko eraikuntzatik garrantzitsuena mendebaldeko portada da. Defentsa dorrearen oinarrian geratutako zulo handian dago -dorre hori lehen elizaren eraikuntzaren hasieran egingo zuten-. Ate handi geminatuak mainela du, eta, alde bakoitzean, paramentu arkitektoniko bana daude, altuera bereko bi zatitan banatuta, gutxi gorabehera: basamentuak daude behealdean, eta janbak goian. Janbetan, estatuak idulkien gainean daude, arkibolten baketoiei dagozkien koloma txikiez banatuta, eta, goialdean, profil konopialeko pinakuluak dituzte. Litekeena bada ere apostoluen proiektu ikonografikoa nahiko goiztiarra izatea Laguardiako Santa Mariako ereduan inspiratuta egoteko, badirudi askoz geroago egin zela.

Errioxako eredua arkiboltetan nabaritzen da, bereziki. Laguardiakoan bezala, Testamentu Zaharreko irudiek betetzen dituzte dobelak: profetek, erregeek, musikariek, emakumezko santu martiriek, Ama Birjinek eta gizonezko santuek. Irudikatutako pertsonaia guztiak identifikatzea erraza ez bada ere, garbi dago tinpanoko programa nagusiarekin lotutako irudiak direla. Tinpanoa, Laguardiakoa, Gasteizkoa eta garai hartako beste asko bezala, Andre Mariaren biografiari buruzkoa dago.

Tinpanoari arretaz begiratu eta estiloa aztertuz gero, kontraste inpresio arraroa eragiten dute kondaira ikonografikoaren fideltasun saiakerak eta lanketaren zakartasun plastikoak; bereziki, tinpano hori janbetako apostoluen estatuekin alderatzen bada. Irudi horietan ikusten den anatomia fideltasunak (kanona motza bada ere), modelatu finak eta arroparen tratamendu motek Errenazimentuko etapa klasikoa iragartzen duen gotikokoak direla pentsarazten du. Tinpanoko lanarekin duen aldea ikaragarria da. Gauza bera esan daiteke maineleko irudiaz: Kristo berpiztua, erdi biluzik, zauriak erakusten ari da, eta heriotzaren aurreko garaipenaren entseina du; horren kanonaren moztasunak soilik galarazten du Errenazimentuaren egiazko hastapenetakoa dela esan ahal izatea.

Debako portadaren estiloa aztertu dutenek (intrintsekoki edo erkaturik), jatorrizko eredua Arabakoetan topatu dute nabarmen: Laguardiakoan eta Gasteizkoan.⁴³ Harridura kronologiak zehaztu nahi direnean sortzen da. Gipuzkoako portadaren zakartasunari soilik begiratzen badiogu, badirudi ezin dela zalantzan jarri Arabakoak baino lehenagokoa dela. Baina, gaur egun, ezin dugu zalantzan jarri estiloaren garapena ezin izan daitekeela ez irizpide bakar, ez nagusi. Gerta daiteke bi egile oso desberdin garaikideak izatea: egile oso gaitu eta abangoardiako bat, formula zaharkitu batera lotutakoaren edo kanpoko korronte berritzaileetara gutxiago irekitakoaren garaikide. Badirudi hori dela Debako tinpanoko maisuaren kasua. Programa ikonografikoa Laguardiakoaren (c. 1350) eta Gasteizkoaren (c. 1390) garaikidea izan daiteke, Deban giza kokapena eta Berant Erdi Aroko tenplua data horietan hasiko baitziren, baina, logikoena, portada geroagokoa izatea da -XV. mendekoa-, eta bi egile edo lantegi aritu izana, horietako bat, apostoluen egilea, modernoagoa eta progresistagoa.⁴⁴ 

Bizkaian ez dago ia lehen gotikoko monumentu eskulturarik; izan ere, uste da bertako tenplu nagusiak ez zirela amaitu XV. mendea ongi sartu arte.

Irudigintza exentua

Aurreko orrietan, kristau arteak plastika figuratiboan izandako gorabeheren berri eman dugu, baita Berant Erdi Aroa berreskuratze garaia izan zela ere, eta elizako buruek sineskeria idolatrikora itzultzeko beldurra galdu zutela. Helburu didaktikoa zuen Biblia pauperum horretatik, irudien mirespenaren onarpen dogmatikora igaro ziren. Arte figuratiboek, gizarte kristauaren barruan, beste bultzada bat izan zuten. Ordutik aurrera, kristau artearen historia ez da elizako hierarkiak sinestunei, dotrina erakustearekin batera, apaingarriz betetzen zituen gurtza lekuen historia soilik. Elizako agintariek irudien gurtza sustatzeak irudigintza deitzen diogun arte plastiko horren berpizkundea eragin zuen. XII.-XIII. mendeetatik, ikono sakratuek aparteko kapitulu bat osatuko dute mendebaldeko artearen historian.

Ama Birjinen loraldia

Euskal Herrian, Erdi Aroko Ama Birjinen eta santuen irudi askok iraun dute. Nafarroan bostehun inguru izan daitezkeela kalkulatu da; horietatik, hirurehun inguru Ama Birjinak dira. Euskal Herriko azken txokoetan kristautasuna ziur asko berandu hedatu zela aipatu dugun arren, litekeena da Mariaren zenbait irudi zahar egotea; baina Nafarroan eta Euskal Herriko gainerako lurraldeetan iraundakoen artean, zaharrenak ez dira XII. mendearen erdia baino lehenagokoak. Gehienak egur landuzkoak dira. Gutxik dute jatorrizko polikromiaren hondarrik. Badaude, gutxi diren arren, harrizkoak, markolezkoak eta harzurizkoak ere. Erromanikoan, batzuk zilarreztatu egin ziren, burua eta eskuak izan ezik.

Aurreko kapituluan adierazi dugun moduan, Ama Birjina Haurrarekin ageri duen eskultura exentuaren tipologia da Euskal Herrian gehien dagoena. Andra Mari deitu ohi zaio, eta espiritu gotikokoa da. Theotokos horien egia dogmatikoaren esanahia baino areago, giza amatasunaren sentimendua adieraztea zen, garai horretan, helburua. Jesus haurra amaren belaunean eserita jartzen zuten, eta, Errenazimentura hurbildu ahala, nabarmendu egin zen Ama-Semea harremana. Ama Birjinak koroa izaten du (haurrak ez, ordea; horrek koroa izatea ezohikoa da). Mariak tunika estua darama, lore handi batez itxitako alkandora, eta, gainetik, mantu handi bat, belaunen gainean gurutzatuta; buruan burukoa eta koroa. Ia beti lore bat edo fruta bat izaten du eskuineko eskuan, eta beste eskua Haurraren sorbaldan. Haurra ezkerreko belaunean egoten da, eta arropa berbera izaten du; liburu bati eusten dio, eta eskuineko eskuaz bedeinkatzen du. Amaren jarrera eta keinua lehen baino leunagoak dira, eta, batzuetan, irri ere egiten du.

Nafarroan, Erdi Aroko Ama Birjina ugari daudenez, lau edo bost taldetan banatzen saiatu izan da; ikuspegi ikonografikotik, oso irudi estimatu eta miretsiak izan ziren, eta, beraz, beste askoren eredu.⁴⁵ Estiloari dagokionez (hemen hori ere interesatzen zaigu), ederrenetako batzuk aipatuko ditugu: Nuestra Señora de Rocamador izenekoa (XIII. mende amaierakoa edo XIV. mende hasierakoa), Zangozako Santa Maria la Real elizako erretaulako buru dena; Los Arcosekoa , tamaina naturalekoa (154 cm); eta Oliteko Santa Mariako titularra. Estiloari dagokionez, aurreratuagoak dira Garesko Santiagokoa eta Lizarrako San Pedro de la Ruakoa . Lizarrako Puyko Ama Birjinaren irudi gurtua (100 cm) zilarreztatuta dago: Ama eta Haurra aurrez daude, eta keinu arkaiko hori Amaren besoaren kokapenak harmonizatzen du, ez baitago Haurraren sorbaldan ezarrita. Orreagako Ama Birjina (90 cm) zilarreztatua dago, baina erabat gotikoa da: erromanikoko aurrez egote horrekin hausten da; Haurra perfilez dago ikuslearekiko; Amak eta Haurrak elkarri begiratzen diote; amak samurtasun espresioa du; soinekoaren errealismoak eta izurren barietateak XIV. mendeko bigarren erdialdekoa dela adierazten dute; eta jatorriz Rieuxen lantegikoa (Toulouse) izan daitekeela pentsarazten du. Artajonako Cerco elizako erretaula nagusian dagoena gotiko eboluzionatuagokoa eta kalitate artistiko handiagokoa da; zalantzarik gabe, XV. mendekoa da, eragin flandestarrekoa, eta edertasun delikatukoa. Nafarroako Ama Birjinen artean (eskultura apaingarriaz aritzean aipatu ditugu), Virgen de las Buenas Nuevas gogoratuko dugu, Iruñako klaustroko ate baten ondoan dagoena. "Hancheuses" deitzen zaien eta frantses eragina duten Ama Birjinen adibide bat da. Hala deitzen zaie gorputzari mugimendu kurbilineoa emateko aldakari ematen zitzaion inflexioagatik. Horrelakoa da, halaber, eta, zalantzarik gabe, Uharteko Ama Birjina, Frantziatik ekarria. Marmol zurikoa da, eta marmol beltzeko idulki baten gainean dago; eskuan lore sorta bat darama, eta gorputz osoak grazia handiko mugimendu baten hasiera du, buruaren erreberentziarekin kontrastatuz eta drapeatuen sinfonia eder bat sortuz (bertikalak tunikan eta horizontalak mantuan). Uhartekoaren oso antzekoa eta jatorri berekoa da Soraurengoa . Antzekoa da, halaber, Cortesko Ama Birjina, Malinastik inportatua bada ere (Flandes). Aurpegiko trazuetan gehiegizko fintasuna du -bekoki zabala eta konkortua, bekain kurbatuak, aurpegi biribila-; horrek Eskandinaviako Errenazimentuaren ateetara garamatza (XV. mendea).

 Araban gorde diren Ama Birjinak Andra Mari mota berekoak dira; naturalismorako joera dute, eta gotikoaren grazia. Ia beti, Ama Birjinak lore bat, fruta bat edo loredun makila bat eskaintzen dio Haurrari. Alde horretatik, Treviñoko San Pedro elizako Andre Mari Zuria aipatzen hasi beharko litzateke. Tenpluaren kanpoaldean dago, hiribilduaren buru, eta XIII. mendeko irudi ederra da. Idulki baten gainean dago, eta drosel gotikoa duen horma hobi batean babestuta. Jesusen Amak koroa bat du, eta dragoi gaiztoa zapaltzen ari da; bere semeari begiratzen dio, eta irribarre esterotipatu samar antzeko bat egiten ari da. Haurraren aurpegia naturalagoa eta adierazkorragoa da; ehunek geometrismo protogotikoa dute, eta nolabaiteko graziaz erortzen dira. Multzoaren barruan, aipamen berezia merezi du Gasteizko Andre Mariako Virgen de la Esclavitud izenekoak. Alfontso X.a Jakitunak emana izan daiteke, Gasteizen Ama Birjinaren esku hartzeari esker gaixotasun larri batetik sendatu zelako.⁴⁶ Horiek bezain ederrak eta interesgarriak dira gotiko berantiarreko (XIV. mendekoak) beste hauek: Okarizkoa , Aguraingo San Joangoa (zoritxarrez, moztuta dago; bikaina da, Okarizkoa bezala, bere neurriengatik, metro eta erdi baita), eta Zurbanoko Nuestra Señora de los Remedios . Hori, gaur egun, Museo Probintzialean dago; zerrendatu ditugun ezaugarri ikonografiko guztiak ditu, eta XVIII. mendeko ukituek eta estalkiek asko hondatu bazuten ere, ez du bere edertasun plastikoa galdu.

Ahantzi behar ez genituzkeen beste batzuk hauek dira: Mártiodako Nuestra Señora del Socorro -frantses grazia du, eta horregatik pentsatu izan da kanpokoa dela-; eta, noski, Gasteizko San Migel elizako Andre Mari Zuria -harri polikromatukoa, eta 2 metroko altuerakoa; data dela eta, dokumentaziorik ezean, iritziak bereizi egin dira: batzuek XIV. mendekotzat dute, eta beste batzuek gotikoko adierazkortasun bakuntasuna imitatu nahi izan zuen Errenazimentuko eskultore batena dela uste dute-. Errenazimentuaren kapituluan kokatzeko moduko gotiko berantiarrekoen artean (XV. eta XVI. mendeak), Kutxuko Nuestra Señora de la Leche dago, adibidez.

 Bizkaian , gurtzarakoen artean, Begoñakoa nabarmentzen da. Bizkaiko lurretako beste ale bikain batzuk leku hauetan ditugu: Galdakaon, Elexabeitian, Arratiako Arantzazun eta Lekeition .

 Gipuzkoakoen artean, lehenago aipatutakoez gain - Juncalgoa (Irun) eta Itziarkoa (Deba), erromanikokoak gehiago direnak, beren hieratikotasunagatik-, hemen Arantzazukoa nabarmen liteke: harriz landua da, XIII. edo XIV. mendekoa, eta pittin bat berritu zuten XVI. mendean; 36 cm luze da. Eserita dago, eskuineko eskuan munduko bola du, eta Jesus Haurra bere ezkerreko belaunean eserita. Honako hauek ere aipa daitezke: Zikuñagakoa (Hernani), Guadalupekoa, Ordiziako eseria, eta beste batzuk Aizarnan, Beasainen (Loinazko Andra Maria), etab.

Gurutze gotikoak

Estilo gotikoaren berrikuntzak Kristo gurutziltzatuaren irudietan ere ageri dira, eta, agian, bereziki irudi horietan. Hasierako errealismorako joerak nolabaiteko fideltasun anatomikora bultzatzen du; gorputz adarrei mugimendua emateko nahiak bi hankak iltze bakar batekin josita imajinatzera bultzatzen du, sufrimenduaren aurrean Jesus pazientziaren paradigmatzat ikusteko beharra duen herri pietateak gero eta hizkuntza adierazkorragoa bultzatzen du; erromatarren espiritu mistikoak eta sinbolistak asmatutako errege koroa eta tunika desagertuak dira, eta perizoniuma belaunetaraino luzatua. Ezaugarri ikonografiko horiek oinarrizkoak dira garai hartako Kristoren irudiak ezagutzeko, baina hori ez da salbuespenik gabeko araua.

 Nafarroan , Kristo gotiko zaharrenetako bat Peñako parroki elizakoa izango da (XIII. mendea); oraindik ere, Kristo erromanikoen lasaitasun pittin bati eusten dio. Geroagokoak dirudite gurutziltzaketaren tortura eta heriotzaren abaildura islatu nahi dituzten beste batzuk, baina ez da, gurutziltzatuaren aurpegian, gehiegizko mina adierazten, pazientzia eta lasaitasuna adierazten du, areago; halakoak dira Lizarrakoa, Allokoa ( Santo Cristo de las Aguas ), Iruñakoa (katedrala), etab. Beste bi hauek ere nabarmendu beharko lirateke, estimagarrienen artean: batetik, Oliteko Santa Mariako Cristo de la Buena Muerte . Aurpegiaren luzapenak, saihetsetako tailuketa nabarmenak, hanken posizioak (tolestuta) eta gorputz osoaren makurdurak dramatismo berezia ematen diote; obra hori, zalantzarik gabe, XIV. mende erdialdekoa da, eta lotura estuagoa du Gaztelarekin eskultura hispano-flandestarrarekin baino. Adierazpen dramatikoagoa du Garesko Gurutzeak ; izena eman zion elizari. Gurutzeak zuhaitz natural bat imitatzen du, eta berreroslearen gorputzak kontraste handia sortzen du, behealdea ezkerrerantz makurtuta baitu eta goiko enborra, berriz, aurkako aldera. Tipologiagatik, ezin da zalantzan jarri gurutze hori Germanian ikusten diren zenbaitekin lotu behar dela (esaterako: Koloniako Kapitolioko Andre Mariakoarekin -1314-), baita Italiakoekin ere; zehatzago, Sienako Katedraleko Museoko Giovanni Pisanorenarekin (1296). Zeharkako dokumentazio batek pentsarazten du Garesko Gurutze hori XIV. mendeko lehen herenekoa dela.

 Araban , garai hartako eskultura bikainen artean, hauek nabarmendu behar dira: XIV. mende hasierako Zurbanoko Kristo (Museo diozesiarra); Arrianoko parrokia xumeko erretaula bakunean buru dena (gotiko berantiarra); eta oraindik ere txundigarriagoa dena, iltzea kendutako besoagatik eta adierazpen lasaiagatik eta minberagatik: Treviñoko San Pedrokoa (XV. mendea). Neurriz txikiagoa bada ere, gorputzaren makurtasunagatik nabarmentzeko modukoa da Sojoko San Lorentzo ermitako gurutzea (egun, Museo probintzialean): ez du besorik, iltze bakar batek zeharkatzen ditu gurutzatutako hankak, gorputzak makurdura leuna du, adierazpena minbera da, aurpegi puntazorrotza eta baketsua, perizoniuma izur bihurritan jarrita du; XIV. mendeko data jar dakioke. Kexaako Kristo Santuak (XV. mendekoa) eskema ez hain estilizatuari, baina errealistagoari, erantzuten dio: leuntasun gehiago ageri da gurutziltzatuaren muskulaturan eta perizoniumean. Kontuan izan behar da, gainera, Araban arte gotikoak Kalbario osoaren zenbait irudikapen plastiko eman dituela (Maria eta San Joan Gurutziltzatuaren alboan): Erenchungo , Eguiletako eta Laguardiako San Joango kalbarioak nabarmentzen dira. Multzo horietan, eskulturaren perfekzio zehatzak gotikoa gainditzen duela pentsarazten digu.

Garai gotikoko Euskal Herriko beste probintzietako Kristo gurutziltzatuaren ikonografiak ez du kalitate berezia. Gipuzkoan , hauek aipa daitezke: Albizturgo Kristo, Andoaingo Zumea ermitakoa, Alegriakoa, Lazkaokoa, Segurakoa (frantziskotarren komentuan) eta Lezoko Kristo ospetsua (ez dakigu ezer ziur horren jatorriari buruz.

Berreroslearen gurutziltzaketaren gaiak Durangoko kalbario ezagunera garamatza. Krutziaga deitzen zaio; aberastasun ikonografiko deigarria du monumentuak, eta kalitate plastikoa bikaina da. Ez dago landetako bidegurutze edo mugaren batean; gurutzea hirian dago, eta gaur egun ezagutzen ez dugun helburu zehatzen batengatik eraiki zen. Carmelo de Echegarayk uste zuen Fray Alonso de Mellaren heresiari emandako erantzun ortodoxoa izan zitekeela; fraide horrek Begardoen eta Beginoen heresia mantendu zuen Durangon, 1442an.⁴⁷ 4,30 m luze da. Multzoaren oinarria zutabe lirain bat da, eta, horren gainean, gorputz zilindriko bat dago; bertan, hamabi apostoluak irudikatu dira, zirkularki (elizaren sinbolo?). Kanon motzeko irudiak dira, baina tailu indartsukoak; eta tresnak dituzte, horiek nor diren identifikatzeko. Zilindro horren gainean 1,60 metroko gurutzearen haga dago; horren bueltan kiribiltzen da Paradisuko sugea: emakume aurpegia du, eta lehen bekatuaren eta haren zigorraren historia irudikatzen da. Baina istorio ebanjelikoko irudiak ere ageri dira (Maria eta San Joan), baita Kalbario tradizionaleko gainerako ikurrak eta irudiak ere. Nabarmendu egiten da teologoren batek diktatutako gaia: Bekatua eta Berrerosketa lotuta. Gurutzeak atzealdean ere ikonografia du: Andra Maria bat, eta emakumezko eta gizonezko santuen irudiak, baina ezin dira guztiak identifikatu. Edonola ere, lanaren balio plastikoa aipatu behar da: lotura berezia egiten du, nolabaiteko baldartasunaz gain, konposizio eta forma edertasunaren zentzu handia baitu; baldartasun hori irudien lanketan ageri du, eta horrek arte erromanikoa oroitarazten du, nahiz eta espresibitate naturalista ere eduki. Logikoa dirudi monumentu hori gotiko berankorrekotzat hartzea, eta, ziur asko,1490 eta 1510 urteen artekoa izango da.

Emakumezko eta gizonezko santu herrikoiak

Kristauen santutegiko heroien gurtza areagotu egin zen arte gotikoaren hiru mendeetan. Baskoniako santu kuttunenak, gehien irudikatzen zirenak, Santiago eta San Pedro, eta elizetako zaindari batzuk ziren; esaterako: San Migel, San Martin, San Jorge, San Nikolas, San Saturnino, Santa Marina, San Esteban, Santa Katalina, etab.

Nafarroan, santuen zenbait iruditan (ez askotan), gaitasun tekniko handia nabari da, eta hizkuntza plastikoaren jakinduria berezia. Horrek guztiak iradokitzen duenez, kanpotik ekarritako eskulturak izan daitezke; adibidez, Sansolgo parrokiako San Pedro eta Garesko Santiago . Beste batzuetan, ez da herriko jatorriaren zalantza izpirik: San Pedro eseriaren zenbait irudi, Lizarrako San Pedro de la Rua elizako San Nikolas , Tuterako Magdalenako San Blas , etab. Handiagoa eta itxura hispaniar-flandestarrekoa da Lizarrako San Migel elizako santuaren kaperako San Jorge (c. 1500); eta Flandestik dator, inolako zalantzarik gabe, zutik dragoia lantzaz zulatzen ageri den beste San Jorge baten eskultura fina (XV. mendea), Zangozako Santa Maria elizakoa.

 Gipuzkoan , Donostiako Museo Diozesiarrean dauden zenbait nabarmendu behar dira: Astigarragako Santiago erromesa , oraindik ere erromanikoa den hizkuntzaren bidez funtsezkoa bilatu nahi duen harzuri txiki eta trinko bat (XIII. mendea). Badira zenbait emakumezko irudi, nahiko altuak, XV.-XVI. mendeen mugakoak izan daitezkeenak; trazuak herrikoiagoak dira, baina dagoeneko naturalismo gotikora begira daude: Goroetako elizateko Santa Ines graziatsua (Aretxabaleta), 53 cm-koa, Oxirondoko Santa Marinako Santa Katalina (Bergara), 86 cm-koa; eta Oñatiko San Migel elizako Magdalena , 113 cm-koa; azken horrek, soinaren makurdura horren bidez, Errenazimentua iragartzen du (XVI. mendea). Belaunaldi hirukoitza (Santa Ana, Ama Birjina eta Jesus Haurra) deitzen zaion gaiaren inguruan, Donostiako museoak "arte gotiko" izendapenean sartzen den barietatea erakusten duten bi talde ditu: biak Elgoibartik ekarriak dira; batean, herriko artisau baten bakuntasuna nabarmentzen da, eta, bestean (Santa Klara komentukoan), arte flandestarraren lantegiaren ezaugarri diren naturalismorako nahia eta gaitasun teknikoa.

Pintura gotikoa

Bai horma pinturan, bai ohol pinturan, garai gotikoan, Nafarroako erresuman aurkituko dugu Europako pintura gortesauko korronte berrietara irekitako arte piktorikoko lan garrantzitsu gehien, bai hurbiltasun geografikoagatik, bai iparraldeko monarkiekin zuen dinastia loturagatik. Nafarroatik kanpo, gotikoak soilik diren pintura gutxi aurkituko ditugu Euskal Herriko beste probintzietan. Gotiko berankorrekoak dira, XV. mende amaierakoak eta XVI. mende hasierakoak. Ia guztiak ohol pinturak dira (erretaulak eta aldareen aurrealdeak) eta, neurri batean, errenazentistatzat har daitezke.

Baiezta daitekeenez, Euskal Herrian ez da kontserbatu lehen eliza gotikoetako baoak beteko zituzten jatorrizko beirateen ezer, eta, ziur asko, ez zuten balio artistiko handiegia izango, herrian ez baitago beirate lantegiei buruzko dokumentaziorik. Uste da nolabaiteko maila ekonomikoko elizetan soilik izan zela horma apainketa. Egun, beraz, sorpresa atsegina da landa eremuetan pinturak aurkitzea. Pintura horiek, helburu praktikoak betetzeaz gain -hormari babes handiago ematen diote, atmosferako eragileen aurka; argitasun handiagoa ematen dute, etab.-, egiazko kalitate artistikoa dute. Baskoniako horma pinturaren zati handi bat berriki aurkitu da; berritu egin da eta, 1944. urtetik aurrera, Nafarroari dagokionez, Museora eraman dira, arreta handiz. Hala ere, nahiago izan da beste batzuk in situ utzi. Erdi Aroko artearen historian ohikoak diren izenetara egokituta, eta, beste behin ere, lan horientzat "gotiko" terminoa egokia ez dela onartuta, bost etapa bereiziko ditugu, gutxi gorabehera, epe kronologikoekin bat datozenak: hasteko, protogotikoa eta gotiko lineala ; eta, Erdi Aroaren amaiera aldera, italiar-gotikoa , nazioarteko gotikoa eta hispaniar-flandestarra .

Estilo protogotiko

XIII. mendeko azken hamarkadetakoak izango dira Artaizko San Martin elizako horma pinturen zatiak. Egun, Nafarroako Museoan daude. Absideko zilindro erdia hartzen dute, eta gaia, nagusiki, erromanikoa da: Bildotsa gurtzea (Ap. 7, 9). Gizonezkoen irudietan, guztiek bizarra dute; arropek apaiz, artzapezpiku eta noble beneragarriak direla agertzen dute; guztiak erdi puntuko lau arkuren azpian daude, erdiko bao estuaren bi aldeetan. Pintoreak dohatsuak iradoki nahi izan ditu, testu apokaliptiko inspiratzailearen arabera, eta buruak gainjarrita, guztiak bildotsaren sinbolo mistikoranzko adorazio jarrera hartuta. Bildotsa erdiko medailoian margotu da.⁴⁸ 

Artajoako San Saturnino elizako burualdea apaintzen zuten pinturen egileari Artajonako maisua deitzen zaio (egun Museoan), eta Kristok bere apostoluei eginiko promesa iradokitzen duela dirudi: "Gizonaren Semea bere aintzazko tronuan eseriko denean, zuek ere, nire jarraitzaileok (...) tronutan eseriko zarete (...)" (Mt 19,27-28). Artistak, hemen, Kristo maiestatean aurkeztu du, alboan aingeruak dituela, eta apostolu eseriek gurtzen dutela. Garbi bereizten dira San Pedro eta San Pablo: zutik daude, itxurazko horma hobietan, leihoaren bi aldeetan. Erdiko baoak lore dekorazio ederra zuen, erromantikoa, ziur asko. Arkaismo horren barruan, baina, hastapen berriak antzematen dira: Kristo maiestatean irudia, Arte Medieval Navarro ⁴⁹ lanaren egileek ongi ikusi duten moduan, ez da Epaile gorena, ezta azken egunean distira loriatsuaz etorriko dena ere; bere zauri salbatzaileak erakusten ari den Kristo da, eta hala ageri da, halaber, beste hauetan ere: Lebanzako Santo Domingo de la Calzadako (Palentzia) girola erromanikoan, Tuterako klaustroan eta, noski, Santiagoko Pórtico de la Gloria atariko tinpano handian. Gure esperantza eta aro berri baten atsegin epela eta arrazionala piztu nahi dituen pintura da: teologia eskolastikoarena.

Nafarroako Museora eraman ziren, halaber, Oliteko San Pedro elizako dorrearen azpiko kapera bateko pinturak. Gangako lau plementuetan lau aingeru margotu ziren. Kaperako hiru hormak bi erregistrotan banatzen ditu inposta batek, eta zenbait gai erabili ziren dekoratzeko. Aurreko horman, Pantokrator eta Tetramorfo goiko zatian, eta Jesusen haurtzaroko eszenak behekoan. Eskuineko aldean, goiko aldean, San Saturninoren bizitzako eszenak, eta inpostaren azpian, San Pedroren eta San Pabloren irudiak. Ezkerreko horma Mariaren Koroatzeko eszenak apaindu zuen, bai eta interpretatzeko zailak diren Bibliako beste pasarte batzuek eta pertsonaiek ere. Oliteko pintura horiek Artajonakoek baino arkaikoagoak dirudite (Pantokrator, adibidez, guztiz erromanikoa da), baina egoera okerragoan dagoenez, ez dute autorea eta kronologia zehazteko pistarik ematen. Litekeena da pintura horien egilea Sigenako kapitulu gela ospetsuan lan egin zuena izatea.

Erdi Aroko eskuizkribuetako pinturarik ia ez denez gorde Euskal Herrian, kalitate ikaragarria dutenetako batzuen berri emango dugu. Estilo gotikoaren lehen aldi horretakoak dira Sacramentario Cisterciense de Fitero laneko miniaturak (Egun Nafarroako Artxibo Nagusian). Mezako "Ordinario" horretako zenbait testuren hasierako hizkien formaren eta neurrien arabera mugatutako pintura interesgarri batzuk dira.⁵⁰ Sakramentarioetan ohikoak diren eszena ebanjelikoak irudikatzen dituzte: Deikundea, Epifania, Mendekoste , etab. Kasu honetan, gertaera berezi bat nabarmendu behar da, Kristoren Zigortzeak , Mezaren kanona hasten duen Te igitur horrekin batera, Gurutziltzaketaren ohiko irudia ordezkatzen du. Miniaturak XIII. mende hasierakoak dira, eta nolabaiteko bakuntasun eta aurrekotasun erromanikoari eutsi diote, baina espiritu gotikoaren arrasto garbiak ere badituzte, aurpegien espresioko, arropetako eta keinuetako eta jarreretako errealismoaren bilaketan; horrez gain, harmonia kromatikoaren zentzu onari ere eusten diote: urdinak atzealdeetarako gordetzen dira, eta enkoadraketen gorriarekin kontrastatzen dute. Antzeko zerbait esan liteke Leccionario de San Salvador de Leyre laneko miniaturez (Nafarroako Artxibo Nagusian). Horiek ere XIII. mendekoak dira, eta, aurrekoarekin alderatuta, desberdintasun bakarra du: gorriz nahastutako bioleta nagusitzen da hemen. Silva Verasteguik gai horri buruzko ikerketan deskribatutako beste dokumentu miniatu batzuek ere ezaugarri erromanikoak dituzte, nahiz eta horietako batzuetan irudien luzapenak edo hasierako makurdurak edo estilo kaligrafikoak joera gotikoak erakusten dituen.

Gotiko lineala

Miniaturazko pinturak eraginda, zalantzarik gabe, bai eta arte erromanikoak eraginda ere, "gotiko linealaren" ("franko-gotiko" ere deitzen zaio) ezaugarrietako bat irudi lauak definitzen dituen linealtasuna da, eta, oro har, monokromiarako joera duten atzealdeen gainean ageri dira.

Gogora dezagun Nafarroako erregeak frantziar familiakoak izan zirela zenbait mendetan, eta Parisen edo Iruñan bizi zirela. Nafarroako erresuma bortuz bestaldeko artzapezpikuen eta ordezkarien bidez gobernatu zuten, Karlos Prestuaren agintaldira arte, bederen. Frantziaren eragina, Nafarroako artean, nabarmena izan zen gaietan eta estiloan.

Nafarroan, horma pintura horren adierazlea eta eredu nagusia Iruñako katedralean bilatu behar da. Katedraleko eta klaustroko pintura asko Nafarroako Museora eraman dira, erresumako zenbait elizatako beste obra batzuekin batera.⁵¹ Pintura horien artean bikainenetako bat Jeseren Zuhaitza gaia lantzen duena da. Gai horren iturri biblikoa Isaiasen profezia mesianikoa da: "Jeseren enborretik kimu bat aterako da¿". Gai hori XI. mendean igaro zen artera, eta bikain irudikatu zuen Suger abadeak Saint-Denis elizako beirate batean. Hortik, miniatura, beirate, horma eta ohol pintura eta eskultura (Silosko klaustroa) ugaritara hedatu zen. Ziur asko Frantziatik igaro zen Iruñako katedraleko bertsio horretara. Pintura horrek Iruñako klaustroko hormaren zati bat hartu zuen, Ate Ederraren ondoan. Egun, Nafarroako Museoan ikus daiteke. Teknikoki hondatuta dagoenez, interesa ikonografiak soilik du ia-ia. Zuhaitza eta haren adarren eskema hartzen badu ere, "Jesusen arbasoen" gai tradizionala sinplifikatu egiten du; irudi eta pasarte nagusi batzuetara mugatzen da, eta 4 mailatan aurkezten dira: Deikundea eta Epifania, Jesusen Ama, Gurutziltzaketa eta Hirutasuna. Gai ebanjeliko horietako bakoitzaren inguruan agertzen dira Kristoren "zuhaitz genealogiko" sakratuaren adarrak, eta, adar horietan, Judako hamabi erregeak, gizakiaren berrerosle den Jesusen arbaso eta profetatzat identifikatzen dituzte, filakteria eta guzti. "Jeseren zuhaitza" baino areago, "Gurutzearen zuhaitza" deitu beharko litzaiokeela dirudi.⁵² Lana 1305 eta 1328 urteen artekoa dela uste da.

Katedraleko trasaltarraren atzean dagoen ohol bikaineko Gurutziltzaketak , edertasun lineal paregabearen bidez, Lignum crucis en gai historiko-mistikoa aurkezten du. Urrezko atzealdearen gainean, zuhaitzeko gurutzean iltzatutako eta hildako Kristoren irudia dago, sinboloz inguratuta, eta alboan hiru Mariak (Jesusen ama, bularra Simeonek profetizatutako ezpatak zeharkatzen diola) eta San Joan ditu. Apostoluen irudiak dituen frisoak inguratzen du Kalbarioaren eszena; eta, horren azpian, elizaren gertaera historiko bat kontatzen da, eta katedral bateko hiru nabeetan garatzen dela dirudi: alboetako nabeetako bederatzi laguneko bi taldek -kleroa eta noblezia- erdiko nabera begiratzen dute, eta, han, artzapezpiku bat bere egoitzako agintea hartzen ari dela dirudi.

Geroago, Juan Oliverrek (Johannes Oliveri) sinatu eta 1330eko data eman zion kalonjeen errefektorioko horma pinturari (egun, katedraleko museoa); obrak Nekaldiko sekuentziak ditu. Konposizio angeluzuzen handi bat da, errefektorioko horma osoa hartzen zuen, tapiz baten moduan, eta neurri naturalaren erdira egindako irudiak zituen, Kristoren nekaldiari, heriotzari eta pizkundeari buruzkoak. Gainjarritako lau bandak osatzen dute, eta goitik behera irakurri behar da. Konposizio horren alboetan, hamabi profetako bi zerrenda bertikal daude (sei alde bakoitzean), eta bakoitzak bere filakteriak ditu. Konposizio monumental eta konplexua da, beraz. Fresko batean eginda dago, eta tonu distiratsuak eta aldaera kromatiko aberatseko paleta erabiltzen ditu. Beti lerroa nagusitzen bada ere, ñabardurek eta tonuen aberastasunak maisu handi batek egina dela erakusten dute. Ikonografian, nolabaiteko inspirazio bizantziar-erromanikoaz hitz egiteko bide ematen duten xehetasunak ageri dira; adibidez: deabruaren irudia lapur gaiztoaren irudiaren gainean.

Baina nor zen 1330ean latindar inskripzio batean (" Iohannis Oliveri depinxit istud opus ") sinatu zuen Juan Oliver hori? Adituak ez dira ados jarri. Badago Juan Oliver izeneko bati buruzko dokumentazioa. Iruñako pintorea zen, eta erregearen zerbitzura zegoen, baina datak berankorrak direnez, gure pintorearen semeren bat izango zela uste da. J. Gudiolen arabera, Bartzelonan Pedro el Ceremoniosoren zerbitzura egondako artista bat izan zen (1364); beste batzuek mendearen erdian Avignongo Aita Santuaren gortean egondako pintore bat zela diote. Nolanahi ere, Nafarroan luze bizi izandako norbait izan behar zuen, eta, ziur asko, Frantzian edo Ingalaterran ikasiko zuen.⁵³ 

Juan Oliverren garaikidea zen Artajonako San Saturnino elizako kapera nagusiko alboko hormak apaindu zituen artista. Hegoaldeko horman, Languedoc-eko kondaira bat margotu zuen: Karlomagnoren aginduz San Saturninoren gorputzak Saint-Deniseko abadiatik (Paris) Toulouseraino egindako ibilbidearen kondaira. Iparraldeko horman, berriz, San Exuperioren bizitzako pasarte bat irudikatu zen. San Exuperio San Saturninoren ondorengoa izan zen Toulouseko egoitzan. Lehenengo konposizioa eraman zen museora, hobeto kontserbatuta zegoelako. 1,62 x 3,46 m da, eta sei zati berdinetan banatuta dago; zati bakoitzak hiru lobuluko arkuak ditu, eta, horien gainean, friso estu bat. Frisoan inskripzio bat dago, letra gotikoan, eta pertsonaiak eta eszenak azaltzen ditu: Karlomagno, soldaduak, Toulouseko herritarrak, santuaren gorputzari ongi etorri egitera irtenda, etab. Zorionez, beheko beste friso batean, autorearen eta dataren berri ematen da: "Lo pintó Roque el año de 1340...". Nabarmena da San Saturninoko elizaren burualdeko Azken Epaiketaren eszena (lehen aipatua) ez zuela Roque de Artajonak pintatu. Estiloari dagokionez, aurreko mendetik emandako urratsa nabari da. Nabarmenagoa da XIV. mendeko Frantziako miniatura artearen linealismo zehatzaren eta melodiosoaren eragina, eta, zenbait puntutan, perspektiba arkitektonikoaren bilaketa.

Garai eta estilo berekoak dira, XIV. mende erdialdekoak, Ekaiko San Martingo (Zangozako merindadea) kapera nagusia apaintzen duten pinturak -santu zaindariaren bizitzako pasarteak-, baita berriki aurkitutako Iruñako San Nikolasekoak ere -San Eloiren eta San Mauroren irudiek eraikineko bi zutaberen aurreak apaintzen zituzten-. Egoera oso txarrean aurkitu ziren, eta, salbatu ahal izateko, ohol batera pasa behar izan ziren. Era berean, 1947an, Nafarroako Museora eraman ziren XIV. mendeko zenbait pintura; oso hondatuta zeuden, eta lehenago aurkitutako hurrengo mendeko beste pintura batzuen azpian zeuden, Gallipienzoko San Salbador elizan. Pintura horietan, Kristoren bizitzako zenbait eszena irudikatu ziren. Autorea ezezaguna da, eta Gallipienzoko Lehen Maisua deitzen zaio. Erdipurdikoa da, eta trebetasun gutxi zuen garai hartan ohikoa zen naturalismorako joeran; tonu beroak eta espresibismorako joera nagusitzen dira.

Gotiko linealeko pinturen artean, garrantzitsuenak, agian, Oliteko San Pedro elizakoak dira. Kanpandorrearen behealdeko Virgen del Campanal delakoaren kaperaren beheko zatia apaintzen zuten, eta pintore anonimo batek egin zituen ( Oliteko Bigarren Maisua deitu izan zaio). Lehen gogorarazi ditugun gangetako eta hormetako pinturak baino geroagokoak dira. Mariaren bizitzako uneak irudikatzen dituzte, Deikundetik Koroatzera artekoak, zenbait zati hondatu egin badira ere. Errealismorako joera nabarmenak, gainazaleko konposizioaren zentzu estetikoak eta eremu kromatikoen kontrasterako gaitasun nabarmenak XIV. mendeko arte piktorikoaren aurrerakada adierazten dute.

Gotiko linealeko lan horien artean sartu behar dira Gazeoko (Arabako ekialdeko lautadan) parrokiako horma pinturak. 1967an aurkitu ziren, 1700. urtetik estaltzen zituen erretaula kendu zenean. Aurkikuntza horrek ikerketa berriak abiarazi zituen, eta, arte erromaniko berantiarrean eta gotikoan, Arabako elizetan horma pintura ohikoa zela agerrarazi zuten. Hori dela eta, Araban ere (Nafarroan bezala) aurreko garaiko maisu ibiltarien ordez lantegi egonkorrak jarri zirela uste da. Gazeoko pinturak Gasteizen zegoen artista batek eginak izan daitezke. XIV. mendeko lehen hamarkadetakoak direla uste da.⁵⁴ 

Absidea eta presbiterioa soilik apaintzen zituen irudi multzo bat da (batzuk galdu egin dira, eta beste batzuk hondatu). Absidean, Jainkotasuna irudikatu zen, Graziaren Aulkiaren eredu ikonografikoaren arabera. Hirutasunaren irudikapentzat ere har daiteke; izan ere, konposizioaren zenbait zatitan pintura galdu egin denez, Aitaren eta Kristoren aurpegien artean Espiritu Santua sinbolizatzen duen usoa ere desagertu egin dela dirudi. Dohatsuek behatutako Hirutasuna izango zen. Beheko mailan, absideko zilindro erdiaren ezkerreko aldean, gurutziltzaketa dago irudikatuta, irudi hauen bidez: lapur ona eta txarra, Maria eta San Joan, Longinos eta Stephaton; eskuinean, San Migel arima bat pisatzen, San Bartolomeren eta Santa Mariaren ondoan.⁵⁵ Jainkotasuna behatzen ari diren dohatsuek santutegiko ganga ere hartzen dute. Kondenatuak, berriz, presbiterioko hegoaldeko horman ageri dira, eta badirudi egileak ez ziela ikuspegi itsusi hori liturgiara joandako fededunei aurrez aurre erakutsi nahi izan. Presbiterio horretako iparraldeko horman, gainjarritako zerrendetan, eta batzuk gangaraino iristen direla, Kristoren bizitzako pasarteak ageri dira, didaktikoki eta narratiboki deskribatuta.

Linealtasunaren nagusigoak eta arropako izur angelutsuen, mailakatuen eta ia simetrikoen aldeko gustuak XIII. mende amaierako Frantziako miniatura pinturen balizko eragina izan zela pentsarazten du. Gazeo elizako alboetako eremuak ez dira hain ikusgarriak; herri ingurune bateko maisu batenak izan daitezke, Europako lantegien fintasunean gutxi trebatutako batenak; baina, bestalde, absideko pertsonaia nagusien tiramenduak ausardiaz definitu dira, ia espresionista den pintatzeko modu bikainaz, eta, joera hori pixka bat arkaizantea bada ere, gotiko linealeko maisu handitzat defini dezakegu.

Pintura linealaren barruan sartu behar dira, halaber, Kexaako dorreko Ayalatarren kaperako aldare aurreko eta erretaulako pinturak. Araban, XIV. mendetik iraun duten gutxietakoak dira. Gaur egun erakusgarri daudenak erreplika zehatzak dira, originaletatik eginak, 1959an kapera berritu zenean. Originalak 1913an saldu eta Londresen atera ziren enkantera; Chicagoko Arte Institutuan daude. Erretauletan eta aurrekoetan Kristoren haurtzaroko misterioak ageri dira, Mariarekin lotura dutenak. "Mandaron fazer don Pedro López de Ayala e donna Leonor de Guzmán su mujer al servicio de Dios e Santa María en el año del nacimiento de nuestro Señor Ihu Xpo de mil e trescientos e noventa e seis años", dio erretaula azpiko zerrenda bateko inskripzio batek, Ayala eta Guzman sendien armez orlatuta dagoenak.

Erretaulak bi banda ditu. Beheko bandaren ezkerraldean, otoitzean ari diren Pedro jaunaren eta haren seme Fernan jaunaren irudiak daude, San Blasek babestuta eta bedeinkatuta; ondoren, Deikundeko, Ikustaldiko, Magoen Adorazioko eta Jaiotzako, eta Egiptoko aurkezpen eta iheseko eszenak; eskuin muturrean, belaunikatuta, Leonor andrearen eta haren errain Maria de Sarmiento andrearen irudiak, Santo Tomas Aquinokoak bedeinkatuta. Zerrenda horretako erdiko espazioa Virgen del Cabelloren erlikiontziaren ekisaindurako erabili zen. Aurrekoan, Epifaniako eszena errepikatzen da. Irudi horiek guztiak espazio arkitektonikoetan biltzen dira; hegaletan urrezko kolomak dituzte, eta hiru lobulutako arkuteriek biltzen dituzte. Arkuteria horietan urre koloreko gableteak daude, eta, erdian, lauostoak.

Bigarren zerrendak zazpi eszena analogo ditu: Jesus doktoreen artean, Kanako ezteiak, Pizkundea eta Kristo Gurutziltzatua, kantzelariaren bi biloben irudi otoizlari eta guzti. Ondoren, Ama Birjinaren Igokundeko, Mendekosteko eta Deikundeko eszenak. Aurrean, Magoen adorazioko eszena errepikatzen da. Autore anonimoak nolabaiteko gustu frantsesa du, eta nabarmena da garai hartako korronte italiarra ere ezagutzen zuela. Kontuan izan behar da Pedro Lopez de Ayala jauna enbaxadore izan zela Frantzian; zazpi aldiz joan zen, eta Frantziaren eta Gaztelaren arteko ituna lortu zuen, 1381ean; Klemente VII. aita santuaren aurrean ere enbaxadore izan zen, Avignonen, han Italiako artista onenak eskatzen zirenean. Erretaula egiteko kontratatu zen artista, hala ere, tradizio gotikoaren barruan mantendu zen, ikonografiari eta grafismoaren nagusitasunari dagokionez.⁵⁶ 

Gogora ditzagun, halaber, Iruñako katedraleko liburutegian jasotako kodize pintura batzuk. Jakina da Arnalt de Barbazanen apezpikutzan bi otoitz orduen liburu egin zirela miniatura eta guzti; bat 1332an amaitu zen, eta bestea 1354an. Orriak urrezko eta koloretako kapitelez eta marjinetako zerrenda ederrez apaindu ziren. Pintura miniatuak formatu txikikoak dira, eta testuaren zutabeetan daude, zenbait testuren buruko letra kapitalak apaintzeko; testuek aipatzen dituzten eszena ebanjelikoak irudikatzen dituzte. Eszenen atzealdean, erretikulatu geometrikoak margotzen ditu miniaturistak, urdinez, arrosaz eta urrez, eta, horrela, pertsonaiak hobeto nabarmentzen dira. Irudien zehaztasun anatomikoa bilatu nahi duenak beste zerbai esperoko zuen, agian. Baina, egia esan, bikainak dira, grafismoaren grazia eta espresibitatearen indar eta dentsitatea direla eta.

Erdi Aroko artearen amaiera

Berant Erdi Aroko arkitektura Nafarroan

Berant Erdi Aroko artearen azken epea, kronologikoki, XIV. mendearen azken hamarkadaren eta XV. mendearen artean kokatzen dugu, eta epe horretan, Iruñako katedraleko obra luzeak nabarmentzen dira.

Iruñako katedral berria

Koroa 1391n hondoratu zen, eta urte gutxi batzuk geroago hasi zen Iruñako katedral berria eraikitzen. Lehenik artzapezpiku eta gero kardinal izango zen Martin de Zalbak (1403an hila) ekin zien lanei, Ebanjelioaren nabetik, eta XV. mende osoan iraun zuten. 1439an, bederen, lanen buru Tournaiko Jehan Lomme zegoen (Vianan hil zen, 1449an), eta lana zuzentzen jarraitu zuten igeltsero nagusien izenak dokumentatuta daude.⁵⁷ 

Hiru nabe ditu: erdikoa 26 m luze eta 12,20 zabal da. Alboak, berriz, 12,80 m luze eta 7 m zabal baino ez. Horietan, eta kontrahormen artean, alboko nabeak bezain altuak diren kaperak daude. Beraz, nabe zati bakoitzari kapera bat dagokio, mendebaldeko fatxadatik gertuko bi kaperak izan ezik; horiek bikoitzak dira, eta bi nabe zati hartzen dute (hegoaldeko bi lehenengoetan gertatzen den bezala). Gurutzadura zeharkako nabe batek osatzen du, berau planta eta altxaerari dagokionez zertxobait berezia izanik. Tenpluaren burualdea oso bitxia da; gurutzaduraren ondoko kapera nagusiaren oinplano pentagonala irregularra da, eta inguruan lau zati erradial ditu: hexagono erregularrak erdiko biak, eta pentagono irregularrak muturrekoak. Horietako bakoitzaren aurreko erdiak girola osatzen du, eta besteak kapera.

Nabeak bereizten dituzten euskarriak erronbo itxurako zutabeak dira, eta moldura ahurrek bereizitako hamabi kolomatxok osatzen dituzte; koloma horiek parpain arkuen eta formeroen pisua jasotzen dute, baita nerbio diagonalena ere. Gangak ojibazkoak dira, bakunak nabeetan, alboko kaperetan eta gurutzadurako besoetan, eta, horietan, luzetarako lotura erantsi zen (nabe guztian bezala); gurutzaduraren muturreko zatietan, gainera, zeharkako beste bat dago. Erdikoa luzetarako loturak eta tertzeleteak dituen izar ganga batek estaltzen du. Mota berekoa da, baina konplexuagoa, kapera nagusikoa. Inguratzen duten lau zatiek giltzarri berean bat egiten duten sei nerbioko gangak dituzte. Argia leihateetatik (ez dira oso handiak, eta oso altu daude erdiko nabean), alboko nabeetako bao txikietatik eta gurutzadurako bi arrosa leihoetatik (XV. mendeko trazeria du) sartzen da.

Ikertu duten historialariek (Street, Madrazo, Brutails, Lamperez eta Lambert),⁵⁸ tenplu horren originaltasuna eta anomalia nagusia adierazi dute; originaltasun eta anomalia hori deskribatutako bi antolaketen loturan datza: estaldura bakarra (ganga komun baten bidez) abside kaperetarako eta girolarako, eta presbiterioa eta girola komunikatzeko arku kopuru bikoitia, ardatzean dagokion zutabeak dituela. Buruhorma original hori Normandiako eta Ingalaterrako lehenagoko katedralekin lotu nahi izan da, eta, modu zuzenagoan, Baionakoarekin, eraikuntzaren lehen epean Ingalaterrako koroaren mende zegoelako.

Nabe nagusiak ez du triforiorik; hori dela eta, nolabaiteko soiltasun eta bakuntasun inpresioa ematen du. Kanpoa ere soila da, eta horma mardulak nagusitzen dira hutsuneen gainean. Hala eta guzti ere, Torres Balbasek barne espazioaren handitasuna goresten du: "cuya nave central no necesita más que la colocación de unos buenos tapices bajo las ventanas para ser uno de los más bellos e impresionantes de nuestros templos medievales".⁵⁹ 

Vianako Santa Maria

Irten gaitezen, orain, Nafarroako hiriburutik, Berant Erdi Aroko gotikoko lan bikain bat oroitzeko: Vianako Santa Maria eliza handia. Ez dakigu noizkoa den, baina XV. mendearen azken herenean hasita zegoela uste da. Arkitektura konplexua du. Hormen behealdean triforio bat dauka; oinplano karratuko girola bat du, atzealdeko bi kontrahorma erradialen artean geratzen den kapila eta guzti, eta, ziur asko, hori izan zen hiru nabeen buru gisa proposatu zirenetan egindako bakarra. Erdiko nabea albokoak baino bi heren altuagoa da, eta, zabaleran, hirukoitza baino gutxiago (hori 8 m ingurukoa da). Arku bakar bateko arbotanteek arintzen dute, Iruñako katedrala bezala. Nabeen eta girolaren alboetan, kapera ilara bana daude irekita, eta, goian, triforio handi bat dago, sei arku zorrotzeko leihoen trazeria eta guzti; horrek tenpluaren perimetro osoa zeharkatzen du.

Arkitektura zibil-militarra

Arte gotikoaren azken epe horretan, Oliteko errege gaztelua Arazuriko eta Artiedako nobleen eredu izan zen, XV. mendean zehar: armen patioaren inguruan, lau dorre eta lau horma oihal ditu. Karlos II.a gerrazalearen erregealditik bere seme Karlos Prestuarenera igaro ahala, etxe gotorleku tipologiak defentsarako hermetismo itxura galdu zuen, eta palazio itxura eta erabilera gero eta nabarmenagoa izan zuen: baoak ugariagoak eta zabalagoak bihurtu ziren, defentsa makinaria murriztu egin zen, eta abar. Karlos Prestuak ekarri zuen bertan bizitzeko gazteluak eraikitzeko zaletasuna, boterea eta handitasuna erakusteko, borroka asmoetarako baino areago; Tafallakoa ere halakoa izan zen; zoritxarrez, bota egin zuten, ordea. Bereziki handia izan zen mosen Pierres de Peraltak Marcillan (1425) eraikitako palazio gotorlekua; adreiluzkoa zen, eta erregeen asmoekin lehiatzen zen. Torreskoa ere gehiago zen palazioa gotorlekua baino (XVI. mendea), Torre Altua ospetsuari beti zutik eutsi bazion ere.

Edonola ere, onartu behar da Oliteko errege palazioa izango dela beti Nafarroako Erdi Aroko gazteluen arteko ale bikainena eta berreraikuntzen eredua. Palazio hori erromatarren garaiko gune primitibo batean eraiki zen. Egun ikus daitekeena Teobaldo II.aren erregealditik (1269an bertan bizi izan zen) Karlos III. Prestuaren erregealdira arte izandako eraikuntza prozesu luzearen emaitza da (azken horrek handitu egin zuen, eta dorre batzuk -guztira 20 baino gehiago-, galeriak, klaustroak, etab. gehitu zizkion, eta barrundegi guztiak edertu zituen, Frantziako gustuaren araberako dekorazio aberatsaren bidez).

Gotiko berankorra Araban

Erlijio arkitektura

Arabako hiriburutik 25 kilometrora, probintziako ekialdeko lautadaren erdian, Agurainek gotiko berankorreko elizen bi ale on ditu. Santa Maria parrokia Euskal Herrian XV. mendean hasi eta XVI. mendean bukatutako hainbeste elizaren arteko ale eder bat da. Kanpotik begiratuta, altuera handiko nukleo angeluzuzenak gotorleku militar baten itxura ematen dio tenpluari, eta ez da itxura soilik. Kontrahorma sendoko sistema batean oinarritzen dira burualde poligonala eta eraikinaren goiko aldea, eta kanpoko beste kontrahorma batzuetan oinarritzen dira arbotanteak; horiek multzo osoa inguratzen duen ingurabide batek zeharkatzen ditu. Barrualdeari dagokionez, harritu egiten du espazioaren zabaltasunak. Hiru nabetan banatuta dago, eta erdikoa altuagoa da; hori dela eta, hegoaldean irekitako baoen bidez argiztatzen da. Lau zati ditu, gehi kapera nagusira irekitzen den beste bat. Gangak mota askotakoak dira: erradiala, burualdekoa; gurutzeria bakunekoa beragandik gertuen dagoena eta oinetatik gertu dauden albokoak; eta tertzeletedun izar gangak, erdiko gainerakoak eta burualdearen gertuko bi alboetakoak. Korua estilo platereskokoa da, eta 1530ean eraiki zen. Multzo osoan zehar, estilo horretako eta Errenazimentuko forma apaingarri, abstraktu eta figuratibo anitz daude, eta eliza oso multzo hibrido berezia bihurtzen dute.

Santa Mariakoa bezala, San Joan parrokia XV. mende amaierakoa eta XVI. mende hasierakoa da. Eliza gotiko ikaragarri handi horren atearen aurrean, oinplano pentagonaleko atari barroko ikaragarria dago, paralelepipedo itxurako multzo bakuna: altuera desberdineko hiru nabe, arku zorrotzen eta zutabe angeluzuzenen bidez banatuta, itxura zilindrikoko koloma ezarriek izkina egiten dietela, eta, erdiko nabean, gurutzadura bakuneko eta loturako gangez estalitako sei zati. Hiru nabeetako zazpigarren zati bat koroaren oinarria da. Zutabeetako kapitelek haritzaren hostoak imitatzen dituzte. Tenplu horretako gauzarik originalena hau da: kapera nagusiak eta absideak (ganga erradialak estaltzen du) egitura zuzena dute, eta horregatik du elizak gotorleku itxura, kanpotik begiratuta (Santa Maria elizak bezala). Barrualdeak, berriz, hurrengo mendeetako gehigarri asko ditu: kaperak, erretaulak eta itxura bikaineko eskulturak.

Bizkaitik gertu dagoen iparraldeko eremuan, merezi du zenbait eraikin aipatzea. Urduñako Santa Maria eliza da latindar gurutzeko oinplanoa eta hiru nabe dituen eraikin gotiko bakarra. Alboetan sei kapera ditu, hiru hegal bakoitzean. XIII. mendearen bigarren erdian, beste tenplu bat egongo zen. Baina egun ikusten ditugun elementu arkitektoniko nagusiek egungo eliza XIV. mendea aurrera zihoala eraikitzen hasi zela erakusten dute, eta hurrengo mende guztian luzatu eta ez zela XVI. mende amaiera arte bukatuko. Harresira itsatsitako tenplu gotorlekua da; inguramen pasoa edo abarbea du burualdean, eta kontrahormak zulatuta daude, bertatik igarotzeko.⁶⁰ 

Gotiko berankorraren adibide ona da Llodioko Nuestra Señora del Yermo santutegia; lan hori, elementu batzuetan, XV. mende amaierakoa da, edo XVI. mendearen hasiera-hasierakoa. Bi nabe ditu, erdikoa altuagoa da, eta albokoa haren hegoaldean hedatzen da. Burualdea oktogonala da, erdiko giltzarri batean elkartzen diren sei nerbioko ganga batek estaltzen du, eta bi aldeetara zabaltzen da, gurutze gangez itxitako bi kaperen bidez. Bi nabeak bi zatikoak dira, eta gurutze ganga bakunen bidez estaltzen dira; dekoratu gabeko kapitelak dituzten sortakatutako zutabeetan oinarritzen dira. Tenpluak presbiterioko bi leihateetatik, erdiko nabeko beste hirutatik eta tenpluaren beheko beste batetik jasotzen du argia.

Artziniegako Nuestra Señora de la Encina santutegia da beste tenplu garrantzitsuetako bat. Oinplano angeluzuzena du; hiru nabekoa da; presbiterio oktogonala du, giltzarri batean bat egiten duten nerbioduna; eta sei zatiko gangazko zati labur batek lotzen ditu presbiterioa eta erdiko nabea. Hori oinplano karratuko eta nerbiodun gangako hiru zatik estaltzen dute; horietako bitan, nerbioak ez dira gangako poloetan elkartzen, eta espazio karratuak mugatzen dituzte (horrek, urrunetik bada ere, konponbide arkitektoniko musulmanak oroitarazten ditu); gainerako gangak tertzeletezkoak dira, XV. mende amaierakoak. Azken gotikoan ohikoa den ornamentu hedapena gangetako pinturetan soilik nabarmentzen da kasu honetan; batzuk XV. mendekoak eta XVI. mende hasierakoak dira, eta batek 1498ko data du. Bestalde, eraikin sendoa da, ederra bere soiltasunagatik eta arkitekturaren dotoreziagatik.

Aipatutako tenplu gotikoak alde batera utzita, garrantzi artistikoren batengatik aipa litezkeenak berantiarrak dira, eta, oro har, gerora asko aldatu dira. Gangetan, arkuterietan eta portadetan gotikoko lanak dituzten elizetako batzuk herri hauetan daude: Escolumbe, Andagoia eta Kuartango inguruko beste batzuetan; Urarten, Añastron, Treviñoko San Juanen, izen bereko konderrian etab.; eta Ataurin, Elortzan, Alaitzan, Galarretan, Erdoñanan, Okarizen, Birgara Goienen, Dulantzin, Andollun, Arriagan, Gámizen, Guereñun, Mártiodan, Urrialden, lautadan, eta, ekialdean, Santikurutze Kanpezuko eliza nabarmentzen da. Oraindik ere, jatorrizko eraikuntza gotikoaren arrasto bikainak ditu: sendotasun deigarria du, eta soiltasun ia erromanikoa; eta harlandua eta harlanduskoa nahasten ditu.⁶¹ 

Arkitektura zibil-militarra

Historiaren epe horretan, arte gotikoaren historialariak ezin du albo batera utzi Arabako arkitektura zibila eta militarra. Jakina da arkitektura horretatik iraun duena gazteluak eta etxe gotorlekuak izan direla. Micaela Portillak Arabakoen azterketa osoa eta zehatza egin zuen.⁶² 130 dorre baino gehiago ikertu ditu arabar ikerlari ospetsu horrek. Horietako batzuk, Arabako historian oso garrantzitsuak badira ere, guztiz desagertu dira; beste batzuetatik, garrantzi gutxiko hondarrak soilik geratu dira; beste batzuk nekazaritza etxe bihurtu dira; eta beste batzuk, gotiko berantiarreko ezaugarriak badituzte ere, XVI. mendeko lanak dira.

Bikain ikusi den moduan (J. A. Garcia de Cortazar), dorre gotorlekuen formak eta egiturak ulertzeko (eta oharrak Gipuzkoarako, Bizkairako eta Arabarako balio du), baztertu egin behar da gizartea bi talde unitariok osatzen zutela, eta elkarren arteko borrokan zebiltzala, gainera; ez baita egia gizartea ahaide nagusiek eta herri xeheak bakarrik osatzen zutela. Areago, piramide egitura batean pentsatu behar da, baita nobleen klasean bertan ere; gailurrean, talde jentilizio bateko Ahaide Nagusi boteretsuena zegoen, "leinuko burua" deitzen zitzaiona, eta, haren ondoren, bigarren maila bateko adar batzuk, ezkontza politika bidez lotuz joandakoak. Horren bidez, elkarrekiko elkartasuna lortzen zen, eta zenbait leinuren arteko harreman agnatiko eta kognatiko multzoa eratzen zen. Horrek osatzen zuen "Bandoa".

"Leinuko buru" berari nahiko harreman zuzenez lotutako familia solidario horietako batzuek, aurrerapen ekonomikoak eta militarrak zirela eta, "Nagusien" mailara iritsi eta haiek imitatzeko nahia agertu zuten, egoitza dorreak eraikiz; dorre horiekin, helburu militarrak baino gehiago ospe soziala areagotu nahi zuten. Pentsatu behar da landa dorreen ondoan, eta, arrazoi berarengatik, hiriko dorreak ere agertu zirela, eta, Hiribilduek Ahaide Nagusiak gainditzen zituzten heinean, eta, beraz, erregearen boterearen mende geratzen ziren heinean, egoera berrira egokituz joan zirela, eta egoitza eraikinak ere aldatu zituztela. Garai horretan aldatu zuten egitura eta forma dorreek, bai berriek, bai zaharrek, egokituta; gerra helburuei erantzuten ez zieten ezaugarriak hartu zituzten; hau da, printzipio estetikoei eta sinbolikoei jarraitzen zieten.

Ia dorre guztiak harri hormazkoak dira, eta ongi landutako harlanduzko lanak dituzte eskantzuetan, ateburuetan, arkuetan eta janbetan. Batzuetan, azken pisua egurrezkoa da; kasu askotan, goiko pisu horretan, irtengune formako egitura ligneo txiki bat jartzen zen, cadahalso bat, harrizko mentsuletan edo modilloietan oinarrituta. Araban, harresien barruan sartutako zenbait dorre daude; beste batzuetan, lubanarroak egon zirela adierazten duten aztarnak geratu dira. Oro har, sarrerako atea lehen solairuan egoten zen, eta, lehen solairu horretara, hormara itsatsitako eskailera batetik edo harrizko eskailera batetik igotzen zen. Dorre batzuek kuboak edo garitoiak dituzte angeluetan. Pixkanaka, XV. mendeak aurrea egin ahala, bizitza zibilerako eraikuntzek inguratu zituzten dorre horiek, edo exentuek inguratu zituzten hasieran, eta eraikin berrietan sartu ziren.

Arabako gotorleku nagusien zerrenda Guevara familiarenetik hasi beharko litzateke; izenak berak Arabako nobleziaren historiako familia boteretsuena iradokitzen du. Ladron de Guevara familiaren lehen berri ospetsuek IX. mendeko iluntasunetara garamatzate; badakigu, dokumentazioari esker, hurrengo mendeetako bandoen arteko borroketan Ganboatarren bandoaren buru izan zirela, eta Nafarroako eta Gaztelako erregeen alde eta kontra egin zutela. Guevara sendiaren gaztelua Gasteiztik 15 kilometrora dago, Elgeako mendilerroaren aurreko lautadan. Dorre ikaragarria zen, baina, egun, erabat hondatuta dago, Zurbano jeneralak leherrarazi egin baitzuen, hirurehun kilo bolbora erabilita, lehen gerra karlistan (1839). Gazteluaz gain, Guevara sendiaren jauregia zegoen, muinoaren hegoaldeko hegalean. Jauregiak oinplano angeluzuzena zuen (35 x 40 m), angeluetan lau dorre handi, eta hiru pisuko etxebizitza beheko solairuaren gainean. Dorre handiak oin karratukoak ziren, alboak 10 metrokoak eta 1,40 metroko lodierakoak. Gutxi geratzen da iraganeko handitasun hartaz. Ipar-ekialdeko dorre handiak ekipamendu militarraren arrastoren bati eusten dio: gezileiho asko hiru pisuetan, eta modilloi hondarrak defentsa cadahalsoa antolatzeko.

Arabar lautadatik Kuartangorako bidean, Mártiodako dorrea nabarmentzen da. Arabako historian entzute eta garrantzi gehien izan duen dorreetako bat ere bada, Hurtado de Mendoza familia noblearena delako, eta Trastamaratarrek lagundu egin ziotelako. Eraikuntza angeluzuzena liraina da; eraikuntzaz inguratuta dago, eta, atzetik, bere lau fatxadetara itsatsita daude. Dorre handiaren beheko solairua eta solairu nagusia estaltzen dituzte, goiko hiru pisuak soilik daude exentu. Dorre handiaren fatxadak 17 eta 10 m-koak dira. Hormak harlangaitzezkoak dira, eta harlanduzko obra onak dituzte eskantzuetan.

 Mendoza familia noble horrena izan zen, halaber, arabar lautadaren mendebaldean estrategikoki kokatutako izen bereko dorrea, Arratoko mendatetik oso gertu dagoena. Oso ongi berritu zen 1963an, eta, egun, arabar nobleziaren heraldikari buruzko museo didaktiko modukoa bihurtu da. Harresi barruaren erdian, dorre ikaragarri bat du.

 Fontechan , probintziaren hego-mendebaldean, Ebrotik distantzia gutxira, kokapen oso estrategikoan, Hurtado de Mendoza sendiaren jaurerrian, Erdi Aroko bi dorre daude. Orgaz dorrea deitzen zaio eta, egun, probintziako dorre ederrenetako bat da; patio batek banatzen ditu dorrea eta palazioa. Bestea Condestable dorrea da; hiribilduaren ipar-mendebaldean dago, ez hirigunetik urrun. Solorzano familiarena izango zen, Velasco sendiarekin ahaidetu zenarena (Gaztelako Condestableren familia).

Aiara ibarrean, hobi naturala eskaintzen dion ibai baten alboan dago Murga dorrea. Interesgarria da artearen historialarientzat, berezi egiten duten ezaugarri batzuk dituelako: dorre exentuak eta defentsarakoak ditu; ondorengo mendeetan, defentsa elementuak kendu zitzaizkien (gezileihoak, etab.) eta, hiru aldetatik, jauregi batek inguratzen ditu. Dorrea XIII. mendean eraiki zuen Juan Sanchezek (Ayalatarren leinukoa). Kexaako dorrea da, agian, Arabako ikaragarriena. XIV. mendearen lehen herenean eraiki zuen Fernan Perez de Ayalak; jaun hori, bertan lekaime dominikarren San Joan Bataiatzailea komentua eraiki ondoren, klaustroko bakardadean babestu zen. Jauregia eta gotorlekua Ayala sendiaren sorterria izan zen, eta berrikuntza lanek erabat aldatu zuten, 1737an.⁶³ 

Arabako dorreen arteko ibilbidea Villanañeko dorrea eta jauregia aipatuz amaituko dugu. Varona familiarena da, eta probintzian hobekien iraun duen multzo gotortua da; hala izan da, lehen jabeen ondorengoak gaur arte bizi izan direlako bertan. Multzoa jauregi-gotorlekua da, bi solairukoa; aurrean, ur putzu bat eta adarbe almenadun bat ditu, eta dorre bati lotuta dago iparraldetik eta mendebaldetik. Dorrea ia karratua da (10 x 9 m), eta, ohikoa den moduan, harrizko hormak ditu, eta harlanduzko lanak eskantzuetan; teilatua, berriz, lau isurialdekoa da. Almenak izan zituen, baina, egun, itsututa daude. Ziur asko, XIV. mendean eraiki zen.

Azken gotikoa Bizkaian

Erlijio arkitektura

Bilbaoko 1300eko hiri gutunean, Begoñako tenplua aipatzen da. Baina gaur egungo Begoñako Andra Mari basilikaren eraikuntza lanak 1511n hasi ziren. Hiru nabe ditu (erdikoa da altuena), eta hiru abside; erdikoa poligonala da, eta alboetakoak burualde laukoak. Zutabeak baketoidunak dira, eta koloma ezarriak dituzte; horiek gangei eusten diete, eta guztiak izar gangak dira. Ez du triforiorik.

 Portugaleteko Andra Mari ere X VI. mendeko lehen erdialdeko eraikuntza ikaragarria da, nahiz eta jakina den XIV. mendean bazela beste eliza bat orube horretan, hiribilduaren foruan aipatzen baita (1322). Hiribilduko udalak eta pertsona pribatuek diruz lagundu zuten -kaperez arduratu ziren-; eliza horren eraikuntza lanak asko luzatu ziren (XVI. mende osoan). Jakina da 1541-49 urteen artean, behintzat, eraikuntzaren maisu arduraduna Juan de Garita izan zela; horren izena Ebanjelioaren ondoko portadan agertzen da. Hiru nabe ditu, lau zatikoak, eta kaperak kontrahormen artean; ez du gurutzadurarik, eta hiru hormataleko abside oktogonal bakarra du erdiko nabean (besteak baino garaiagoa). Alboko nabeetako gangak lau zatikoak dira, erdikoak berriz, tertzeletekoak; absidekoa sei puntako izar ganga da, eta kaperetakoak are konplexuagoak, konkordunak. Eraikin horren aurretiko bistan, triforioa nabarmentzen da, goian arku konopialak dituzten baoekin. Kanpoaldean, estalkiak kontrahorma sendoetan oinarritzen dira, albo bakoitzeko lau arbotanteren bidez. Dorrea eta sakristia garai gotikoaren ondorengoak dira. Bermeon, aipagarria da Santa Eufemia eliza, mendeetan zehar berriz eraikitako, konpondutako edo aldatutako eraikinen testigu bikaina; oraindik ere, harburu erromanikoak ditu absideko kontrahormen artean, XIII. mendearen arrastoak ageri dituzten baketoi eta nerbio gurutzadurak, eta, gangetan eta leihoetan, XV. mendeko esku hartzeak garbi erakusten dituen nabe bat.

Bizkaiko tenplu gotiko nagusien aipamena ez litzateke osatua izango Balmasedako San Seberino eliza aipatuko ez bagenu (handitasunagatik bada ere). Eliza horri buruz gaur ikusten duguna soilik esan dezakegu, ez baitago eraikuntzari buruzko dokumentaziorik. Hiru nabeko eliza da, bakoitza lau zatikoa, eta erdikoa alboetakoak baino altuagoa da; absidean, zazpi hormataleko abside oktogonala du. Transeptua ere albokoak baino altuagoa eta zabalagoa da. Oinplanoaren banaketak XIV. mendeko eliza gotikoen antzeko plana agerrarazten du, baina baliteke geroago egina izatea; dirudienez, asko luzatu zen eraikuntza, eta jatorrizko plana aldatu egin zen. Horrek azalduko luke zatietan nabari diren formatu desberdintasunak. Euskarriek nukleo zilindrikoak dituzte, koloma ezarridunak, arku formeroei, diagonalei eta parpain arkuei eutsiz. Baina hor ere aldaketak izan ziren, zenbait puntutan arku diagonalen kolomatxoak kendu baitziren. Antzeko bariazioa ikusten da kapiteletan: batzuk figuratiboak dira, beste batzuk, berriz, kardina edo zerrenda molduratu hutsak. Kanpoaldean, kontrahorma prismatikoak ditu barruko euskarri bakoitzak. Uste da San Seberino elizaren eraikuntza amaituta egongo zela XVI. mendearen hasiera aldera.

Eraikuntza gotiko berantiar horien zerrendan, aurreko eraikin gotikoetan apaingarritzat erabilitako elementu flamigeroak erantsi beharko lirateke. Gehigarri horiek ageri dira, adibidez, Santiago katedralean; katedral horri, XV. mendean, klaustro bat erantsi zitzaion. Hor, leihateetako trazeriek profil flamigeroko formak luzangak dituzte. Era berean, hemen, Bilbaoko San Anton eraikuntza berankorra aipa genezake -euskarri sortakatuak, moldurazio fina, fenestraje eta erlaitz bolak kanpotik-; baita Lekeitioko Andra Mariaren zeruratzea eliza ere -ziur asko, XIV. mendean egin zen elizaren plangintza, baina hurrengo mendean hasi zen eraikitzen, eta, mendez mende, aldaketa handiak izan ditu; fatxadan, landutako irudiz apaindutako frisoa du, eta trazeria flamigeratuko leihate handi bat-.

Hemen utziko dugu Bizkaiko eliza gotikoen zerrenda. Esan beharra dago, hala ere, XVI. mendean eraikitako tenplu jakin batzuk gotikotzat har daitezkeen arren (esaterako, Gernikakoa, Zamudiokoa, Gautegiz Arteagakoa, Güeñesko Santa Maria , etab.), guk nahiago izan ditugula Errenazimentuko kapituluetan sartu, hori baita, gure iritziz, eraikuntza horien espiritua. Lopez del Valladok "bigarren gotikoa" deitzen dio talde horri, beste batzuk, berriz, "Euskal Herriko gotikoa". Antzeko zerbait esan dezakegu Durangoko Uribarriko Andra Mari elizaz ere. Gotikoaren eta Errenazimentuaren zenbait aztarna ditu, baina Barrokoari buruzko kapituluan gogoratu beharko da.

Arkitektura zibil-militarra

Berant Erdi Aroko arkitektura zibil-militarraren kapituluan oso zerrenda luze eta aspergarria eman daiteke, Ybarrak eta Garmendiak katalogoan sartutako Bizkaiko 166 dorreei buruzko ideia arin bat emateko besterik ez bada ere (gehienak Enkarterrin daude). Guztiak XIV-XVI. mendeen artean eraiki ziren. Azaletik deskribatuko ditugu dorre garrantzitsuenetako batzuk.

 Muñatonesen idatzi zuen Lope Garcia de Salazarrek Bienandanzas y Fortunas obra. Egun bandokideen arteko borrokei buruz dakigun guztiaren iturri nagusia da, eta, beraz, horrek nahikoa izan beharko luke historialaria egungo Muskizko Muñatonesko San Martin Gaztelu eskergaz hastera behartzeko. 1450-1460 urteetan bandokideen arteko borroken kronista ospetsua izango zenak berregin zuen. Zalantzarik gabe, jatorrizko eraikinaren berreraikuntza XX. mendean egindako Bizkaiko beste gaztelu batzuena baino fidelagoa izan zen; esaterako, Butroekoarena eta Arteagakoarena baino fidelagoa.⁶⁴ Muñatonesko gaztelua, Enrike IV.aren aginduz, eraitsi egin zuten, eta, ondoren, Errege katolikoen dekretuaren ondorioak pairatu zituen (1498); dekretu horrek etxe gotorrak eraikitzea debekatzen zuen. Eraikin erraldoia abandonatu egin bazen ere, iraun duenaren azterketak Muñatones dorrea Euskal Herrian ezaguna den landa gaztelu motakoa dela erakusten du; hau da, Arabako dorreez hitz egitean azaldu dugunaren modukoa: bi aldiz harresitutako lau angeluko barrutiaren erdian, bi adarbeen artean, lau hegaletatik igarotzen den lubanarro bat eta guzti, kubo bertikal sendoa dago, ziur asko, hasieratik almenaduna; hermetikoa da beheko solairuetan, eta sarrera nagusia lehen solairuan du, 30 maila inguru dituen harrizko eskailera baten bidez. Lehen adarbea almenaduna da, eta zenbait dorre zituen. Bigarrena kanpokoa baino altuagoa eta lodiagoa da; 2,80 metro lodi da, eta batez beste 7,50 metroko altuera hartzen zuen; kanpoko perimetroa 49 x 39 metroko angeluzuzena da. Dorre handi hori paralelepipedo bat da, eta oinarri angeluzuzena du, 15 x 13,30 x 25 metrokoa; ikaragarria da, bai tamainagatik, bai ia hiru metroko lodierako hormak dituelako. Bandokideen borroken garai gorenean Euskal Herriko dorre boteretsuenak -leinuetako buruenak- nolakoak izango ziren ikusteko adibide ona da.

 Aranguren dorretxea (Orozko) Gorbeiaren inguruan dago, Ibarratik eta Urigoititik oso gertu. Bigarren mailako leinuen landa dorreak izango ziren moduko eraikina izan daiteke. Oinplanoa karratua da, aldeko 13 metrokoa. Bi beheko solairu ditu, harrizko hormazkoak, eta, asimetrikoki eta modu irregularrean, zenbait gezilehio eta zenbait leiho nahiko handi daude, baten bat arku konopialaren azpian; horiek, inolako zalantzarik gabe, XV. mende amaieran egindako aldaketak dira. Fatxada nagusian, lurraren mailan, baina alboan eta simetriarik gabe, erdi puntuko arkuko ate handi bat, hareharrizko dobela ikaragarrien azpian; giltzarrian, familiako armarria dago grabatuta. Goiko solairuan, beste ate bat dago; jatorrian, ate nagusia izango zen, eta harrizko eskailera batetik igoko zen hara. Goieneko pisua hegala da, eta fatxada nagusitik eta atzekotik ateratzen da; garapen irregularreko egurren egituran adreiluzko ilaretan moldatuta dago. Bat baino gehiago dira, dorre horretan, herri tradizioarekiko fideltasuna agertzen duten elementuak -Euskal Herriko herri arkitekturan ohikoak-. Ederrak eta xarmagarriak dira eraikuntzan edo baoen banaketan nabari diren irregulartasunak eta asimetriak. Bizkaiko beste landa dorre batzuetan ere ageri da; esaterako, Muntxarazko dorrean.

 Muntxarazkoa (Abadiño), dorrea baino gehiago jauregia dela esan genezake. Hasieran, Enrike IV.aren aginduz botatako dorre haietako bat izan zen; berandu berreraiki zen, dorre edo etxe gotorleku zaharrak landa palazio bihurtu ziren garai historikoan, XVI. mendean. Kokapenagatik (egun, nekazaritza lurren erdian dago), ikaragarria da 17,78 x 15,85 x 15 metroko kubo hori. Hareharri tostatuko harlanduzko lanak ditu, eta harrizko hormazko eta adreiluzko zenbait gehigarri. Egurrezko bost solairu ditu, eta lau isurialdeko teilatu bat. Egun ezin da barruko espazioaren banaketa nolakoa zen jakin, baina, zalantzarik gabe, aldatu egingo zen une bakoitzeko egokitasunaren arabera.⁶⁵ 

Ikuspegi estetikoa eta historikoa batuz gero, historia tragikoa duten beste dorre batzuk aipatuko genituzke; esaterako: Aranzibi (Ondarroa). Dorre horren suntsiketaren kronika dramatikoa utzi zigun Lope Garcia de Salazarrek. Gaur, malenkoniaz eta ia atseginez begiratzen diogu lurzoruko goragune txiki baten gainean berreraikitako dorreari: kanpoan eskailera du, baoak ajimez itxurakoak dira, eta harrizko horma zainduak ditu; goiko zatian, cadahalso primitiboari eusten zioten harburu ilara batek iraun du. Hegoaldean, hiru leiho geminatu, gezileiho bat, eta lehen solairuaren altueran, ogiba atea. sei metroko harrizko eskailera baten bidez igotzen zen horra.⁶⁶ 

Azken gotikoa Gipuzkoan

Erlijio arkitektura

Jakina denez, Donostia oso berandu sartu zen dokumentatutako historian. Nafarroako errege Antso Jakitunak, merkataritza itsaso bidez errazteko asmoz, foru bat eman zuen; eta biztanle nukleo bat Antiguan kokatu zen, San Sebastian martiriari eskainitako monasterio txiki baten ondoan. Antso Azkarraren garaian, harresitu egin zen, eta, hormen barruan, Santa Mariari eta San Bizenteri eskainitako beste bi eliza eraiki ziren. Lehen eraikuntza horietako batek ere ez du iraun. Horiek ordezkatu egin ziren; egun zutik daudenetatik zaharrena San Bizente da. Dokumentuei esker dakigu eliza erromaniko bat ordezkatu zuela, 1314ko sutean erretakoa. Lanak 1507an hasi ziren,⁶⁷ baina asko luzatu ziren. 1574an, oraindik ere, absidea bukatzen saiatzen ari ziren. Atariak 1619 arte itxaron behar izan zuen, eta sakristiak 1666 arte. Hurrengo mendeetan, ugariak izan ziren berritze eta eraldatze lanak.

 San Bizente elizak hiru nabe ditu, erdikoa alboetakoak baino altuagoa. Gurutzadura ez da alboetatik ateratzen, eta barrualdean soilik hautematen da, duen altueragatik. Nabeak gurutzadura bakunen bidez estalita daude, kapera nagusikoa izan ezik, XVIII. mendean berregin baitzen. Absidea oktogonala da, eta kontrahorma handiak ditu. Nabeen euskarriak zilindrikoak dira, eta kolomatxo ezarriak eta orri estilizatu bakuneko kapitelak dituzte. Baoak gotiko oso berankorrean agertzen diren bezalakoak dira. 1929an, lau arrosa leiho handi ireki ziren; bi handienak alboko hormetan. Hareharri urdinez egin ziren. Barrokoan egin ziren ataria eta beheko koruko ganga. Kanpotik ikusita, deigarria da tenpluaren hegoaldean defentsarako jarritako garito atxiki bat, eta eraikuntzaren hasierako garaitik iraun duten zenbait gargola eta gezileiho ere ikus daitezke. Horrek guztiak kontrastea eragiten du kanpoko eraikuntzako elementuen eta barneko koherentzia eta harmonia plastikoaren artean. Hori guztia nabarmendu egin da azken berritzearen ondorioz (1998).

Gotiko itxura ederra duen beste eliza bat Oñatiko San Migel da, egun Gipuzkoakoa den herri hori konderri independentea zen garaikoa. XV. mendean hasi zen eraikitzen. Hiru nabe ditu, altuera desberdinekoak, eta erdikoa gailentzen da; hori kanpoko arbotanteetan oinarritzen da. Epistola aldetik erantsitako estalgune bat laugarren nabe bihurtu zen XVI. mendean, klaustroa egin zenean. Nabeak euskarri zilindriko sendoek bereizten dituzte, eta, haietan, gangetako arkuak eta nerbioak elkartzen dira -kapitelik gabeak dira-. Nabeek gurutzeria bakunak dituzte; giltzarrietan, fundatzaileen ezkutuak ikusten dira: Guevara kondearena antzinako nabeetan, eta Rodrigo de Mercado y Zuazola jaunarena XVI. mendean eraikitakoan. Hiru nabeek absideak dituzte amaieran: poligonala erdikoak eta Epistolakoak, eta laua Ebanjeliokoak. Presbiterioa altuera handian dago, Oñatiko kondeak, 1612an, bere hilobia kriptan egin izan nahi zuelako, aldaren nagusiaren pean. Kanpotik ikusita, tenpluak ez du batasun trinkoaren itxurarik, garai desberdinetan egindako lanen emaitza delako; bereziki, portadak.

San Migel elizak klaustro bat du; kanpotik harlanduzkoa da eta barruan harrizko hormak ditu. Mercado de Zuazola artzapezpikuak ordaindu zuen, 1526an Pedro de Lizarazu maisuarekin egindako kontratuaren bidez. XVI. mendearen bigarren herenean eraiki zen, apaingarri askoko estilo gotikoan. Gailurreria lerronahasien, janben, ezkutuen eta filigranen multzo ederra da; hori guztia bere oinetan igarotzen den Ubao ibaian islatzen da.

 Arrasateko San Joan Bataiatzailearen elizaren dokumenturik ez dago 1355. urtearen aurretik; data horretan, Uribarriko, Udalako, Garagartzako eta Gesalibarko Santa Ageda elizateak batu ziren. Berehala erabaki zen eliza bat eraikitzea. Harlanduzko harriz egin zen, eta hiru nabe eta hiru abside ditu. Dorre bat eraiki zen 1520an, gotorleku itxurakoa. Geroago, 1953an, absidetik erretaula kendu zen, eta, argi gehiago emateko, leihate geminatu gotikoak zarrastatu ziren.

Gotiko berankorrekoa da, halaber, Hondarribiko Andra Mari Jasokundekoaren eliza. Dorre enigmatiko baten oinarriaren ondoan hasi ziren eraikitzen -dorre hori elizan bilduta geratu zen nolabait-. Lanak 1471ko apirilean hasi ziren, eta ez ziren amaitu 1549 arte. Hiru nabe ditu, altxaera desberdinekoak, eta abside poligonalak dituzte amaieran. Guztiko azalera 44 x 28 m da. Latindar gurutzearen oinplanoaren eskemari jarraitzen diola badirudi ere, gurutzea ez da irtena; baina erdiko nabearen altuera hartzen du. Bost zati ditu, bai eta denbora luzean itsututa egondako leihate handiak ere. Kanpoan kontrahorma sendoak ditu, eta goian pinakuluak. Koruari gurutze ganga eder batek eusten dio. Gotiko flamigeroko dekorazio ugari du, eta nabarmena da gangetako giltzarrietako eskultura lana.⁶⁸ 

Gainerakoan, eta ermita gotikoren bat ahaztu gabe (esaterako, Askizuko San Martin ; Santiagorako galtzadaren etapa amaiera izango zen, eta merezi du bisita egitea), asko dira estilo gotiko bakuneko eliza izan zuten herri gipuzkoarrak, eta bakoitzak berezitasunen bat du. Zumaiako San Pedrok , adibidez, gotorleku itxura du; harkaitz baten gainean eraiki zen, itsasoak inguratuta, eta, egun, hiri eremu guztia du ikusmenean. Dorre soil bat du, ia oinarri karratukoa, eta lau zatikoa. Goian, mainelen bidez banatutako leihoak ditu, baina horrek guztiak dorre erromanikoaren itxura ematen dio. Tenpluak nabe bakarra du; lau zati ditu, eta horiek abside poligonal oktogonalak dituzte amaieran. 30 x 14 m neurtzen du. Tertzeletezko gurutzeriak estaltzen dute, nebioak oso nabarmenak dira, eta giltzarri esekiak hareharrizkoak.

Nabe bakarreko eliza asko daude, XVI. mendean bukatuak edo berreraikiak izan arren aurreko eraikinen hondar gotiko nabarmenak dituztenak - Zumaiako San Pedro elizaren itxura ederra ez badute ere-; hala nola, herri hauetakoak: Aizarnakoa, Anoetakoa, Arroakoa, Alkizakoa, Adunakoa, Soravillakoa, Berastegikoa, Aiakoa, Amasakoa, Asteasukoa, Usurbilgoa, Ormaiztegikoa, Elduaingoa, etab.

Arkitektura zibil-militarra

Mende horietako arkitektura zibila eta militarra aipatzean, eta Gipuzkoaren kasuan, dorreen edo etxe gotorren gaira itzuli behar da. Probintzia horretan, hiru mendetan zehar, horiek dira Euskal Herriaren historiaren protagonistak, beste ezer baino gehiago, agian.

Ahaide Nagusien dorreei edo etxe gotorrei erreparatuko diegu; baina, bandokideen gaira itzuli eta Oinaztarren eta Ganboatarren "gerra etxe" bakoitzari buruzko oharrak eman beharrean, dorre klasikoen zenbait ezaugarri adieraziko ditugu. Bazterrean utziko ditugu dorretzat baino areago "baserri nobletzat" hartu beharko liratekeen beste asko.

Lehen garai batean, dorreetan egurra eta harrizko hormak nahastu zituzten. Gerra helburuak ezinbestekoak izan zirenean soilik egin zen beharrezkoa harria. Hiribilduek bandokideen dorreak erre eta Enrike IV.ak agindutako eraisketen ondoren (1456), zenbait dorreren goiko solairuak berriz eraiki ziren, adreilua erabiliz, eta gerrarako defentsa eta eraso tresnak kendu zitzaizkien; esaterako: Balda ri (Azkoitia) edo Loyola ri (Azpeitia); beste noble batzuei, Berastegui edo Amezketa sendikoei, berriz ere harrizkoak egiten utzi zitzaien, baina baxuagoak. Egoera berezi batzuetan, zenbait familiari kanpo itxura ikaragarrizko etxeak izaten utzi zitzaien; esaterako, Guevara (Oñati) eta Isasaga (Azkoitia) familiei. Kasu horietan guztietan, kanpoko formek helburu aldaketa adierazten dute (gezileihoak, leihoak, matakanak, almenak, garitoiak, etab.); hala ere, elementu horietako batzuei, eta, bereziki, angeluetako garitoiei eutsi egin zitzaien (esaterako, Azpeitiko Emparan eta Loyola dorreetan), baina funtzio arrazoiengatik baino gehiago, estetika eta apaingarri arrazoiengatik. Gatazka garai hartako beste elementu berezi batzuk kendu egin ziren, baina haien arrasto nabarmenak geratu ziren; esaterako, matakanei eusten zieten mentsulak. Hala gertatzen da, adibidez, Berriatua dorrean (Mutriku), cadahalso zaharreko modilloi erlaitzari eutsi baitio; edo, areago, Legazpi dorrean (Zumarraga), fatxadan, oraindik ere, altuera desberdinetako mentsulen hiru ilara ikusten baitira. Legazpi edo Jauregui dorre horrek (horrela ere deitzen zaio), adarbe bat ere bazuen fatxadaren aurrean (kenduta dago), egun ojiba ate dobeladuna ikusten den lekuan, eta horren gainean eraiki zen etxea.

XVI. mendeko berreraikuntzetan, zenbait dorreren bizitzeko jauregi asmoak are nabarmenagoak dira, eta gehiago dirudite Errenazimentukoak Erdi Arokoak baino. Hala egin zuen Loiolako San Ignazioren Beltran Lopez de Gallastegui ilobak, Ozaetako (Bergara) Erdi Aroko orubean eraikitako dorrean, 1550ean.

Beste lurraldeetako dorre handiekin alderatuta, Gipuzkoako dorreetan egitura isolatua eta exentua nagusitzen da. Bitxia da bizitzeko eraikinak dorreetara itsastea, Araban ohikoa bada ere. Bestetik, arraroa da Gipuzkoan beste dorre hauen itxura handiko dorreak aurkitzea: Arabako Fontecha, Guevara eta Quejana dorreak, edota Bizkaiko Salcedo de la Cuadra (Güeñes), Muñatones eta Butroe (XIX. mendean berritu aurretik) dorreak. Baina, tamaina aldetik txikiagoak badira ere, Gipuzkoako dorre horiek ikusteak eragiten duen sentipen eta emozio estetikoa ahaztezina da; horiek, askotan, landa eremuan bakarrik egoten dira, eta atzean arbola hostotsu berdeak edo nekazaritza ingurunea dutela; esaterako: Oñatikoa , Zestoako Lili eta Berastegikoa.

Gipuzkoako dorreen barruko egitura ez zen Arabakoen oso desberdina izango. Zutabe handi bat egoten da erdiko zutiko baten gainean (zenbaitetan bi; esaterako: Loiolan edo Zarauzko Torre Luzean ), eta horrek, horma lodietan oinarrituta (metro bat edo metro eta erdi artean), solairuei sendotasuna ematen dien habezko egitura bati eusten dio. Zarauzko dorrea bereziki deigarria da estetikoki. Hareharrizko harlanduzko lan bikaina du, kanpoko eskailerak 16 maila ditu, hutsuneak ajimez itxurakoak dira, eta, fatxada nagusian, aurrera egiten duten bi espoloi ditu, cadahalsoa indartzeko erabiliak. Hori guztia dela eta, Torre Luzea da, inolako zalantzarik gabe, Gipuzkoako hiri dorreetan ederrena; horretan laguntzen du dorrearen handi itxuraren eta liraintasunaren arteko kontrasteak, beheko zatiaren gerra hermetismoaren eta goiko pisuetako leiho geminatuen diseinu fin eta simetrikoaren arteko kontrasteak.

Monumentu eskultura gotiko berankorra

Behin Berant Erdi Aroko tenpluak erliebeak eta eskulturak erabiliz edertu ondoren (lehenago aipatu bezala), monumentu plastika ez zen oso oparoa izan XV. mendean. Euskal Herriko garrantzitsuena oro har aipatuko dugu.

 Oliteko San Pedro elizako plinto batean, Hirutasunari eskainitako erliebe bitxi bat dago; 1432ko data du, eta sustatzailearen sinadura, Eneco Pinel notarioarena. Hirutasunaz gain, emailea, emaztea eta lau seme-alaba txikiak daude; San Pedroren eskuak notarioa babesten du, eta Santa Katalinarenak, berriz, emaztea. Ikaragarria da hiru jainkozko pertsonen irudikapena unitate trinko batean; hirurek giza aurpegia dute, baina Hitza eta Espiritua ia ezkutatuta daude, eta Aitaren mantu bertikalaren eta bateratzailearen atzean ia bloke batean bat eginda.

Azken gotikoko Olite eskultorikoaren aipamena bukatzeko, Nafarroako Museoan Oliteko jauregiko bi estatua bikain daudela gogoratuko dugu; jatorrizkoa baino handiagoak dira.⁶⁹ Buruak falta zaizkie, eta errege Prestuaren eta haren emazte Leonorren erretratuak izan daitezkeela uste izan da. Buruak falta bazaizkie ere, gotikoaren heldutasuna lortutako eskultore batenak direla nabari da. Reimsen eskultura handiak gogorarazten dizkigun klasizismo moduko batekoak dira, ehunen modelatuaren perfekzioagatik eta draperiari dotoretasuna emateko arteagatik, gorputz adarrak nabari ez daitezela lortuz.⁷⁰ Drapeatuaren dotoretasuna eta irudien kurbadura arina direla eta, XIV. mendeko lehen urteetakoak direla esan daiteke.

Iruñako katedralaren inguruan eta haren klaustroan egindako lanen ugaritasunagatik eta kalitateagatik, ziurtzat jo daiteke zenbait lantegi egon zirela Erresumako hiriburuan. Eta ezaugarri estilistikoen batasuna dela eta, "Iruñako eskola" bat egon zela esan daiteke, Evreux dinastiaren erregealdietan heldu eta goratu zena.

Baina gotiko berankorreko eskultura lan bikainenak Laguardian iraun du, Santa Maria de los Reyes elizako portada bikainean. Hasieratik, atari baten zati zen, aurretik eta alboetatik kanpora irekia, eta ez zen itxi XVI. mendeak aurrera egin eta kapera bihurtu zen arte.

Ataria turuta portada handia da, bost arkibolta eta mainela ditu, eta inguruan janben multzo bikaina. Janbetan, hamabi apostoluen irudiak -ohikoa den bezala, sei alde bakoitzean- idulki altuko basamentu baten gaineko horma hobietan sartuta daude. Horiek hainbat motibok apaintzen dituzte (arkitektonikoak eta figuratiboak). Apostoluen irudiak irudi naturalak baino handiagoak dira, eta deigarriak dira perfekzio errealista eta liraintasun nabarmena, edertasun anatomikoa baino gehiago adierazkortasuna adierazi nahi duen artistaren berri ematen duena. Bestalde, nabarmena da gorputzen jarreretan lortutako aniztasuna: ia guztiek mugimendu txiki bat dute, eta desberdindu egiten dira aurpegien, keinuen, arropen tolesduren eta identifikatzeko dituzten ikurren bidez.

Tinpanoa gainjarritako hiru erregistrok osatzen dute -eskema tradizionalgotikoaren arabera-. Andre Mariaren historia kontatzen du (kanonikoa eta legendarioa). Mainelean, arku eskartzanoen eta hiru lobulukoen bi ateen artean, Andre Mariaren irudi eder batek (liraina eta pittin bat makurtua) gotiko gailenaren perfekzioa du, eta Errenazimentua iragartzen.

Portada horrek Nafarroaren ezkutuak ditu idulkietan, eta, egun, polikromia berria du. Ez da portada horri buruzko dokumentaziorik. XIV. mende amaierakoa edo XV. mende hasierakoa izan daiteke; edonola ere, 1461. urtearen aurrekoa da, Laguardiak Nafarroa izateari utzi zion data horren aurrekoa.⁷¹ 

Gipuzkoan eta Bizkaian, oso urria da benetan baliotsua den monumentu eskultura, termino hori ematen ari garen zentzu hertsian ulertuta; hau da, apaingarri funtzioaz gain, funtzio didaktikoa eta liturgikoa duen eskultura figuratiboa izatea. Urritasun ikonografiko hori, ziur asko, lehen garai hartako Euskal Herriko hiribilduen baliabide ekonomiko urritasunarekin lotu beharko da, eta, agian, baita antzinako "saltus vasconum" hartako euskal biztanleak ia sortzetik izandako ezaugarri batekin ere: hein batean naturalismo ikonikoaren aurkakoa izatea, bere eguneroko bizitza irudi ederrekin apaintzen eta biltzen saiatzen denean.

Alde horretatik, bi probintzietako gotikoko eskultura ondarea ezin da erkatu Nafarroakoarekin eta Arabakoarekin. XV. mendeko Bizkaiko tenpluen artean, agian guztietan ederrena dena aipatzera mugatuko gara: Güeñesko Santa Mariako "eguzki portada" deitzen dena. Estilo "gotiko isabeldarra" du, eta, arku konopial batek errematatutako arku zorrotzaren eta erroleoz apaindutako tinpano baten pean, arku karpenelezko bi sarrera ditu. Mainel batek banatzen ditu, eta, mainelaren gainean, harrizko irudi bat dago: Ama Birjina Haurrarekin, drosel gotiko filigranatuaren pean, eta, alboan, bi aingeru ditu. Lekeitioko portadak eta horrek badute antzekotasunik. Lekeitiokoak bederatzi arkibolta ditu, eta, mainelean, Ama Birjina dago Haurrarekin, triforioko trazeriari jarraitzen dion tinpano baten azpian. Gernikakoarekin ere badu antzekotasunik. Hori 1449an datatu eta sinatu zuen Sancho de Emparanek. Gogoratzeko modukoak dira, halaber, Bilbaoko katedraleko "Aingeruaren portada", San Antongo atariarena, eta Axpeko Andre Mariaren bi portadak, "estilo isabeldarrari" lotutako ezaugarriak dituztenak: arku konopialak, orratzak eta medailloiak. Hemen Balmasedako San Seberino eliza ere nabarmendu behar dugu: lau arkibolta ditu, asko dekoratutako tinpano bat hartzen dutenak, janbetan horma hobi hutsak eta mainelean Salbatzailearen irudia, bi ateak banatuz.

Gipuzkoari dagokionez, Askizuko San Martin elizako absideko Kalbarioa aipa genezake. Eliza horretako hegoaldeko horman ikusten den Magdalenaren eskultura gotikoa eskultura exentua da, hormako hutsunea betetzeko beste nonbaitetik ekarria.

Irudi exentuak eta erretauletako irudiak

Erretaulak

Erretaulagintzaren jatorria antzinakoa da, eta, nolabait, martirien erlikiak gurtzeko historiarekin lotuta dago. Gurtza hori aldarearen gailentasunaren kontura ugaldu zenean, horrek kristau liturgian zuen funtsezko esanahia ahaztuta, XI. mendean predela eta aldaren atzeko panela ( retro-tabulum ) agertu ziren. Horretan, pintatuta erreproduzitzen zituzten Kristoren, Ama Birjinaren, santuen eta martiri zaindarien irudiak.⁷² Baina gotikoak aurrera egin ahala izango da garrantzitsua artearen historialariarentzat. Pintatutako erretaulez geroago hitz egingo dugu. Aipa ditzagun, orain, eskulturazko edo lanketazko erretaula nabarmenenak, gotikoan Euskal Herrian egindakoak edo kanpotik ekarritakoak, batzuk Errenazimentuaren hastapenetan.

 Araban kalitatezko hiru erretaula gorde dira: Yurren, Artzeniegan eta Axpurun. Yurren , paradoxa eder batekin egiten dugu topo: Berant Erdi Aroko obra bikaina ageri da herri ñimiño batean. Yurreko Santiago parrokian, erretaula nagusi barrokoaz gain, erretaula txiki bat dago (1,90 x 2,05 m) gurutzadurako eskuineko kaperan; hiru gorputzeko poliptikoaren forma du (erdikoa eta atexkak) eta hirurek hiru pisu dituzte. Erdikoak Ama Birjin eseriaren irudia du. Pisuetan, Haurtzaroko betiko eszenak daude irudikatuta. Irudiak nola landu ziren ikusita, oinarrizkoak eta baldarrak direla esan dezakegu; baina atseginak dira, beren soiltasunagatik. XIV. mendekotzat datatu izan da, eta Euskal Herriko zaharrena dela jotzen da.

Yurrekoa baino itxura dotoreagokoa eta formatu handiagokoa da Axpuruko erretaula (Barrundia harana); hain zuzen ere, horixe da nolabaiteko balio ikonografiko eta artistikoko obra bat duen herrixka txiki baten beste adibide bat. Basamentua eta sagrarioa estilo erromanistakoak dira, eta pedrela lehenagokoa, baina horiek XVI. mendean erantsi zitzaizkion hemen interesatzen zaigun erretaula gotikoari -berriki berriztatua-. Hiru kale ditu, eta albokoek hiru pisu dituzte; pilastratxo gotikoek banatzen dituzte, pinakuluetan irudiak daude, droselen azpian, eta apaindura zerrenda bikaineko hauts babes batek mugatzen ditu. Predelan, Hileta Santua irudikatzen da, pertsonaia askoren bidez; eta erretaularen buru, erdian, San Joan Bataiatzailea, titularraren eskultura exentua. Irudia zurruna da, kartoi itxurako izurrak dituen mantu jausi bat du soinean, eta eskuin eskuaz ezkerrean duen Bildotsa seinalatzen du. Nitxo nagusiaren gainean, Kristoren Bataioa irudikatzen da; eta, alboetako bi kaleetan sei erliebe daude, Aitzindariaren bizitzako eszenak irudikatzen dituztenak. Multzo ikonografiko gisa, obra interesgarria da, eta estilo aldetik atsegina.⁷³ 

 Artziniegako Virgen de la Encinaren santutegiko erretaula nagusia Euskal Herriko multzo onenetakotzat hartu behar da. XVI. mendearen hasieran egingo zen. Hauts babes handi bat du, pedrela altu baten bidez muntatu da; hiru solairu ditu alboko kaleetan, eta bi erdikoan, eta atiko bat ere badu, Kalbarioa buru dela. Alde bakoitzeko hiru etxeak bi eszenatan banatzen dira, eta bost kaleko erretaula iruditzeko moduan daude banatuta. Eszena guztiak trazeria altu flamigeratu batek babesten ditu. Neurria dela eta, erdiko eszena pribilegiatu nahi izan dela ikusten da: Ama Birjinaren agerpena arte baten gainean, eta horri buruzko eta mirari hori egiaztatzeko jarraitutako prozesuari buruzko gertaerak. Pedrelan irudikatutako eszenak hauek dira: Harrapaketa, Zigortzea, eta, erdian, Afaria. Erretaularen gainerakoa Ama Birjinaren eta Kristoren Nekaldiaren gai ikonografikoak osatzen du. Irudien modelatuetan, keinuetan eta jarreretan nabaritzen den trebetasuna eta perspektibaren hastapen garbia direla eta, Errenazimentukoa dela esan daiteke, baina, oraindik ere, gotikoko zenbait ezaugarri ageri dira.⁷⁴ 

Bizkaiko probintzian, Urduñaz ari garela (Gasteizeko elizbarrutia), derrigorrezkoa da Santa Maria parrokiako Herrandarren kaperako erretaula gotikoa aipatzea. San Pedrori eskainita dago. Errenazimentuaren xehetasun batzuk baditu ere, gotiko berankortzat hartu beharko litzateke, funtsean; zehazki, 1520 urte ingurukotzat. Hiru kaleko gorputz batek osatzen du, eta erdikoa alboetakoak baino altuagoa da; hauts babes bat ere badu. Kale bakoitzak bi etxe ditu, erliebe eta guzti. Erdiko kalea garaiagoa denez, beheko etxeak espazio gehiago du eszena nagusirako; hau da, santu titularra ohoratzeko: San Pedro . Eserita dago, bere artzapezpikutza goreneko intsigniak ditu soinean, eta alboetan bi aingeru. Alboetako goieneko etxeetan, Nekaldiko bi eszena. Behekoetan, San Pedrori buruzko bi eszena: Elizaren itsasontzia eta San Pedroren martirioa . Pedrelan, erdiko zatian, San Gregorioren Meza , eta, alboetan, lau irudi isolatu, bi kale bakoitzean: San Joan Batailatzailea, San Andres, San Pablo eta Alexandriako Santa Katalina . Erretaula osoak -Weisek triptikotzat hartzen eta aztertzen du- gotikoaren ezaugarriak ditu, eszenak biltzen dituen apaindura ugariak direla eta, baina, badu, halaber, nolabaiteko gustu flandestarra, eta elementu hauetan antzematen da, P.L. Echeverria Goñiren iritziz: "entre otros detalles, en las estolas cruzadas, en los manípulos de los ángeles y, sobre todo, en sus alas puntiagudas".⁷⁵ 

Larrabetzuko Goikolexea eliza juraderako San Emeteri eta San Celedonioren erretaula Urduñako erretaularen antzekoa da, nolabait, egiturari dagokionez, eta data berekoa. Lau plafoietan bi titularren bizitza irudikatzen da, eta erdiko zatia bi santu horien irudientzat gordeta dago. Goieneko nitxoa, berriz, Andra Mari eseri batentzat, trazeria gotiko berankorraz apaindutako droselaren azpian.

 Gizaburuagako triptiko ederra Bilbaoko Museo Diozesiarrean dago. Gotikoko droselen azpian, Kristoren haurtzaroko eszenak irudikatzen dituzten eskultura batzuk daude; trazuak oso naturalistak dira, sortzen ari zen Errenazimentu garaikoak. Eszenaren buruan, San Martinen irudia dago. Aretoaren beste muturrean, eta hormara itsatsita, Urduñako erretaula bat ikus dezakegu. Erretaula hori harriz landua da, estilo gotiko oso apaindukoa, eta orratzak, droselak eta pinakuluak ditu, baina ikonografia guztia desagertu egin da.

Baina, gotiko flandestarreko erretaulei dagokienez, ez dago, Euskal Herrian, Lekeitioko parrokiako erretaula handiarekin erka daitekeenik. 1508an kontratatu zitzaion Juan Garcia Crisali. Egitura gotikoak abside guztia hartzen du, eta pedrela bat eta hiru gorputz, bost kale, lau kalearte eta hauts babes bat ditu. Hori guztia egur polikromatuan zizelkatu da. 64 mukulu eskultura ditu, eta, drosel gotiko filigranatuen azpian, narratiboki, ohiko Ama Birjinaren bizitza zikloak eta Kristoren haurtzaroa eta nekaldia ageri dira; kalearteetan zehar, berriz, profeten, ebanjelisten eta apostoluen irudiak daude. Pieza batzuen markek gutxienez zazpi egilek parte hartu zutela frogatzen dute, eta ziurtzat jotzen da zenbait Frantziakoak zirela. Egin zen datarako, irudi horiek erabiltzea arkaikoa eta herrikoia da; baina, neurria eta konplexutasuna direla eta, Euskal Herriko gotikoko erretaula nagusitzat hartu behar da. Echeverria Goñiren ustez: "ocupa un digno lugar tras los grandes retablos catedralicios de Sevilla y Toledo".

Gipuzkoan, tradizio gotiko berankorraren eta errenazentistaren zenbait xehetasun nahasten dituzten erretaula batzuk aipatu behar dira.

 Errenteriako parrokian, Ebanjelioaren aldeko alboko lehen kaperan, Mariaren Koroatzearen erretaula dago; hala deitzen zaio hori delako erdiko erliebearen gaia. Alboetan, beste bi erliebe, Azken Afariari eta Mendekosteari buruzkoak. Gorputz bakar batek osatzen du, beraz, eta nahiko altura txikikoa da, baina behar adina zabalera du gotikoko eskultura eta apaingarri erliebez betetako hiru kale osatzeko. Zalantzarik gabe, esku flandestarrek egina da, ziur asko, Bruselakoek, 1505-1510 urte inguruan. Eskulturaren fintasuna eta hain neurri txikiko aurpegietan eta irudietan gogo adierazpena lortu izana goraipatu izan da. Baina estetikoki miresgarriena multzo osoaren konposizioan asmatu izana da: irudikatutako hiru eszenetako bakoitzaren antolaketa plastikoa nagusiki zirkularra da.

 Azpeitiko parrokian San Martin erretaula dago, Pietatearen kaperan. Azpeitian jaio baina Tuiko artzapezpiku zen Martin de Zurbano jaunak fundatu zuen. Dokumentazioagatik dakigu Juan de Paris eskultoreari eta haren suhi Antonio Pigmeli kontratatu zitzaiela erretaula, eta 1521ean jarri zela. 3 x 5 m-ko neurria du. Pedrela bat eta bi gorputz gehiago ditu; bertikalean, hiru kale eta hauts babesak ditu. Erdiko nitxoa alboetakoak baino zabalagoa da, eta bertan dago San Martinen estatua. Pedrelan, eskuinean, San Joan Bataiatzailea eta Bildotsa daude; ezkerrean, San Joan Ebanjelista, kaliza eta arrano bat dituela. Bi pertsonaia horiek belaunikatuta daude. Gainerako erliebeetan, San Martinen bizitzako eszenak eta Nekaldiko zenbait pasarte irudikatu dira. Artista errealismo espresibo baten bila ari zela dirudi, eta polikromiaren bidez nabarmendu nahi izan zuen; baina nabari da oraindik ere pisu handia zuela tradizio gotikoak, perfekzio klasikora iristea eragotzi baitzion. Bestalde, ez dugu oso argi Zumaiako elizako Sasiola kaperan dagoen eskultura erretaula, San Anton izenekoa, gotikoa izatea, eta ez dakigu ez ote genukeen errenazentista garbitzat hartu behar. Ebanjelioaren aldean dago, eta kaperaren altuera guztia hartzen du. Erretaula mistoa da, erdiko triptikoak (bi gorputz edo pisu eta hiru kale) eskulturak baititu, eta ateek pintura polikromoak beheko aldean, eta grisaila kanpokoan. Kalbarioak alboko kaleen gainetiko erdiko kalearen goialdea hartzen du, eta beheko zatia San Antonentzako da, drosel aberats eta kalatu baten azpian. Santu ospetsuak irudi erabat adierazkorra du. Alboko kaleetan, sei erliebe daude, Kristoren Nekaldiko pasarteei buruzkoak. Errealismoaren alde egin da, eta hori nabarmentzen dute estofatuak eta polikromiak. Pinturek lau pasarte narratzen dituzte -Afaria, Hatz ikuzketa, Pizkundea eta Magdalenari agertzea-; horiek bai, horiek errenazentista dira, eta, hein batean, Martin Schongauerren grabatuetan inspiratuak.

Hilobi eskultura

Eskultura gotikoaren aipamen honetan, kapitulu bat merezi du hilobi arteak. XIII. mendetik aurrera, arte horrek garrantzi handia izan zuen.

Karlos III.a errege Prestuaren eta haren emazte Leonor andrearen hilobitik hasi behar da, eta ez arrazoi kronologikoengatik, balio artistiko eta ikonografiko bikaina duelako baizik. Dudarik gabe, hori da Nafarroako hilobi arte gotikoko obra bikainena eta adierazgarriena. Iruñako katedraleko erdiko nabean dago, presbiterioaren aurrean; mausoleo hori ohe prismatiko erregular batek osatzen du, eta horren gainean daude etzandakoen bi irudiak, trazeria kalatu fineko drosel handien azpian. Ohearen bueltan 28 irudi, negartiak, tradizio ikonografiko bati jarraiki. Tradizio horren maila gorena Claus Sluterren lan bat da, Borgoinako Felipe Ausarta dukearen hilobi ospetsua, Champmoleko kartusian dagoena (1404). Iruñako negartiak harzuri finean landuak dira, eta ez dira mukulu biribilekoak; bizkar laua atzealdeko hareharrizko lauza berde ilunean pausatuta dute. Champmoleko irudietan inspiratuta badaude ere, Sluterren negartien aldean dituzten desberdintasunak nabarmenak dira.

Harzurizko hilobi bikain horren egilea Tournaiko Jehan Lome da, eta lana oso dokumentatuta dago. Lome oso gazterik iritsi zen Nafarroara, errege Prestuaren bitartez, eta erregearen ekimen artistikoen buru izan zen 1411tik hil arte; Vianan hil zen, 1449an.⁷⁶ Hilobiko lanak 1413an hasi ziren; esku asko aritu ziren, eta maisu batzuen izenak ezagutzen dira (guztiak atzerritarrak), baina, laster, Jehan Lomme izan zen arduradun nagusi: "maestre de fazer las ymagines". Erregina 1415ean hil zen, Oliteko jauregian, eta lanak han egin ziren; gertaera hark lanak azkartu zituen, eta zatiak Iruñara eraman ziren. Karlos Prestuaren irudia errege hura bizi zela egingo zen; hala adierazten dute, behintzat, artistak eman zizkion ezaugarri indibidualizatzaileek. Irudi hori, erreginaren kartoi itxurako estatua ez bezala, edertasun handikoa da.⁷⁷ 

 San Jose atea , agian, Jehan Lomeren jardunekoa izango da. Arku zorrotzeko ate bakuna da, eta katedralaren klaustroa eta kanpoa lotzen ditu; tinpanoan, Mariaren Koroatzea ageri da, Espiritu Santuaren usoaren azpian. Artista horrena dela uste da Oliteko erregina argazki bat; ziur asko, irudia errege Prestuaren alabarena da, Blanka andrearena -bigarrenez ezkontzean Aragoiko Joan hartu zuen senartzat-; baina zaila da baieztapen hori ziurtatzea, eskultura egoera oso txarrean baitago. Zenbait hilobi ere harenak direla uste da; esaterako: katedraleko San Joan kaperako Sanchez de Oteiza artzapezpikuarena (1425 hila), eta balizko Lionel de Navarrarena. Azken hori kareharrizkoa da, eta lan horretan argi nabaritzen da Nafarroako eskultura artearen XV. mendeko urte horietako aurrerapena. Hilobiaren atzealdea apaintzen duten irudien naturaltasuna, arropen konposizio ederra, aurpegietako grazia eta fintasuna (Ama Doloretakoa, adibidez) Errenazimentuaren berehalako hastapenen adierazle dira. Obra Jehan Lomerena dela esan izan bada ere, dokumentuek garbi erakusten dute multzo hori maisu flandestar handia hil ondorengoa dela (1449).

Dokumentuetan agertzen denez, berriz, Jehan Lomerena edo haren lantegiarena da mosen Frances de Villaespesa eta haren emazte Isabel de Ujueren hilobia. Tuterako katedralean dago, eta gurutzadurako kapera bateko alboko horma bat hartzen du, Epistolaren alboan. Villaespesa Aragoikoa zen, eta oso sendagile estimatua Nafarroako gortean; errege Prestuak kantzelari izendatu zuen 1397an. Oliten hil zen, 1421ean, emaztea hil eta hiru urtera, eta kapera eta hilobia 1425 eta 1445 urteen artean egin zirela uste da. Zuzenean lotu izan dira Aragoiko eskultoreekin eta, zehazkiago, Juan de la Huertarekin. Azken hori Darocako artista handia izan zen, eta bere maisutasuna ezarri zuen Borgoinako gortean, Claus Sluterren ondorengo gisa.

Hilobiaren kanpoaldea gotiko flamigeroa da, eta, aurrean, zortzi negarti daude txano eta guzti, batzuk bizarrik gabeak eta beste batzuk bizardunak. Guztiek borgoinar eragin garbia ageri dute, mantu bilotsuen zabaltasunaren bidez. Gaineko bi irudiek hopalanda zabalak eta oso tolestuak dituzte. Kantzelariak doktobirreta batez estalia du burua, esku batez ezpata bati eusten dio eta, besteaz, liburu bati. Oinetan, lehoi bat. Durbante moduko kofia handi batek estaltzen du emaztearen burua, eta gurutzea duen lepoko luze bat darama. Etzandakoen irudien mailan, beheko pisuan, eta predela gisa, bai atzealdea, bai alboak hartuz, hiletaren zeremonia liturgikoa gauzatzen da: zortzi talderen desfilea, beste hainbeste arku konopial angrelaturen azpian. Atzealdeko bigarren pisuan, Ama Birjinaren eta San Joanen artean, Jesus hilaren gorputz erdiko irudia Nekaldiko tresna multzo baten gainetik ateratzen dela dirudi. Goian, Hirutasuna dago irudikatuta. Alboko erliebeetan, ezkerrean "San Gregorioren meza", aldare eta guzti, eta, gainean, Kristoren irudia; eskuinean, belaunikatuta, mosen Frances eta emaztea, seme-alabak eta bilobak lagun dituztela, euren hiletetan. Etzandakoen bi irudiak eta hileta elizkizunean parte hartzen duten pertsonaiak errealismo handikoak dira. Eskultorea gogo aldarte ugari lortzen saiatu da: arreta, debozioa, tristura, etab.

Euskal artearen historialariarentzat garrantzi handia duen beste mausoleo bat Ayalatarrena da; Kexaan dago, eta Ayala sendiko hiru belaunaldiren hilobiak biltzen dituen multzo bat da. Ayalatarrak izen bereko ibarreko jaunak ziren, eta politikari ospetsuak Berant Erdi Aroan. Hilobi zaharrenak Toulouseko lantegietan landu ziren, zalantzarik gabe. Harzurian landu ziren, eta XIV. mendeko bigarren erdialdeko hilobi eskultura onenen artean sar daitezke. Virgen del Cabello kapera Pedro Lopez de Ayalak egin zuen; dorrearen fundatzailearen semea zen, eta Gaztelako kantzelaria eta Rimado de Palacio liburuaren egile ospetsua. Kapera horren erdian dago haren mausoleoa eta Leonor de Guzman emaztearena. Etzandako irudiak dira, eta garai hartako arropez daude jantzita: gizonak armadura eta ezpata ditu, eta ongi landutako eskularruak eta ezpata zorroa; emazteak mantua, burukoa eta eskularruak ditu, eta bikain zizelkatutako otoitz orduen liburu bati eusten dio. Bi gorputzak oinarri artistiko batean daude; oinarri horri hamabi lehoik eusten diote eta santuen, aingeruen, monjeen, damen eta soldaduen irudiez apainduta dago. Kapera horretako harrizko kutxetan, albo batean, kantzelariaren aitaren hilobia dago, Fernan Perez de Ayala jaunarena, eta, beste alboan, emaztearena, Elvira de Ceballos andrearena, Kantzelariaren amarena.

Ederrak dira, halaber, Pedro jaun kantzelariaren seme Fernan Lopez de Guzman jaunaren eta Maria de Sarmiento emazte andrearen harrizko hilobi mukuluak. Kexaako komentuko San Joan elizako sarrerako arkuetan daude (XV. mendearen erdialdea): "Realismo, delicadeza del rostro, tratamiento natural de los ropajes. Se ha acabado con la estilización de los anteriores. Aquí impera el naturalismo de las escuelas castellanas, más cercanas a esta zona y más de acuerdo con los cánones estilísticos del momento".⁷⁸ 

Pintura gotiko berantiarra Euskal Herrian

Estilo italiar-gotikoa

Baskoniari dagokionez, estilo italiar-gotikoa Nafarroan soilik ageri da. Jakina da XIV. mendean harreman estuak izan zirela (bai politikoak, bai kulturalak) Nafarroako gortearen eta Avignongo Aita Santuaren gortearen artean. Avignongo aita santuek, Klemente V.ak eta Joan XXII.ak, eztabaida eta arazo ugari ebatzi behar izan zituzten Iruñako kabildoarekin eta elizarekin, XIV. mendeko lehen hiru hamarkadetan. Urte horietan, eta eremu horretan, artista handiak mugitu ziren, bai frantziarrak, bai katalanak eta italiarrak. Ez zen arraroa, beraz, Giottoren naturalismoak Nafarroako erregeek kontratatutako frantziar eta aragoiar pintoreak liluratzea, nahiz eta maisu horiek ez hartu, berehalakoan, Florentziako artista handiaren zenbait berrikuntza iraultzaile. Irudien modelatuan eragin errealistak lortzeko argi-ilunak maisuki erabiltzen zituen Juan Oliverrek, baina, oraindik ere, Giottoren ausardia lortu gabe, baita Nafarroako gortean ondorengo izan zituen zenbaitek ere; esaterako, Maria Ama Birjinaren bizitza lanaren egileak. Iruñako klaustroko ekialdeko horman pintatu zen, baina, zoritxarrez, ia erabat galdu da. Ama Birjinaren guraso Joakin eta Anaren "historia apokrifoa" narratzen duten pinturetako batzuk hobeto gorde izan balira, Asisko eta Paduako freskoekin alderatu ahal izango ziren, horietan Giottok gai ikonografiko berak landu baitzituen.

Eragin eremu hori kontuan izanik ulertzen da Miguel Sanchez de Asiain (1357-1364) artzapezpikuaren hilobi kapera mendearen hirugarren laurdenean apaindu zuten pinturen bilakaera estilistikoa eta kalitate estetikoa. Aurrerago aipatu dugu hilobi hori. Ongien kontserbatutako irudiak nitxoaren barruan (3,99 x 2,30 m) eta intradosean (0,58 m) zeuden, eta horiek museora eraman ziren; hilobi monumentuaren erreprodukzio batean jarri dira. Pintura konposizioa bi eremutan dago banatuta, nitxoko paretetan. Konposizioaren behealdean, ezkerrean, Mariaren Jaiotza irudikatzen da, eta, eskuinean, Tenpluko aurkezpena. Goialdea gai erabat kristau eta dogmatiko bati buruzkoa da, gizakiaren Salbazioaren bitarteko sakratuei buruzkoa: Maria, ia erdian, Jesusi jaten eman zioten bularrak erakusten,⁷⁹ eta Kristo, eskuinean, Aitari zauri erredentoreak erakusten, eta alboetan dituen aingeruak Nekaldiko intsigniei eutsiz. Behealdean, gizateriaren irudikapen sinbolikoa, dohatsuen eta kondenatuen artean banatuta. Otoizlari bikote bat ere badago -artzapezpiku bat eta noble bat - Ama Birjinaren bi alboetan belaunikatuta.

Ez dakigu zein izan zen hilobiaren egilea, ezta pinturena ere. Baina zenbait xehetasun estilistikok artista italianizatzaile bat izan zela pentsarazten dute; esaterako, Aurkezpenaren eszenaren atzealdeko arkitekturak.

Nazioarteko gotikoa

Europako gorteetan, italiar arte berriaren eragina ari zen nabarmentzen; hau da, Giotto jenioak inauguratu eta, Masacciorekin batera, Errenazimentuaren garai loriatsua irekiko zuen arte berria. Bien bitartean, frantses miniaturaren eragina erabakigarria izan zen paraleloki eskola berri bat sortzeko: Florentziako estiloaren nolabaiteko arerio izango zen eskola berria, Sienako estiloaren eta Frantziako gorteetakoaren arteko nolabaiteko fusioa. Agian, Sienako pinturaren uhindun lerroekiko gustua Frantziako gotiko linealetik zetorren, eta XIV. mende amaierako Frantziako pintoreen kromatismoarekiko interesa Duccio di Buoninsegnarengandik eta Sienako beste artista batzuengandik. Egia esan, elkarreragin horri esker, Sienako dekoratibismo kromatikoak emankortutako Frantziako gotikoari esker eta Parisko eta Borgoinako gorteetan flandestar artistak agertu izanari esker, "nazioarteko estiloa" sortu zen. Hala deitu zitzaion, Europako hainbat herrialdetan XIV. mendearen bigarren erdialdean eta XV. mendearen hasieran izandako analogiengatik: Parisko eta Borgoinako gorteetan, Espainiako Levante aldean, Alemaniaren ipar-ekialdean, Bohemian eta Italiako iparraldean.

Kontuan izan behar da artista eta herrialde guztietan ezaugarri horiek ez direla maila eta modu berean ageri, baina hauek dira ezaugarri nagusiak: irudiak luzatzeko joera, mugimendu lerromakurrarekiko gustua, kolore distiratsuak eta bikainak, nolabaiteko gorteko airea duen interes naturalistaren gorakada, eguneroko bizitzako gai laikoetarako zaletasuna, eta paisaiaren agerpena, oso bizia miniaturetan, eta ez hain nabarmena horma pinturan. "Nazioarteko" azpiegitura horretako italiar infiltrazioak direla eta, "hizkuntz aniztasunaz" hitz egin beharra dago, hori baita mende amaierako Europako fenomeno ohikoena.

Nafarroa eta Aragoi ziren mende horretan Europara gehien irekitzen ziren Hispaniako erresumak, eta ezin ziren arte berritzaileen zita horretatik kanpo geratu, berandu samar bazebiltzan ere. Horren adibide bat Iruñako katedralean Pere Arnaut de Garroren hilobi nitxoa apaindu zuten apostoluen pinturak izan daitezke, XV. mendeko hirugarren hamarkadakoak.

Nazioarteko estiloak taula pinturan utzi zituen adierazpen bikainenak Nafarroan, baina ez XV. mendearen aurretik. Ordenamendu kronologikoa dela eta, Lizarrako San Migel elizako bi erretaula gogoraraztetik hasiko gara. Horietako bat (Museo Arkeologiko Nazionalean) Sebastian eta Nikasio santuei buruzkoa da; horien gorputz osoko irudiak daude margotuta erretaulako bi kaleetan; horien oinetan, emaileak ageri dira. Bestea, Gurutze Santuari eta Santa Elenaren "asmatze" kondairari buruzkoa da, Martin Perez de Eulatek eta Toda Sanchez emazteak eskatutako inskripzio erantsian ageri denez. Erretaula konposizio handi bat da, eta elementu hauek ditu: predela bat, hiru pisuko hiru kale, eta hauts babes bat, apaingarri figuratiboduna. Erdiko kaxan, Santa Elenaren irudi handitua nagusitzen da; eskuineko eskuan, gurutze bat du, eta emaileen familia bere oinetan. Erretaulako zazpi kaxetan, Urrezko kondairaren araberako kontakizun ospetsuaren pasarteak garatzen dira. Multzoak batasun estilistiko handia du; oreka ederra dago urrezko atzealdeen eta tuniketako eta mantuetako gorri eta urdin bizien kromatismoaren artean. Pertsonaien liraintasunak eta fintasunak modan zegoen "nazioarteko gotikoaren" joera erakusten du, hasierakoa, behintzat. Erretaula horretan, Juan de Leviren Zaragozako lantegiaren arrastoa ikusi uste izan da; zehatzago esanda, M. Carmen Lacarrak haren laguntzaile batena dela dio: Pedro Rubertena.⁸⁰ 

Santa Katalinaren erretaula, Tuterako Kolegiatako burualdeko kapera batean dagoena, Aragoiko artista berberen zirkulukoa eta data berekoa dela uste izan da -XV. mendearen hasiera-, egitura eta estiloa antzekoak izateagatik. Predela bat du, Andre Mariaren zazpi eszena agertzen dituena, eta hiru pisuko bost kale, Alexandriako martiri ospetsu eta emakumezko santu horren pasarte biografikoak agertzen dituztela. Aurreko erretaulan bezala, erdiko kaxan, emakumezko santuaren irudi handitua ageri da, bere martirioko ikurrekin, eta oinetan apaiz emailea duela. Litekeena da erretaula hori Lizarrakoa egin zuen lantegi berarena izatea, eta badirudi hala baieztatzen duela urdinen eta gorrien nagusitasunak; baina, kasu honetan, barietate kromatikoa handiagoa da, eta nazioarteko estiloaren ezaugarriak nabarmentzen dira: irudiak argaldu egiten dira, eta makurdura dotoreagoa da.

Zalantzarik gabe, Aragoiko eskolara zegoen lotuta Bonanat Zahortiga, Tuterako katedraleko Itxaropenaren Andre Mariaren erretaula bikainaren egilea. Villaespesa kantzelariak eskatu zuen (hitz egin dugu lehenago haren hilobiaz). Erretaula haren hilobiko buruan jartzeko egin zen. Zortzi konpartimentuko predela bat du, eta, horietan, Kristoren Nekaldiko eszenak irudikatu ziren. Bost kale ere baditu, hainbat altueratakoak, baita bi kalearte eta hauts babes bat ere, irudiduna. Kaxetan, Andre Mariaren, San Frantziskoren eta San Gilen zikloak garatzen dira. Erdian, eta garai hartako ohituren arabera, erdiko etxean, neurri handiko Itxaropenaren Andre Maria bat dago; ezkerreko eskua bularraren gainean du, mirarizko erditze hurbilaren misterioa iradokiz. Bere oinetan, emaileak: Villaespesa kantzelaria eta Isabel de Ujue emaztea. Baliteke Zahortiga izatea erretaularen multzo osoaren egituraketa konplexuaren eta dinamikoaren eragilea, bai eta espazioaren kontzeptu errenazentistagoa nabari zaien zenbait eszenaren egile zuzena ere.

Nazioarteko estiloaren eragina dute, halaber, Ingalaterrako Erregeen Koroatzearen Zeremonia (Nafarroako Artxibo Nagusia) irudikatzen duten miniaturek. XIV. mende amaierako kodize ederra da, eta ez dakigu noiz eta nola iritsi zen Nafarroako gortera; ziur asko, errege Prestuaren garaian izango zen. Garai berekoa da, eta, agian, Karlos III.arentzat iritsi zen Jacobus Magniren (agustindar ermitauen ordenako fraide bat) Sophilogium eskuizkribuaren ale bat. Hemen aipatuko dugu, eskaintza orria betetzen duen miniaturagatik: ohiko polikromo erretikulatuaren gainean, pintoreak tratatuaren egilea irudikatu zuen, Andre Mariaren aurrean belaunikatuta. Irudien kromatismo bariatuak, pertsonaien liraintasun bereziak eta koloreen kontraste biziak eta bikainak nabarmendu egiten dituzte miniatura horren eta nazioarteko estiloko Otoitz orduen liburuetakoen antzekotasunak.

Nafarroatik kanpo, badirudi Arabako oso leku gutxitan ikus daitekeela nazioarteko gotikoaren eraginen bat; esaterako: Kuartangoko San Pedroko erretaula nagusi zaharrean eta Treviñoko Aranako erretaulako hondar zatiren batean.

Gotiko Hispaniar-Flandestarra

Tuteran Villaespesa kantzelariaren erretaula miretsi eta urte gutxira, 1432an, Jan van Eyck pintore flandestarrak (Herbehereetako Limburgen jaio zen, eta Borgoinako Dukeen zerbitzura egon zen) ikaragarrizko harridura eragin zuen Bildotsaren adorazioaren poliptikoarekin (Saint Bavon elizan, Ganten). Josse Vydt eta haren emaztearentzat pintatu zuen. Ordutik aurrera, bere lanak sinatu egin zituen: Rolin kantzelariaren Ama Birjina (Louvre), Van der Paele kalonjearena (Brujas), Arnolfini senar-emazteak, etab. Pintura berria da, eta bertan naturak, paisaiak, eguneroko bizitzak garrantzi berezia hartzen dute; espazioaren perspektiba, zientifikoki zuzena ez bada ere, zoragarria da, gizakia inguratzen duten objekturik zorrotzenek inoiz izan gabeko distira hartzen dute, eta mundu ikusgarriarekiko lotura atsegina eta bat-batekoa komunikatzen diote ikusleari. Kristauaren erlijio espirituaren eta inguratzen duen mundu naturalaren arteko adiskidetze moduko zerbait da. Pintura iraultzaile horren berri penintsulara iritsi zen, eta harridura eta imitatzeko nahia eragin zituen, eta aldaketa ere bai, ikonografian eta estiloan. Alfontso V.a Aragoiko erregearen pintore zen Luis Dalmauk Flandesa bidaiatu zuen Van Eyck Ganteko erretaula handia pintatzen ari zenean. Ikertu eta kopiatu egin zuen, eta, Valentziara itzultzean, estilo berria ezarri zuen, Virgen de los Consellers lanarekin (1445). Jaime Huguet tarrakonenseak bide bera egin zuen, eta, nazioarteko estiloa erabat utzi gabe, Eycken ikuspegitik zerbait bereganatu zuen. XV. mendearen erdialdean Valentzian, Bartzelonan eta Zaragozan lan egin zuten artista horiengandik igaro zen Nafarroara estilo "hispaniar-flandestar" berria, eta, bertan, zenbait erretaulagilek onartu egin zuen, berrikuntzak onartzeko izan ohi den atzerapenarekin. Nafarroako hegoaldeko muturreko Barillas herriko San Migel parrokiako erretaulari 1470eko data ezarri izan zaio. Goiaingeruari buruzko irudi eder hori da irudi nagusia; atzealde margotuaren eta urre kolorekoaren gainean nabarmentzen da. Lantzaz zaurituta du dragoia, eta emaileak bere oinetara belaunikatuta ditu. Alboetako tauletan Mariaren lau pasarte narratzen dira; pedrelan, San Frantzisko estigmatizatua, Pizkundea, Mendekostea eta San Sebastian martiria; eta zenbait santu hauts babesean eta predelan. Jaimen Hugueten laguntzaileena dela uste izan da.

Nafarroan, estilo berriaren ordezkari handia Pedro Diaz de Oviedo da, Tarazonan eta Huescan lan egin zuen maisua. 1487 eta 1494 urteen artean, bere maisulana Tuterako Kolegiatako erretaula nagusian utzi zuen. Erretaulak pedrela azpia, pedrela eta hiru pisuko bost kale ditu, eta mazoneria gotiko-flandestarra duen hauts babesak biltzen du. Kontratatutako artistarekin batera arituko ziren Diego del Aguila, Juan Gasco eta beste batzuk, gutxienez erretaularen beheko zatian. Erdiko horma hobian, mende bat geroago (1606), Juan Bazcardok egindako irudi bat jarri zen: Mariaren Jasokundearen irudia. Pedrela azpian apostoluen buruak ikusten dira; pedrelan, Nekaldiko eszenak; hauts babesean, zortzi profeta. Eta Mariaren irudiaren inguruko aurreko hamabi taula handietan, Ama Birjinaren bizitzako hamabi pasarte. Lan handi hori ezaugarri askogatik nabarmentzen da lehenagoko erretaulen artean: ikaragarri handia delako, kromatismo handitasunagatik, eszenatokien errealismoagatik eta espazioan irudiek duten banaketa anitzagatik eta lasaiagatik. Erliebeko urrezko irtenguneak -gustu pasadistei dagokie-, perspektibarekiko interes ezak eta arropetako tolestaketen gehiegizko zurruntasunak ikusten badira ere, Diaz de Oviedo gotizismoa gainditzen ari zela esan daiteke, eta Errenazimentuko pinturatik pausu batera zegoela.

Diaz de Oviedok beste erretaula batzuk ere egin zituen Nafarroako hainbat lekutan; besteak beste, Cascanteko Nuestra Señora del Romero ermitako San Markos kaperako erretaula -dokumentatuta dago-. XVI. mende hasierako lana da, eta santu titularraren bizitzari buruzko programa ikonografiko bat garatzen du, lau taulatan, eta santuen irudiak ere agertzen dira. Beste pintore anonimo batzuen erretauletan nabarmena da Diaz de Oviedoren estiloaren arrastoa. Horiek, aurrekoa bezala, eskulturako eta pinturako obra mistoak dira, eta pintatutako taulak erdiko nitxoko santu titularraren estatuaren inguruan daude. Hala gertatzen da Artajonako San Saturnino del Cerco elizako erretaula nagusian, Santa Maria de los Arcos elizako Eulate sendiaren kaperako buru zen Ikustaldiaren erretaula txikian, eta Caparroso senar-emazteek Iruñako katedraleko kapera baterako eskatutakoan, Santo Tomas apostoluari buruzkoan. Ia guztietan urre asko erabili zen, eta horrek xarma ematen dio, errealismoaren kaltetan; bikaintasun kromatikoa du, estilo franko-gotikoaren eta Sienako pintura kontserbadorearenaren estiloen ildotik. Horrek gaitasun bikaineko pintore haiek gotizismoan atxikitzen ditu oraindik ere; baina, bestalde, espazioaren zentzu berria, adierazkortasunaren bilaketa eta konposizioaren argitasuna Errenazimentuko pintoreen berehalako agerpena ari dira iragartzen.

Nafarroatik kanpo, Araban zenbait erretaula edo erretaula zati aurkituko ditugu; "autoktono" deituko diegu, iparraldetik "inportatutakoengandik" bereizteko. Gotikotzat har daitezke. Hala dira, esaterako, Tortura erretaulatik gorde diren taulak. Bestalde, gotiko berankorrekotzat har daitezke Labrazakoa eta Olanokoa, Araban, eta Zeanurikoa, Bizkaian. Hala eta guztiz ere, Errenazimentuaren zenbait ezaugarri dituztelako, eta, batez ere, XVI. mendea oso aurreratuta zegoen unekoak direlako, hurrengo kapituluan aipatuko ditugu.

Liturgi hornidura eta luxuzko arteak

Nabarmena dirudi kristauen gurtzako edertasunerako eta apaingarrietarako ardurak bi sakramentu funtsezkoenekin lotuta egon beharko lukeela; hau da: Bataioarekin eta Eukaristiarekin. Aldarea, hasierako garaietan, garrantzi berezirik gabeko altzaria izan zen, baina esanahia hartzen hasi eta Kristoren sinbolo bihurtu zen azkenean. Ordutik, gurtza berezia egin izan zaio, eta arreta handiz egin da. Erdi Aroan, gurtza hori, emandako forma artistikoan baino gehiago, apaintzeko frontaletan (  antipendia  ) gauzatu zen; esaterako, hor dugu aipatutako Aralarko San Migelen frontala (ez erretaula). Euskal Herrian ez da balio artistiko bereziko Erdi Aroko aldarerik edo oparririk gorde.

Erdi Aroko artearen historia batean aipagarriagoak dira bataiarriak. Bataiarrien formak eta egiturak historia luzea eta askotarikoa izan du kristauen gurtzan. Bataioa aintziretan eta ibaietako uretan ematetik, piszinako murgiltze bidezko zeremoniara igaro zen, eta, gero, egitura arkitektonikoko espazio batera; azken espazio hori tenplutik bereizita zegoen, hasieran piszina baten formari eutsi zitzaion, baina, gero, haurren bataioa zela medio, isurizko bataioa egiteko ontzi handi bihurtu zen, eta, ia beti, elizaren sarreran jartzen zen. Kristautasuna nahiko berandu sartu zen Euskal Herrian, eta, hori dela eta, ez da piszinarik edo bataio iturririk ezagutzen; bataiarriak, berriz, asko.

Euskal Herrian ikus daitezkeen bataiarri zaharrenak ez dira XII. mendea baino lehenagokoak, eta estilistikoki erromanikoak diruditen asko XIII. mendekoak dira. Horietatik asko, oraindik ere, Nafarroako elizatxo zahar askotan ikus daitezke. Horietako batzuetan, erabateko soiltasuna dute bi elementuek -harroinak eta tazak-, helburu bakarra funtzionaltasuna balute bezala.

Nafarroan eta Araban iraun duten ale ugarien artean, ez da erraza aukeratzen zeinek islatzen duten argien landu zituenaren borondate eta trebetasun artistikoa. Gehien apaindutako batzuk aipatuko ditugu. Lizarrako San Pedro de la Rua, esaterako: erromanikoa da, ziur asko XII. mendekoa. Taza hostoen sistema erradial batek apaintzen du, eta goian palmetazko friso bat du; idulkia berriz, irudiz, buruz eta landare motiboz estalita dago. Erromanikoa da, halaber, Equizakoa. Bolez apainduta dago, eta fuste zilindriko baten gainean sogeatuta dago. Era berean, Vidaurrekoa -handia- interesgarria da, herrikoia delako; eta galloien ordez arku batzuk ditu, musika tresnak dituzten irudiak babesteko. Dekorazioa, batzuetan, euskarria betetzera ere iristen da, Aoizkoan, adibidez; oinarria zerra estalkien edo bolen bidez molduratu da, eta fuste enborra kolomen eta bolen bidez.

Gallonatuak eta dekorazio erantsirik gabekoak dira Sagasetakoa, Zalbakoa, Eransuskoa (bereziki ikaragarria). Erromanikoa, erabateko bakuntasunekoa da Liberrikoa; bai eta Azueloko San Jorgekoa ere. Meozekoaren fustearen oinarria eta koparen goiko zatia bola zerrenda batek apaintzen dute. Giza aurpegiek apaintzen dute Berroyako taza erdi zirkularra. Nafarroan originalena eta interesgarriena iruditzen zaiguna Ripodaseko bataiarria da (Urraul Bajo): XIV. mendekoa da; taza karratua du, eta hiru aldek Kristori buruzko motibo hauek aipatzen dituztela dirudi: Kristoren bi izatasunak eta haren obra erredentorea jainkozko bizitzaren iturri gisa. Rodriguez de Baquedano sendiaren ezkutua du.

Arabako bataiarrien artean, zaharrena Armentiako da, XII. mendekoa; oso bakuna da, eta koparen ertzean arku zerrenda soil bat du erliebean. Halaber, erromanikoak edo protogotikoak dira mendebaldeko lautadako beste batzuk: oinarri karratu batean erdiko nukleo bat dutelako bereizten direnak. Estibalizkoa nabarmentzen da; oineko kolomatxoetan kapitelak ditu, eta kopak dekorazio oso ederra du.

Gotikoak dira, eta motibo geometrikozko erliebe zerrendez dekoratuta daude Burgelukoa, Txintxetrukoa, Gordoakoa, etab. Multzo horretan nabarmendu beharko lirateke, dekorazio aberastasunagatik, honako hauek ere: Ilarduiakoa, Arkaiakoa, Erroitegikoa, Arrianokoa (horrek apaingarrien bost zerrenda ditu, hainbat motibotakoak: takeatuak, errosetak, izarrak, zerra hortzak, etab.), eta, bereziki, San Millango San Romanekoa. Horretan, apaingarriek erabat betetzen dituzte hiru gorputzak: oinarria, fustea eta kopa; horrek hainbat motibotako luxuzko friso dekorazioa du: zerra hortzak, sigi-sagak, zirkulutan sartutako palmetak, errosetak, etab. Konposizioaren zentzu estetiko nabarmena du. Laguardiako parrokietan, baita Gasteizko elizbarrutiko landa giroan ere, edertasun ikaragarriko beste bataiarri batzuk ere ikus daitezke, baina horiek XVI. mendekoak dira, eta batzuk platereskoak, nabarmen.

Gipuzkoako eta Bizkaiko elizetako bataiarriak ezin dira Nafarroakoekin eta Arabakoekin alderatu. Hala ere, merezi du Gipuzkoan Ormaiztegikoa -agian, prerromanikoa-, Zeraingoa -gotikoa- eta Asteasukoa -"isabeldarra"- aipatzea.

Luxuzko arteei dagokienez, eta, bereziki, gurtza liturgikorakoetan, Nafarroa da, berriz ere, ondare ugariena eta baliotsuena duena, nahiz eta gogorarazi behar den askoz ugariagoak izan zirela Nafarroako ondare mota horrek izandako galerak, XIX. mendeko gerrek eragindako kodiziagatik eta besterentze ez bidezkoengatik. Urregintzako zenbait lan bikain aipatzera mugatuko gara.

Nafarroan, ez dira arraroak Erdi Aroko Prozesio gurutzeak . Arazurin, Sorauren, Itsason eta abarretan daude, eta hainbat metalez eginak dira. Bikainena Iruñako San Zerningoa da. XVI. mende hasierako da, baina gotikoa eraikitze moduari eta estiloari dagokienez. Jesusen eta San Saturninoren irudiak ditu droselen azpian; Karbarioa, Ama Birjinaren eta San Joanen irudiez, modelatu ausarteko orbel gotikoen "kriseiluen" gainean. Multzoaren buruan, mazo gotiko bikain bat, apostoluak eta ia platereskoak diren orla txiki batzuk dituela. Iruñako eta Zangozako zilargintza lantegietatik prozesio gurutze asko irten ziren (gehienak desagertuta daude). XV. eta XVI. mendeetatik gordetakoen artean, dagoeneko badaude Errenazimentu platereskoko lan bikainak, baina horiek diseinu flamigero tradizionala gordetzen dute leihate gotikoetako trazeriak imitatzean, filigranetan eta kalatuetan.

Erliki ontziei dagokienez, guztien buruan Iruñako katedraleko Hilobi Santuko erliki ontzi bikaina dago. Gurutzadatik itzultzean San Luisek Paristik ekarritako Santa Espinaren erliki ontziarekin lotu izan da, eta horregatik uste izan zen Iruñako bitxia Frantziako errege santuak Isabel alabari egindako oparia izan zela, hura Teobaldo II.arekin ezkondu zenean (1258). Baina erliki ontziaren inskripzioak "Hil oihal santua" ekartzen du gogora, eta hori koherenteagoa da barnean irudikatzen den eszenarekin. Parisko Kapera Santua eskematikoki eta sintetikoki erreproduzitzeko egitura gisa sortu zen; Iruñako erlikia ontzi horrek pazko goizeko irudikapena du barneko hutsunean, emakume santuak hilobira iritsi eta aingeru batek honakoa adierazten dienekoa: "Piztu egin zen. Ikus ezazue zein lekutan egon zen". Oinplano angeluzuzena du, eta idulki baten gainean dago; idulki horri lau lehoi txikik eusten diote; ebanjelioko pazkoko pasarteko lau irudiek hilobia inguratzen dute, eta bi erromatar soldadu ditu lo oinetan. Horiek dira konposizioaren gunea. Multzoa zoragarria da, irudien proportzioetan eta modelatuen grazian asmatu delako, eta urre koloreko plaken lore eta geometri motiboen diseinuan asmatu delako. Estiloaren azterketa eginda, ez dago zalantzarik XIII. mendeko Frantziako urregintzako maisulana dela, Felipe Ederrak eta Joana emazteak babestutako lantegietakoa.⁸¹ 

Beste erliki ontzi bikain bat Lignum Crucis da. Frantziako lantegietan egin zen, Konstantinoplako Migel II.a Paleologoak, 1401ean, Karlos errege Prestuari bidalitako erlikiak jasotzeko. Piezak tenplete baten forma du, eta lau lehoitxok eutsitako oinarri zabal baten gainean dago. Multzo osoa elementu arkitektonikoen, kontrahormen, leihoen, arkuen, arrosa leihoen eta gableteen sistema bat da, eta horiek guztiek goranzko erritmoa nabarmentzen dute -agian, nolabaiteko desorekaz-; buruan, alboko bi gurutzaketa eta erdiko askoz altuago bat ageri dira; guztiak kolore askoko eta bikaineko esmalteaz apainduta daude. Nafarroako urregintza gotikoko zerrenda nekagarririk ez egitearren, beso altxatu formako zenbait erliki ontzi izan zirela baino ez dugu aipatuko; esaterako, Iruñako San Zerningoa. Zenbait materialetako santutegiak eta ekisainduak ere badira, trazu finekoak; esaterako, Aibarko San Pedrokoa. Zangozako zilargintzako -puntzoiak bermatzen du hala dela- benetako bitxia dela nabarmenduko dugu, halaber, Zangozako Santa Mariako prozesio ekisaindua. Hasieran, ziur asko, tabernakulua izango zen, erreserba santurako. Murriztuz doazen hiru gorputz oktogonaleko multzo arkitektonikoa da, eta Bibliako gaien erliebeek apaintzen dute. Egitura hirukoitzak ilargitxo gotiko bat du gurutze batean. Hiru gorputzen aurrealdeak irudiek eta kontrahormen eta leihateen imitazioek apaintzen dituzte, eta trazeria gotikoko saretek ixten dituzte. Horietako bat santutegiko atea izan zitekeen.

 Araban , urregintzak zenbait lan eder utzi ditu. Lan horiek, zalantzarik gabe, nobleziaren eta kleroaren baldintza ekonomikoek hori egitea ahalbidetzen zutenean egin ziren. Zilar urreztatuan landu ziren, eta esmaltezko apaingarriak jarri. Erlikiei dagokienez, itxurazko arkitekturaren Europako modari jarraitu zitzaion, eta aipamen berezia merezi du Kexaako monasterioko Virgen del Cabello Ama Birjinaren erlikia ontziak. Ziur asko, Avignongo lantegi batek egin zuen. Pieza bikain hori kantzelariaren aita Fernan Perez de Ayalak eman zion monasterioari, 1378an. Poliptiko txiki bat da (40 cm luze), zilar urreztatuzkoa, eta lau lehoi txikik eutsitako idulki baten gainean dago. Irekita dagoenean, bi pisu -buruan gabletedunak- eta gezi gotiko bat ditu. Erdiko horma hobian Mariaren irudi eder bat dago, 9,50 cm-koa,⁸² eta amaren xamurtasuna adierazten du, Haurrari bularra eskaintzen ari zaiola baitirudi. Haurra amaren ezkerreko belaunean dago eserita, profilez, eta besoa luzatzen du, amaren mantuaren segurtagailurantz. Erliki ontziak tenplete itxura du. Irekita dagoenean, haurtzaroko bost eszena ikus daitezke ateetan: Deikundea, Ikustaldia, Jaiotza, Epifania eta Aurkezpena. Txikia denez, eta zilar bozelduan egina, ez dago aurpegiera adierazgarririk, baina keinuak adierazgarriak eta harmoniatsuak dira. Atexka horiek mugitu egin daitezke, eta plaka urreztatuetan lauorriko espazioak daude, tenpleteko erlikiak gordetzeko.⁸³ 

Bizkaiko liturgi hornidura oparoa da dokumentazioari dagokionez, baina lehen Erdi Arotik iraun duena zatikatuta dago, eta urria eta nahiko pobrea da. Materialari dagokionez, zilarra ez da ugaria; kobrea eta egurra dira material ohikoenak. Dekorazioa azaletiko ebakidura izan ohi da, eta, gehienez ere, esmaltea ematen zitzaion. Azken gotikotik kalitate handiko lanek iraun dute, eta, hori dela eta, XV. mendean zilargintza sustraituta egon zela frogatzen dela dirudi. Museo Diozesiarrak zenbait prozesio gurutze eder ditu; esaterako: Etxebarriko San Andres elizakoa (kobrezkoa), eta Bolibargo Santo Tomasekoa. Lan bikaintzat har daitezke, halaber, Santurtziko San Jorge elizako zilar urreztatuko ziborio bat, eta Igorreko elizako beste bat (biak XVI. mende hasierakoak), eta Bilbaoko katedraleko intsentsu ontzi eder bat.

Gipuzkoako altxor artistikoari dagokionez, eta Erdi Aroko liturgi urregintzaz ari garela, Donostiako Museo Diozesiarrean jasotako pieza balios batzuk gogoratuko ditugu: oroz gain, Dorleta santutegitik (Leintz-Gatzaga) iritsitako letoizko intsentsu ontzia; goiko zatian hiru lobuluko kalatu ederrak ditu. Museo horretan bertan, hainbat objektu ikus daitezke: lau prozesio gurutze eder, probintziako hainbat parrokiatatik ekarriak -Zumarraga, Bergara, Albiztur eta Goiatz-. Gainera, urre koloreko zilarrezko zenbait kaliza ere badaude; adibidez, Mutrikutik ekarritakoa (emailearen inskripzioduna). Horrek landare motiboko dekorazio gotiko aberatsa du, eta familiaren ezkutua behealde kalatuan; helduleku filigranatua du, gailurreria gotikodun korapilo bikaina, eta kanpai formako kopa. Halaber, urre koloreko zilarrezko "portapaz" bat dago, erdiko eszenan Eraistea duena, estilo gotiko-flandestarrekoa. Zilar urreztatuko ziborio eder bat ere bada, Antzuolako parrokiakoa -Gasteizko puntzoia du-; ziborioak oin bat, erdian korapilodun bi gorputzeko heldulekua eta kopa ditu, bi horiek kalatu ederrekoak. Estilo platereskoko bi ekisaindu eder ere badaude, baina kutsu gotiko nabarmenak dituzte.

Amaierako sintesia

Asko dira irakurle bizkor batek Euskal Herriko hiru mendeetako artearen erakustaldi analitiko honetan aurki ditzakeen arloak; hori dela eta, zalantzan jar daiteke sintesi saiakera bat egitea komeni den.

Jakina denez, XIII.-XV. mendeetako Europako kristauen arteari "gotiko" deitzea Giorgio Vasariren zentzugabekeria izan zen, baina bitxia da historialariek gaur arte izen hori erabiltzea eta onestea. Are bitxiagoa da, gainera, kontuan hartuta zer dakarren hiru mendeetako artea izen bakar batez izendatzeak: ematen du "gotikoak" hiru mendeetan bere baitan gauzatu zuen barietate estilistiko ikaragarria hutsala dela.

Hori aipatuta, artikulu honen edukia laburbildu nahi bada, gotikoaren polimorfismoa aipatu behar da, formen barietatea arte plastikoaren genero guztietan. Lurralde kristau bakoitzak ahal eta nahi zuena hartu zuen gotikotik, funtzio eta adierazpen helburuak betetzeko. Euskal Herriko gotikoa ez da, bistan denez, ez Frantziako gotikoa, ez Espainiako gotikoa. Aipatu genuen Euskal Herriko artisten lanetan ageri den artisau pragmatikotasuna, lehortasuna, soiltasuna; bereziki, Gipuzkoan eta Bizkaian. Barietatea nabarmena da, Euskal Herriko lurraldeetako aniztasuna kontuan hartuz gero. Aniztasun hori, zalantzarik gabe, egitura politikoen aniztasunak eragin zuen. Nafarroa kasu berezia izan zen, geografiaz eta historiaz Frantziatik gertu zegoelako, eta erresuma subiranoa zelako.

Euskal Herriko arkitekturaren eta arte plastikoaren bilakaera estilistikoan, gotikoa, leku guztietan bezala, egitura sozioekonomikoetan eta politikoetan izandako aldaketen erritmoan bilakatu zen -aldaketa horiek aipatu, bederen, egin ditugu-. Baina aldaketa horiek ez ziren sinkronikoak izan Euskal Herriko lurraldeetan, eta ez zuten lurralde guztietan indar osoa izan. Hori dela eta, Euskal Herriko artearen zenbait historialariren ustez, badago nahikoa arrazoi hiru tipologia bereizteko: gotiko nafar-frantsesa , gotiko gaztelaua eta euskal gotikoa (azken hori guk orrialde hauetan nahita baztertu dugun estilo batentzat jaso dugu -gotiko "columnario"-, eta baztertu egin dugu, gure ustez "errenazentista" delako, gotikoa baino gehiago).

Saiakera hau amaitzeko, gotikoak Errenazimentuko arterantz izandako bilakaera gogoratuko dugu. Historialaria aniztasun estilistikoaren arrazoietan sakontzen hasten denean, pentsamenduen historian oinarritutako historia erabat justifikatuta dagoela ikusiko du. Gure kasuan, eta arte gotikoari dagokionez, ikus daiteke gure aurkezpen zehatzean -eta, agian, ilunean- behin baino gehiagotan aipatutako oinarri ideologiko eta kulturalerantz, pentsamendu horietarantz, bilakatu zirela gotikoko forma artistikoak Euskal Herrian -beste lurralde batzuetan bezala-, ondorio logikoz.

 Kristau hiriaren sorrera, elizaren egitura zentralizatzaile gisa, eta apezpiku hirien garapena, eremutarren bizierak eta ordena monastikoek zekarten banaketaren aurrean; arrazoiaren defentsa, eskolastikako maisu handiek abiatuta, erromanikoko abade santuen espiritua elikatu zuen dogmatikoaren inperio esklusiboaren aurrean; esperientziaren balioa goratzea ezagutzaren arloan, "magister dixit" irizpenaren aurrean; banakoaren pixkanakako estimua, Asisko San Frantziskok abiarazi eta bizitza sozialeko arlo guztietan onartu zena; formaren dotoretasunaren estimua -erregeek eta printzeek ezarritako ohitura berrien ondoriozkoa, gero eta gehiago jabetzen baitziren beren duintasunaz, eta gehiago babesten zuten boterea-, gotiko manieristaren edertasuna baizik ez zena sinboloen munduarekiko gustu zaharkituaren aurrean, eta katedraletako orratzetan eta klaustroetako arkuterietan harlandu bihurtuko zena. Horrek guztiak azaltzen du "gotikoak" "Errenazimentua" arte egindako ibilbide etengabea. Beraz, hemen aipatu ditugun zenbait lanek eta artistek beren lekua eska lezakete, eskubide osoz, Errenazimentuaren historia batean.

Alde horretatik, hau esanez amai genezake: Iruñako klaustroaren historia osatua eta zehatza Euskal Herriko gotikoaren historia sintetiko bat izan liteke.

Oharrak

• 1. J. ZABALO ZABALEGUI: "El Reino de Navarra en la Baja Edad Media", in Historia del Pueblo Vasco , Donostia, 1978, 141. or.
• 2. Esku-hartze horiei buruzko datu zehatzak izateko, ikus ZABALO ZABALEGUI, op.cit., 144. or. eta hurrengoak.
• 3. J. L. BANUS y AGUIRRE: "El movimiento municipalista de Guipúzcoa", in ZENBAIT EGILE: Las formas del poblamiento en el Señorío de Vizcaya durante la Edad Media . "Actas del III Congreso de Historia, Marzo 1975", Bilbao, 1978, 58. or.
• 4. Lagapen hori ezin da erabat libretzat eta nahitakotzat hartu. Hein handi batean, Gasteizek Kofradiaren mendeko herrixketan eragindako presioaren ondorio izan zen. Edonola ere, honako hau esan daiteke: "los Cofrades de Álava, hidalgos, escuderos, clérigos y labradores, atentos al signo de los tiempos, decidieron pasar al realengo sobre un convenio y un articulado que trataba de salvar para el futuro, el pasado que tenían en sus manos en el presente conflictivo en el que personal e institucionalmente se veían inmersos". M.J. PORTILLA: "La cofradía de Álava en 1332", in ZENBAIT EGILE: Historia del Pueblo Vasco . I. lib., 206.-221. or., Donostia, 1978.
• 5. Gertaera horiek justifikatu egiten dute Garcia de Cortazarrek Bilbaoko portuaren sorrerari eta garapenari buruz egiten duen galdera. Ikus J.A. GARCIA DE CORTAZAR: "¿Banderizos o mercaderes?". Saiakera horretan, bereziki azpimarratzen dira hiriaren garapenaren sintoma diren gertaerak. J.A. GARCIA DE CORTAZAR: "Sociedad y poder en la Bilbao medieval", in Bilbao, Arte e Historia , Bizkaiko Foru Aldundia, Bilbao, 1990, 22. or.
• 6. Etxe handi horiek erregeen sasiko seme-alabek sortu zituzten; hauek izan ziren errenta boteretsuak zituztenak: Beaumondarrena, Nafarroakoa, Peraltakoa, eta Condes de Cortesena. Azken hori Nafarroakoarekin batu zen. Gainerako nobleak baino goragokoak ziren, historia eta tradizio zaharkitukoak; ez zeuden lur edo orube batean sustraituta, eta erregeen dohaintzei esker handiago sentituta, haien anbizioa bereziki pertsonala eta insolidarioa zen. Elkarren arteko liskarrek eta gatazka armatuek errege agintearen ospea ahuldu zuten, eta horrek erresumaren hondamendia ekarri zuen.
• 7. Elie Lamberten azterketen ondorioz, batzuek gurutze gangaren jatorria giltzarri komunik gabeko nerbio gurutzatuen ganga erromanikoan -kalifa eraginekoa- ikusi nahi izan zuten.
• 8. "La aparición de la doble columna en el frente de los pilares constituye una de las características de la escuela languedociana y la vemos ya en la cabecera de la catedral de Tarragona, comenzada en 1171, y en el crucero de Fitero, que se inicia en 1185". J.M. AZCARATE: Arte gótico en España , Madril, 1990, 12. or.
• 9. Tomas MORAL, O.S.B.: Monasterios , T.C.P., 35. zenb., Iruña, datarik gabea, 17. or.
• 10. J. JIMENO JURIO: Fitero , T.C.P., 72. zenb., Iruña, datarik gabea. Ikus bibliografia.
• 11.  J. JIMENO JURIO: Monasterio de la Oliva, T.C.P., 66. zenb. (eta aipatutako autoreak); H.M. MARIN: Abadía cisterciense de la Oliva. Historia y Arte , T.C.P., 242. zenb., Iruña, datarik gabea.
• 12. J. JIMENO JURIO: Iranzu , T.C.P., 69. zenb., Iruña, datarik gabea. Ikus hor aipatutako beste autore batzuk.
• 13. Oliteko Santa Mariari buruz, ikus obra hauek: J. JIMENO JURIO: Olite monumental , T.C.P., 91. zenb., Iruña, datarik gabea; L. TORRES BALBAS: "Arquitectura y escultura góticas", in A.H., VII. lib.; J.M. AZCARATE: Arte Gótico en España , Madril, 1990.
• 14. A.M.N., IV, 107.
• 15. Baionako katedralaren datari buruz, ikus E. LAMBERT: El arte gótico en España en los siglos XII y XIII , Madril, 1977, 240.-247. or. Horri dagokionez, honako hau adierazi da: "la fructífera colaboración entre el cardenal Guillaume de Godin, originario de Bayona, y Clemente V, primer papa de Avignon, nacido en Villadraut (Gascuña), que había sido obispo de Burdeos, tuvo una extraordinaria repercusión en la reapertura de las obras de la catedral de Nuestra Señora (de Bayona) tras el incendio del año 1258". M. VALDES FERNANDEZ: "Factores de unidad y diversidad en la arquitectura religiosa vasca", A.P.M., 15. zenb., 1996, 103.-123. or., op.cit., 111. or. eta hurrengoak.
• 16. Oloroni buruz, ikus E. LAMBERT, op.cit., 244. or.
• 17. Ibidem, 21. or.
• 18. Iruñako San Zernin elizari buruz, ikus zitak: AMN IV, 134. or.; G. E. STREET: Some Account of Gothic architecture in Spain , Londres, 1863. Ikus, halaber, V. LAMPEREZ: Hist. de la Arquitectura Cristiana Española , Espasa-Calpe, 1930, III, 225. or.; L. TORRES BALBAS, "Arquitectura gótica", in A.H., VII. lib., 221. or.; J.M. AZCARATE: Arte gótico en España , Cátedra, 1990, 24. or. Torres Balbasek adierazten duenez, Ujuen Aragoiko zenbait eliza imitatzen dira, nabea inguratzen duten eta gurutze ganga txikien azpitik kontrahormak zeharkatzen dituzten espazio altuak sortuta.
• 19. 1286 urte inguruan, Miguel Sanchez de Uncastillo artzapezpikuak (1277-1287) dirua eskatu zuen klaustroa eraikitzeko, eta dirua ematen zuenari graziak eta barkamenak emango zizkiola hitz eman zuen. 1291ko azaroan eskaintza bat dago dokumentatuta, honetarako: "la obra de la claustra de Santa María de Pamplona".
• 20. J.M. AZCARATE, op.cit., 58. or.
• 21. Clara FERNANDEZ-LADREDA AGUADE eta J. LORDA: "La catedral de Pamplona. Arquitectura", in ZENBAIT EGILE: La catedral de Pamplona , 1394-1994, Nafarroako gobernuaren argitalpena, I. lib., 163.-273. or. Ikus, halaber, A.M.N., IV, 162. or. eta hurrengoak.
• 22. J. ALTADILL: Castillos medievales de Navarra , Donostia, 1934, 3 lib.; J.M. RECONDO: Castillos . TCP, 22. zenb., Nafarroako foru diputazioaren argitalpena, Iruña, datarik gabea; J. MARTINEZ DE AGUIRRE: "Castillos y Palacios góticos en Navarra", in El arte en Navarra , 12. zenb., Diario de Navarra argitalpena; Aitor IRIARTE KORTAZAR: "Algunas observaciones acerca del Palacio Real de Olite", in A.P.M., 15, 1996, 331.-340. or.
• 23. J. MARTINEZ DE AGUIRRE: "Castillos y palacios góticos en Navarra", in El Arte en Navarra , 12. zenb., Diario de Navarra, 101. or.
• 24. J.M. AZCARATE: op.cit., 59. or.
• 25. L. LAHOZ: El Arte Gótico en Álava . Arabako Foru Aldundia, Gasteiz, 1999, 28 or. eta hurrengoak.
• 26. M.J. PORTILLA: El arte en los templos vitorianos , Gasteiz, 1981; ikus, halaber, C.M.V., III, 148. or.; L. LAHOZ: op.cit., 32. or. eta hurrengoak.
• 27. G. LOPEZ DE GUEREÑU: Dos noticias para una monografía de la Parroquia de San Vicente de Vitoria , Donostia, 1958, Separata, B.R.S.B.A.P., XIV urtea, 2. koadernoa; ikus C.M.V., III, 221. or.
• 28. L. TORRES BALBAS: "Arquitectura y Escultura góticas", in A.H., VII, 160. or.
• 29. "Iglesia de Santiago, Bilbao", in M.N.E. (Zuzendaria J. A. BARRIO LOZA), III. lib., Bilbao, 1985, 85. or. eta hurrengoak; J. IBARRA: La basílica de Santiago , 1950; T. MARTINEZ: La basílica-catedral del Señor Santiago , Bilbao, 1982.
• 30. San Anton elizari buruz, ikus "Iglesia de San Antón, Bilbao" (Zuzendaria: J. A. BARRIO LOZA), in Monumentos Nacionales de Euskadi , III. lib., 67.-81. or. Lekeitioko elizari buruz, ikus Pilar del VALLE LERSUNDI: "Estudio arquitectónico de Santa María de Lekeitio", in Kobie. Bellas Artes , 7, 1990, 51.-84. or.; baita lan hau ere: "Iglesia de Santa María de Lekeitio", in Monum. Nac. De Euskadi , M.N.E., III, 221.-239. or.
• 31. J. JIMENO JURIO: Artajona , T.C.P., 45. zenb., Iruña, datarik gabea, 15. or.
• 32. M. Eugenia IBARBURU: "La iglesia fortificada de San Saturnino del Cerco de Artajona (Navarra)", in P.V., 37, 1976, 179.-180. or.
• 33. Eukene MARTINEZ DE LAGOS: "¿Una marginalia realizada en piedra? A propósito del dintel de Santa María de Olite", in A.P.M., 15, 1996, 383.-395. or.
• 34. J. JIMENO JURIO: Olite monumental , T.C.P., 93. zenb., 31. or.
• 35. L. VAZQUEZ DE PARGA: "La Dormición de La Virgen en la catedral de Pamplona", P.V., 1946, 241.-258. or. La catedral de Pamplona lanaren egileek uste dute badagoela nahiko dokumentazio inspirazio iturria Tesalonikako Joan artzapezpikuaren obra dela esateko.
• 36. Ez da behar bezala neurtu monarkien politikaren gorespenaren barruan erregearen koroatze zeremoniak izango zuen garrantzia. Tradizio luzeko erritua zen, eta laster eskatuko zen zeremonialak miniaturen bidez ilustratuta erredaktatzea. Gogoratu, adibidez, Westminster abadiako (Londres) Liber Regalis delakoa, eta, zehatzago, abadia bereko Errege-erreginaren koroatze zeremoniaren kodizea, miniatura ederrez apaindua. Horietako batzuk liburu honetan erreproduzitu dira: S. SILVA y VERASTEGUI, op.cit. 94. or. Horietako batean, erregina bat ikusten da, bi artzapezpikuk koroatzen dute, eta legenda honen gainean dago: "die quo regina sola coronanda est".
• 37. C. FERNANDEZ-LADREDA: op.cit., 158. or.
• 38. L. LAHOZ: El arte gótico en Álava , Gasteiz, 1999, 41. or.
• 39. "El friso de Tuesta y los comienzos de la escultura gótica en Álava", in A.P.M., 11, 1993, 57.-72. or.
• 40. C.M.V., III. lib., 91. or.
• 41. Beatriz ARIZAGA: Urbanística medieval (Guipúzcoa) , Kriselu, Donostia, 1990, 193. or.
• 42. M. A. ARRAZOLA: El Renacimiento en Guipúzcoa , Donostia, 1968, II, 193.-200. or.
• 43. Asko eta desberdinak izan dira Debako portadari emandako datak. Guztiak irakur daitezke L. Lahozen lan zehatzean; bibliografiari begiratuz gero ere, osatuena da: Aproximación estilística e iconográfica a la portada de Deva , "Ondare" ,16, 1997, 5.-54. or.
• 44. Ereduak, besteak beste, Zangoza-Rocamadorreko Ama Birjina, Ochagaviakoa (Musquilda) eta Orreagakoa dira. Zangozakoaren motakoak eta euskal-nafar-errioxar motakoak trantsizio garaikoak dira; izan ere, Haurra alboratuta dagoen arren eta mugimendurako joera badu ere, beste trazu batzuk erromanikoak dira, eta ez dira XIV. mendearen lehen erdialdetik aurrerakoak. Gotikoa da Orreagako Ama Birjina, 1350. urte inguruan egingo zen irudia. Ikus FERNANDEZ-LADREDA: "La Sonrisa Gótica", in El arte en Navarra , 15 zenb., Diario de Navarra; ikus, halaber, J. CLAVERIA ARANGUA: Iconografía de la Virgen en Navarra , Iruña, 1942-44; Jose Esteban URANGA: Cien imágenes navarras de la Virgen , Iruña, 1972, Diario de Navarra; Clara FERNANDEZ-LADREDA eta M. Concepción GARCIA GAINZA: Salve . 700 años de arte y devoción mariana en Navarra . Erakusketa, Nafarroako Gobernua, Nafarroako Aurrezki kutxa, Iruñako artzapezpikutza, Iruña, 1994.
• 45. L. LAHOZ: El arte gótico en Álava , 108. or.; ikus, halaber, G. LOPEZ DE GUEREÑU: Andra-Mari en Álava. Iconografía mariana en la diócesis de Vitoria , Gasteiz, 1982.
• 46. Anonimoa: Cruz de Kurutziaga , in M.N.E., III, 125.-133. or.; R. PINEDO: La cruz de Crutziaga , 1942; M. GRANDE: Crutziaga. Vizcaya 25, 1965; Jesus LARREA y RECALDE: La cruz de Kurutziaga , Durango, 1972; W. GIESE: Monumentos religiosos de piedra en el País Vasco , Omenaldia J.M. de Barandiarani, II, 1966; M. VIAR: Cruces de Vizcaya , Deustuko unibertsitatea, Artearen Historiako departamentua, 1980.
• 47. M.C. LACARRA DUCAY: Aportación al estudio de la pintura mural gótica en Navarra , Iruña, 1974, 48.-56. or. Ikus, halaber: "Pintura mural gótica en Navarra y su ámbito de influencia", in A.P.M., 15, 1996, 171.-193. or.
• 48. A.M.N., V, 220. or.
• 49. S. SILVA eta VERASTEGUI: La Pintura Medieval en Navarra , Iruña, 1988.
• 50. M. Carmen Lacarra Ducayk, Nafarroako Erdi Aroko pinturari buruzko azterketan, talde honetan sartzen ditu, Iruñako pinturez gain (katedrala, San Zernin eta San Nikolas), beste hauek ere: "otras provenientes del antiguo monasterio de San Pedro de Ribas (Pamplona), las pinturas de la iglesia de San Martín de Ecay (merindad de Sangüesa), las aparecidas en la parroquia de San Román de Arellano, las de la iglesia de San Juan Bautista de Eristáin (merindad de Olite), las de la iglesia de San Salvador de Gallipienzo y las de la parte baja de la torre de San Pedro de Olite que significan la fase final de esta tendencia estilística". Pintura mural gótica en Navarra ..., in A.P.M., 15, 1996, 178. or.
• 51. Nafarroako Erdi Aroko pinturan espezialista handia denak honela dio autoreari buruz: "habría utilizado como fuente iconográfica un largo poema latino en homenaje al Lignum crucis , el Pange lingua gloriosi , himno de la Pasión, atribuido al italiano Venancio Fortunato (530-600), obispo de Poitiers". Op.cit., 179. or.
• 52. A.M.N., V, 230. or.; R. MESURET: "De Pamplona a Toulouse. En torno a Juan Oliver", in P.V., XIX, 1948, 9.-18. or.; M.C. LACARRA: op.cit., 103. or.; J. MARTINEZ DE AGUIRRE: "La pintura mural gótica", in El arte en Navarra , 13. zenb., Diario de Navarra, 198.-199. or.
• 53. J. GUDIOL: "Pintura Gótica", in A.H., IX, 1955; J. C. STEPPE: "Las pinturas murales de Gaceo. Una catequesis a través del arte", in C.M.V., V. lib., 1982, 100. or. eta hurrengoak.
• 54. Egiaz, arima baten Epaiketa partikularra oroitu nahi da, deabruaren erasoen aurrean eta babesle sainduen laguntzaz, ekintza onak pisatzen diren une kritiko horretan. Santu horietako bat Santa Marina izaten da, Euskal Herrian asko gurtutako Galiziako santu bat; Araban bakarrik, 50 santutegi inguru ditu. J. C. STEPPE: op.cit., 200.-211. or.
• 55. J. CAMON AZNAR: "Pintura medieval española", in S.A., XXII, 1966; J. GUDIOL RICART: "Pintura gótica", in A.H., IX, 1955; M. ARANEGUI: "El Canciller Ayala", in B.I.S.S., XVIII, Gasteiz, 1974; M. J. PORTILLA: Torres y Casas Fuertes ..., II. lib., 1978, 853.-886. or.; S. SILVA eta VERASTEGUI: "Las empresas del Canciller Pedro de Ayala", in Congreso de Estudios Históricos: Vitoria en la Edad M edia, Gasteiz, 1985, 761.-778. or.; M.N.E., I, 298.-299. or.; C.M.V., VI. lib., 786.-792. or.
• 56. Iruñako katedralaren eraikuntzaren finantzaketari buruz, bertan aritutako maisuei eta langileei buruz eta Nafarroako erregeek (bereziki Karlos III.a Prestuak) emandako babes ekonomikoari buruz, ikus Javier MARTINEZ DE AGUIRRE: "Arte y Monarquía en Navarra 1328-1425", in P. V., 1987, 254.-272. or.
• 57. L. TORRES BALBAS: "Arquitectura y escultura góticas", in A.H., VII. lib., 502. or.; baita "Filiación arquitectónica de la catedral de Pamplona" ere, in P. V., 24. zenb., 1946, 471.-508. or. Street, Madrazo, Brutails eta Lamperezek ere katedraleko presbiterioaren irregulartasun bitxi horiek adierazi zituzten; baina Elie Lambertek adierazi zituen xehetasun handiagoz (P.V., 1951, 29. or.): ekialdeko absidearen ardatzaren kokapena "en un vértice angular, en lugar de en un lado recto perpendicular al eje; capillas radiales poco profundas, reunidas a la girola por un mismo sistema de bóvedas de ojivas; traza general del plano obtenida por la yuxtaposición de cuatro exágonos en torno de los lados del presbiterio; irregularidad de los dos exágonos inmediatos al crucero para alcanzar la saliente de los tramos extremos de éste, formando ángulos agudos al lado de los muros macizos que cierran a oriente los brazos del crucero; desigualdad, finalmente, de los dos exágonos que cierran la cabecera hacia el Sur, llegando hasta el muro del claustro, pero dejando libre hacia el Norte el ancho de la pequeña construcción románica más antigua, en parte reedificada en época clásica...".
• 58. L. TORRES BALBAS: "Filiación arquitectónica de la catedral de Pamplona", in P. V., 24, 1946, 501. or.
• 59. Urduñako Santa Mariari buruz, ikus C.M.V., VI. lib., 103.-104. or. eta 663.-681. or.
• 60. Santikurutze Kanpezuko elizari buruz, ikus M.A. PORTILLA, J. EGUIA: "Arciprestazgo de Treviño-Albaina", in C.M.V., II. lib., 317.-319. or.; ikus, halaber, J. LOPEZ DE GUEREÑU: "Nuevas aportaciones a Álava, solar de arte y fe", in B.I.S.S., 1974, 427.-504. or.; Anonimoa, M.N.E., I. lib., Araba, Gasteiz, 1985, 55.-70. or.
• 61. M.J. PORTILLA: Torres y Casas Fuertes de Álava , Gasteiz, 1978, 2 lib.
• 62. Eskema horren bidez, Ignacio Arocenak J.A. GARCIA DE CORTAZARen ideiak laburtzen ditu: La sociedad vasca rural y urbana en el marco de la crisis de los siglos XIV y XV lanean (Bilbao, 1975), 285. or. Ikus I. AROCENA: "Los Parientes Mayores y las guerras de bandos en Guipúzcoa y Vizcaya", in Historia del Pueblo Vasco , Donostia, 1972, I, 151.-172. or.; ikus, halaber, autore beraren lan hau: "Los banderizos vascos", B.R.S.B.A.P., 1969, 217.-312. or.; ZENBAIT EGILE: La sociedad vasca rural y urbana en el marco de la crisis de los siglos XIV y XV. Actas del Simposio , Bilbao 1973, Bilbao, 1975; B. AGUINAGALDE, Gipuzkoako Dorretxeak eta Leinuak, Bertan , 11. zenb. Gipuzkoako Foru Aldundiaren argitalpena, Donostia, 1997, 76. or.: "Raro es el Pariente Mayor que, para inicios del siglo XVI, no ha enlazado ya con un linaje de mercaderes, sean ferreros o no; todos ellos con una torre como patrimonio principal".
• 63. M.J. PORTILLA: op.cit., II, 858. or. eta hurrengoak; S. SILVA y VERASTEGUI: "Las empresas artísticas del Canciller Pedro de Ayala", " Congreso de Est. Históricos, Vitoria en la Edad Media, 1981 " komunikazioa, Gasteiz 1982; Anonimoa: "Palacio-Casa Solar de Ayala en Quejana", in M.N.E., I, 287.-299. or.
• 64. Butroeko dorrea handitasun eta sendotasun ikaragarriko gaztelua izan zen, oinaztarren bandoko "leinu buruaren" orube. Jatorrizko egitura eta forma antzinako grabatuei esker soilik ezagut daiteke. Egun ikusten den gaztelu bikaina 1864ko eraikuntza erromantikoa da, jatorrizko dorrearekin zerikusirik ez duena. Arteaga dorreaz ere gauza bera esan daiteke (Gautegiz Arteagan); XIX. mendean, château frantses bihurtu zen, Eugenia de Montijo enperatrizaren gustura.
• 65. Anonimoa: "Casa-Torre de Muncharaz", in M.N.E., III, 1.-10. or; J. YBARRA eta P. GAMENDIA: Torres de Vizcaya , Madril, 1946, III. lib., 218.-222. or.
• 66. M. BASAS: Las Casas-Torre de Vizcaya , 1977; J. YBARRA: Catálogo de monumentos de Vizcaya , 1958.
• 67. S. CAMINO eta ORELLA: Historia civil, diplomática, eclesiástica, antigua y moderna de la Ciudad de San Sebastián , Donostia, 1963; L. MURUGARREN: San Sebastián. Donostia , Soc. Guipuzcoana de Ediciones, Donostia, 1978.
• 68. Juan SAN MARTIN: Santa María de la Asunción de Hondarribia: Historia, Arquitectura y Arte , Donostia, 1998.
• 69. AMN, IV, 221. or.
• 70. Horri dagokionez, zuzena iruditzen zaigu JIMENO JURIOren intuizioa, eskulturaren historiari eragiten dien estiloen arteko aldea adierazten duenean: "El perfecto modelado cóncavo de los ropajes, más que expresar las formas del cuerpo, se relaciona con el espacio dominante, constituyendo volúmenes antisensuales, por contraposición a las formas convexas que tienden a lo mórbido", in Olite monumental , 31. or.
• 71. L. LAHOZ: "El pórtico de Santa María de los Reyes de Laguardia", in El arte gótico en Álava , 154.-157. or.
• 72. Santuen erlikiak absideko hormaren eta aldarearen artean jartzeak bi zoritxarreko ondorio ekarri zituen liturgi gurtzarako: aldarea erliki ontziaren euskarritzat hartzea, eta apaizak eliztarrei bizkar eman beharra. Ikus erretaularen sorrerari eta bilakaerari buruz J. PLAZAOLA: El Arte Sacro Actual , BAC, 1965, 136.-138. or.
• 73. C.M.V., V. lib., 327.-329. or.; P.L. ECHEVERRIA GOÑI (zuzendaria): Erretauloak . Retablos . II, 492.-500. or.
• 74. L. LAHOZ: "El retablo de Nuestra Señora de la Encina en Arceniega", in Kobie , 10, 1994, 73.-86. or; J.M. AZCARATE: "Santuario de la Virgen de la Encina. Arceniega", in C.M.V., VI. lib, 175.-188. or.; P.L. ECHEVERRIA GOÑI: Erretauloak. Retablos , II, 484.-491. or.
• 75. C.M.V., VI. lib., 691. or.; P. L. ECHEVERRIA GOÑI: Erretauloak . Retablos, II, 501.-508. or.
• 76. Carlos MARTINEZ ALAVA: op.cit. En La catedral de Pamplona , I, 342.-348. or.
• 77. C. MARTINEZ ALAVAk (op.cit.) Sluterren Dijongo hilobia (berritzaileagoa zenbait alderditan) eta Jean Lomeren Iruñako hilobia alderatzen ditu, Erdi Aroko tradizioari fidelagoa dena.
• 78. AMN, V, 145. or.; 27. C.M.V., VI. lib., 1988, 796.-800. or.; L. LAHOZ: op.cit., 96.-104. or., azterketa ikonografiko bikaina; ikus, halaber, S. SILVA y VERASTEGUI: op.cit.; Anonimoa: M.N.E., I. lib., 294.-295. or.
• 79. Gai horren iturria Arnaud de Chartresen De laudibus Beatae Mariae Virginis lana dela dirudi. Bonnevalgo abadea zen, eta San Bernardoren laguna. Berant Erdi Aroan, Speculum Divinae Salvationis lanaren eraginez (39. kapitulua), ohiko gai bihurtu zen kristau artean; batez ere, X. mendean.
• 80. M.C. LACARRA DUCAY: "Pintores aragoneses en Navarra durante el siglo XIV", in P. V., 1979, 81.-86. or.; ikus, halaber, S. SILVA y VERASTEGUI: "El retablo gótico", in El arte en Navarra , 14. zenb., 213. or. Kodizeen gaineko Nafarroako pinturari buruzko kapitulu garrantzitsuari buruz, ikus S. SILVA y VERASTEGUI: La Miniatura Medieval en Navarra , Iruña, 1988.
• 81. Mercedes de ORBE SIVATTE: "Relicarios medievales", in Historia del arte en Navarra , 16. zenb., Diario de Navarra.
• 82. Irudiaren buruan gordetzen da, Ama Birjinaren koroak inguratutako harrizko kristalezko gema baten azpian, erlikia handia: "Ama Birjinaren bilo" gorteiatua (horrek ematen dio irudiari izena).
• 83. C.M.V., VI. lib., 792.-796. or.