Artikuluaren egilea: Juan Plazaola

Gartzia, Antso Nagusiaren seme-alaba legitimoetan zaharrena, izan zen Iruñako koroa oinordetzan hartu zuena, 1035. urtean, haren aita hil zenean. Beste seme-alaben artean banatu ziren gainerako ondarezko lurraldeak: Aragoiko Konderria Ramirorentzat, Gaztela-Leon Fernandorentzat eta Sobrarbe-Ribagorza Gonzalorentzat.

Iruñako erregeak Kalagorri konkistatu ondoren (1045), nafarren eta musulmanen arteko harreman onak betiko hautsi ziren; errekonkistaren etengabeko aurrerakada hasi zen, eta ez zen 1492. urtea arte amaitu. Politika aldaketa horrek izan zuen eraginik artean eta kulturan, mozarabismoak atzera egitean.

Iruñako erregeak Naiarako Santa María la Real monasterioa fundatu zuen; horregatik deitzen zioten Gartzia Naiarakoa . Gainera, San Millán de la Cogollako monasterioaren zaintzaile sutsua zen. Errege izan zen artean, santuaren erlikiak Yusoko monasteriora ¿1067an zabaldua¿ eraman zituzten.

Zoritxarrez, Gartzia eta haren anaia Fernandoren artean mugez jabetu nahiak sortutako lehiak amaiera tragikoa izan zuen Atapuercako batailan. Hain zuzen ere, Fernandok Gaztela eta Leongo Errege deitzen zion bere buruari, 1037. urteaz geroztik, Konde deitu beharrean. 1054ko irailaren 1a egun tristea izan zen, egun hartan Nafarroako erregea hil baitzen, eta Nafarroako eta Gaztelako erresumen arteko borroka luzea hasi.¹

Euskal Herriko gainerako lurraldeak "senior" edo tenente izenekoek gobernatzen zituzten. Esate baterako, Iñigo Lopezek, Bizkaiko eta Durangoko lehen kondeak. Iñigo Lopez Todarekin zegoen ezkonduta, Gartzia Naiarakoa erregearen alabarekin, eta bere botereari eutsi zion Antso errege izan zen artean.² Gartzia Errioxako monasterioen zaintzaile sutsu izan zen bezalaxe, haren seme Antso Peñalengoak (1054-1076) ¿horrela deitua leku hartan traizioz hil zutelako¿ Iratxeko monasterioaren alde egin zuen, batez ere. Monasterio hura Veremundo abadeak gobernatzen zuen. Dena den, San Millángoaren alde ere egin zuen, Gaztelako mugatik oso hurbil zegoenez, "bi erresumen arteko oreka politikoan zeregin garrantzitsua baitzuen".³

1076an, Antso Peñalengoa hil zenean, Gaztelakoei eta Aragoikoei Baskoniako lurraldeen jabe bihurtzeko nahia piztu zitzaien. Alfontso VI.a Gaztelakoaren anaia Antso II.a Zamoran hil ondoren, Alfontso VI.a Gaztelakoa Leonen birtronuratu zuten, eta pixka bat geroago Gaztelan onartu. Krisi politikoaz eta Nafarroako monarkiaren krisialdiaz baliatu zen, Errioxako gotorlekuak bereganatzeko (Naiara eta Kalagorri). Bizkaiko muina, Durango, Araba eta Gipuzkoa bereganatu zituen, bai eta Monjardin arteko Nafarroako lurraldeak ere, Ega ibaiaren mendebaldean.

Peñalengoaren hilketaren ondoren, Nafarroako nobleziak Antso Ramirez Aragoikoa erregearen esku utzi zuen Nafarroaren gobernua. Errege horrek Sobrarbe eta Ribagorza konderriak bere oinordetzan sartu zituen, eta bere erregetzak egonkortasun eta sendotasun itxura ematen zuen. Erromara (1068) joan zen erromes, Aita Santua bere alde jar zedin. Horretarako, Aragoik liturgia erromatarra bereganatu zuen, Nafarroak eta Gaztelak baino lehenago, eta Aita Santuaren babespean jarri zituen San Juan de la Peña eta San Victorián monasterioak. Ekonomia onbideratuta, etorkizuneko bere hiriburuaren zimenduak jartzeko aukera izan zuen: Jaca hirikoak, hain zuzen. Han, apezpiku hiria ezarri zuen eta katedrala eraikitzen hasi zen. Haren erregealdiaren (1076-1084) eta haren seme Pedro Santxezenaren ezaugarri bat Alfontso VI.a Gaztelakoaren anexio gogoen aurka egotea izan zen. Gainera, lurraldearen ekialdean frankiziak eta foruak eman zituzten Errekonkistarako; hain zuzen ere, mende haren amaieran, kristauen armadak, nafarrek eta aragoiarrek handik konkistatu zituzten Ayerbe (1083), Arquedas (1084), Huesca (1094), Monzón (1089), Milagro (1098) eta Barbastro (1100).

Garai hartan, momentuz, Gaztelak uko egin behar izan zien Nafarroako aurretiko lorpenei. Hala ere, aliatu garrantzitsu bat bereganatu zuen Bizkaian: Iñigo Lopez edo Eneco Lupis bizkondearen familia. Bizkondea hil zenean, 1076. urtean, haren seme Lope Iñiguezek (Lope Enneconis) Alfontso VI.a Gaztelako erregea omendu zuen, eta dokumentuetan Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiko Konde titulua zituela ageri zen, 1081 eta 1092 bitartean3. Zalacan kristauek izandako porrotaren ondorioz (1086ko urriaren 23an), Alfontso VI.aren anbizio inperialak pixka bat baretu ziren, eta Europako kristauteriari laguntza eskatu behar izan zion, Cid-ekin adiskidetu eta Antso Ramirezekin akordio bat adostu, Nafarroak aldi baterako utz ziezaion erresuma autonomo izateari.⁴

Euskal lurretan, Lope Iñiguezen ondorengoa haren seme Diego Lopez de Haro (1093-1124) izan zen; bere familia lehenago Errioxan jauntxo izan zelako deitzen zioten horrela. XI. mendearen amaieratik aurrera, familia horretan, "Bizkaiko jauna" titulua ezeztaezina bihurtu zen; une hartan, "tenentziak" edo konderriak oinordetzako kuasimonarkia bihurtzeko prozesua hasi zen. Hain zuzen ere, Bizkaia Gaztelak babestutako printzerri feudal bihurtu zen.⁵ Pirinioen iparraldean, Lapurdin, 1023. urtean, Gaskoniako Dukerrian sartuta zegoen bizkonderri bat ezarri zuen. Baina euskal lurralde hori ingeles bilakatu zen 1154. urtean, Leonor Akitaniakoa eta Enrike II.a Plantagenet ezkondu zirenean. Ez zen Frantziako koroaren eskuetara bueltatu 1451. urtera arte. Zuberoa ere, XI. mendean, Antso Gilermoren bizkonderri izan zen; 1307. urtean, Ingalaterraren feudatarioa izan zen, eta Biarnori anexionatu zitzaion, 1449an. Nafarroa Beherea bakarrik geratu zen Nafarroaren barnean, XII. mendetik 1512 arte, "bortuz bestaldeko merindade" gisa. Elizari dagokionez, euskal biztanleria hiru elizbarrutiren menpe zegoen: Baiona, Akize eta Oloroe-ren menpe. Ez zegoen monasterio handirik lurraldean.

Alfontso Borrokalaria errege izendatu zutenean (1104-1134), Nafarroako erresumaren krisi politikoa amaitu zela esan daiteke, Aragoiko eta Iruñako errege berriaren arrakasta militarrei erreparatuz gero. Lopez de Haro Naiaratik kanporatu, eta Valtierra (1110), Zaragoza (1118) eta Tudela (1119) eskuratu zituen Ebro bailaran. Garaipen horiek oso garrantzitsuak izan ziren kristau errekonkistan; gainera, gaur egungo Nafarroaren lurrak berreskuratzeko balio izan zuten. Zenbait hilabetez setiatu ondoren, Zaragoza hartzea bereziki esanguratsua eta garrantzi handikoa izan zen. Hilabete horietan izandako borroketan, Aragoiko eta Nafarroako noble askoz gainera, Frantziaren hegoaldetik iritsitako oste ugariak aritu ziren Borrokalariari laguntzen.⁶ Gertaera hori azpimarratu beharrekoa da Artearen eta Kulturaren Historian. Izan ere, Gurutzadaren idealen bizitasuna erakustearekin batera, Santiagoko erromesaldiaren bideak samurtu, eta Europako herrialdeen kultur bateratzea bultzatu zuen. Latinetik sortutako hizkuntza erromanikoak garatzen ari ziren heinean, kultura bateratzea berrezartzen ari zen, hizkuntza artistiko komun baten bidez: erromanikoaren bidez.

Baina Alfontso Borrokalariaren eta Urraka Gaztelakoaren arteko ezkontzak ¿kristau erresumak bateratzeko hitzartua¿ porrot egin zuen; 1134an, erregea ondorengorik gabe hil zenean (Fragako bataila), Nafarroako krisia berriro ere piztu zen. Iruñako tronua jabe gabe geratu zen, eta anbizio handiko botereak ¿Aragoi eta Gaztela¿ Nafarroa setiatzen hasi ziren, atzera.

Arte erromanikoa, europako hizkuntza bat

Erromanikoa estilo artistiko bat baino gehiago da. Kultur fenomeno bat da. Pentsatzeko, sentitzeko, adierazteko eta bizitzeko modu jakin bat, mendebaldeko kristauterian osatua X. eta XI. mendeetan zehar. Eragile askori esker osatu zen; hona hemen: politikan, kristau estatuak nagusitzen ari zitzaizkien lehenago haiek setiatutako aurkako indarrei (Hungariakoak, bikingoak, musulmanak). Euskal Herriari dagokionez, Aristatarren monarkia Ebro bailarako Banu-Qasi gortearen interesetatik aldendu zenean hasi zen garai hori. Horrela, fronte anti-musulmanaren lerroak behin betiko atzera egitea lortu zen, eta ehunka monasterio familiar txiki hedatu ziren sarrazenoek utzitako lurretan.

Iturri ekonomiko eta sozial berriei esker, bizimodua aldatu egin zen. Horrek eta izugarrizko hazkunde demografikoak gizarte hiritar eta merkatariaren sorrera bultzatu zuten. Iruñako erresumari dagokionez, XI. mendeko garapen monetarioaren garrantzia aipatzen du Lacarrak, musulmanei exijitutako zergen urrearen bidez eta gaur egun "dibisen mugimendua" deituko genukeenaren bidez lortua. Dibisen mugimendu hori bi bidetatik zetorren. Alde batetik, Iruñako erregeek sortutako ostatuak zeuden, Santiago bideetatik igarotzen ziren atzerritarrentzat. Bestetik, Iruñan, Lizarran eta Garesen burgu berriak ("frankoenak") ezarri zituzten.⁹

Azkenik, gizakiaren eragina ere nabaria izan zen: gero eta ugariagoak ziren Europako monarkietan zeregin garrantzitsua izandako erlijio gizon garrantzitsuak agertu ziren. Aski da kultur arloan izugarrizko eragina izan zuten zenbait prelaturen izenak aipatzea, Clunyko abade famatuetatik hasita: Mayolo (906-984), Odilon (962-1049), eta, gero, Hugo Handia (1034-1109) ¿horiek abadia erraldoia eraiki zuten¿; Jerberto balioanitza (938-1003), garai hartarako jakinduria entziklopedikoa zuena, eta gero, Aita Santu egin eta Silbestre II.a izendatu zutena; haren lagun Adson, Montier-en-Der hiriko Saint-Benigne abadian erreformak egin zituen lehenetakoa; Bernward de Hildesheim (960-1022), Oton III.aren hezitzailea; Gauzlin (980-1030), Hugo Capeto Frantziako erregearen sasikumea eta Fleury-sur-Loireko abadea; Lanfranco, Caengo Saint-Etienneko abadea eta Ingalaterrako primatua (990-1030); Guillermo de Volpiano (962-1033), Dijongo St. Benigneko abadea; Fulberto, Chartresko apezpikua (960-1028), zientzialaria, poeta eta musikaria, eskola humanistiko ospetsuaren sortzailea ¿Europa osoko ikasleak joaten ziren¿; Conquesko Sainte-Foyko Odalrico abadea ¿monasterio horri eman zion Gartziak (Naiarakoak) Garinoaingo (Monrealdik hurbil) eliza, eta Sancho de Erro kondeak, berriz, Orreagako Burguko eliza eta ospitalea¿; Oliva, Ripolleko abadea, kondeen eta erregeen aholkularia, "avant la lettre" deitutako europar bat, Fleuryko Gauzlin eta Clunyko Odilon abadeekin harreman epistolarra izan zuena; Bernardo de Cluny, Toledoko artzapezpikua (1086-1124); eta Baskoniako lurretan, Gregorio de Montaner, Saint-Sever-sur-l'Adour-eko abadea; Pedro de Roda (Rodez) edo de Andouque (1083-1115), Iruñako apezpiku dinamikoa, etab.

Non eta nola sortu zen arte erromanikoa ? Adieraz dezagun, ezer baino lehen, XVIII. mendean erabiltzen hasi zen erromaniko izenak Romaniako hizkuntzak ¿latinetik eratorriak¿ ekartzen dituela gogora. Dena den, nabaria da izen hori ez dela egokia. Izan ere, XI. mendearen hasieran, "iparraldeko erromaniko" bat agertu zen, Mediterraneoko eraginekin zerikusirik ez zuena. Gainera, arte erromanikoan mota askotako elementu kulturalak nahastu ziren, bai latindar mundukoak, bai germaniarrak, zeltak, bizantziarrak, bai eta arabiarrak eta ekialdekoak ere.

Aldi batean, arte erromanikoaren sorreran erromesaldiek berebiziko garrantzia zutela uste izan da. Duela gutxi uste hori kritikatu egin dute. "Ez dago Bideko arterik", idatzi zuen Bango Torvisok, nolabaiteko anbiguotasunez. Seguru asko, froga daiteke Bidea ez zela eragile erabakigarria izan erromanikoaren foku nagusien jatorrian , Santiagoko katedrala alde batera utzita; hau da, monumentu erromaniko nagusiak ez ziren eraiki erromesaldia bultzatzeko, oso bestelako arrazoiengatik baizik. Baina ukaezina da erromesen joan-etorriek hats estilistiko bateratu samarra eman ziotela arte erromanikoari eta Europako zenbait herrialdetan zehar zabaltzen lagundu zutela. Egite erromaniko handietako asko hain ospetsuak diren lau bide nagusi horietan daude. Bide horiek Europaren iparraldetik jaitsi eta Frantziako eta Espainiako monasterioetatik eta elizetatik igarotzen dira, Santiago bidean. Santiago bideek Ostabaten eta Garesen bat egiteak Baskonian arte erromanikoa garatzeko Bidea erabakigarria izan zela dioen tesia zuzena dela frogatzen du.

Baina, Santiagon sortu al zen estilo hori? Ala Borgoina edo Languedoc izan ziren estilo horren sorlekuak, eta, ondoren, Pirinioen hegoaldera inportatu zuten? Arthur Kingsley Porter ikertzaile estatubatuar ospetsuak estilo hori Santiagon sortu zela adierazi zuen. Frantziako zenbait aditu teoria horren aurka agertu ziren ¿Emile Mâle eta Paul Deschamps, esate baterako¿, eta estilo horren bultzatzailea Clunyko Ordena zela zioten. Eztabaidak historialariak sutan jarri zituen, 1920-1930 urteetan. George Gaillard tesi frantsesaren aldekoa zen hasieran; dena den, bere jarrera moderatuz joan zen, eta, "korronte paraleloez" hitz egitera iritsi zen.¹⁰ Gaur egun, jada ez da eztabaidatzen horri buruz; artisauen, eraikuntza maisuen eta monjeen joan-etorriek bi noranzkoetan eragin behar izan zutela onartzen da.

Agian, Santiago bideen bidez, formula konstruktiboak eta modu estilistikoak zabaltzeari garrantzia eman beharrean, bide eta bidegurutze horiei esker ¿Europako herrialdeetako jendeak haietan bat egiten zuen¿ sortutako espirituen komunitatea azpimarratu beharko genuke. "Jainkoaren ibiltari" haiek herrialde eta gizarte klase askotakoak ziren; eta aldi bereko pertsona heterogeneoen mugimenduari esker, "Europa erromanikoa" izeneko bateratze kultural handia gauzatu zen.

Baina Europari nolabaiteko batasuna eman zion espiritu erromaniko komun hori ez da hartu behar ezaugarri formalen berdintzailetzat. Izan ere, garai hartako monumentuei hurbiletik erreparatuz gero, harrigarria da zenbat egitura eta eraikuntza mota erabili zituzten. XI. eta XII. mendeetako gizakiaren ezaugarri izandako mugikortasun haren ¿ia nomadismo haren¿ zentzu sakona ulertzea da historialariaren nahia, eta horren zentzu materialari baino gehiago, balio sinbolikoari erreparatu behar zaio: Bidea lurraldetik erauzteko zeinu den aldetik eta betikotasuna ukan eta bilatzeko zeinu den aldetik. Beraz, Bidearen mistika (Gurutzaden mistika bezala) mistika eskatologikoari lotzen zaio.

Lehenik eta behin, mende haietako fededunen fedearen ageriko ezaugarrietako bat erromes izatea zenbateraino zen ulertu behar da. Hain zuzen, fededun haiek erlikia sakratuak ikusteko, ukitzeko eta haiei musu emateko egarri ziren, eta egarri hori ¿Raymond Ourselek idatzi zuen moduan¿ "erruki erromanikoaren oinarri eta hartzigarrietako bat izan zen".¹¹ Egarri hori izateko arrazoirik ez zen falta mende haietan. Izan ere, bekatuaren kontzientzia, zigorraren beldurra, auzitegi baten epaia betetzea, bizitzaren une txar batean agindutakoari eustea, bideko izugarrizko aszesiaren bidez martirien eta santuen mailara iritsi nahi izana¿ bizi bizirik zeuden.

Monasterioetan, monjeek, egonkortasun botoaz gainera, unibertso transzendenterako erromesaldi espirituala egiten zuten; monasterioetako peregrinatio in stabilitate delakoaren aurrean, etengabe santuak, erlikiak eta mirarien bila zebilen herria mugitzen eta astintzen zen, bere fedeari ¿ stabilitas in peregrinatione ¿ tinko eusten zion herria, hain zuzen. 1200. urteko abagunean, XIII. mendearen hasieran, ageriko guztiaren pertzepzio sinbolizatzaile horren ordez unibertsoaren ikuskera arrazionalizatzailea hasi zenean, erromes ibiltzeko zaletasunaren gainbehera ere hasi zen. Elizetako eta katedraletako benetako kristau liturgian oinarritutako kultu arrazionalizatuagoari esker, gogo bizi hori egonkortu egin zen. Ordurako aro erromanikoa amaituta zegoen. Orduan ere, monjeak izan ziren abian jarri zirenak, baina ez antzinako kontenplaziozko monjeak, "Eskeko" monje berriak baizik.

Euskal artea erromes bihurtu zen

Antso Nagusiak egindako lan ikaragarria laburtu nahi izan denean,¹² artearen historiarekin zuzenki lotuta dauden hiru ekintza aipatu izan dira: Santiagorako erromesbideak, Almanzor eta Abd-al-Malik izenekoek suntsitutako elizak berreraikitzea, eta mugetako gotorlekuak.

Errege nafar handia izan zen Santiago bidean aldaketak bultzatu zituena: "Bide frantsesa" sortu eta bultzatu zuen. Baskongadetako bide deserosoak alde batera utzi, eta Orreaga eta Somporteko igarobideetan zehar zihoan, Nafarroan sartu eta Errioxan barrena Gaztelara iristeko. Santiago bide berriek izugarrizko garrantzia hartu zuten XI.-XII. mendeetan, Erdialdeko Europako herriekiko lotura sozio-ekonomiko eta kulturaletarako. Izan ere, denetarik sortu behar izan zuten: zubiak, ospitaleak, auzoak edo "burgoak", eta Galtzadari zerbitzu hobea emateko sortutako hiri osoak.

IX. mendeko agiri ofizialetan Santiagoren hilobiari buruz eta haren gainean eliza bat egin izanari buruz hitz egiten hasi zirenetik, kristauteria abian jarri zen, erromes bihurtu zen; eta, gaur egun, kristautasunaren Hirugarren Milurtekoaren hasieran, apostoluaren hilobirako debozio ibiltariak hamaika mende bete dituela esan daiteke.

Lehen mendeetatik, askok bete zuten Jerusalemen Salbatzailearen Hilobi Santua bisitatzeko ametsa ¿Eteria moja galiziarrak, esate baterako¿. Eta X. eta XI. mendeetan, Jesusen lurreko sorlekuan musulmanek egindako presioa zela-eta, Palestinara joatea oso arriskutsu bihurtu zen. Horren ondorioz, kristauengan gerra santurako berotasuna piztu zen, Erromako aita santuek deituta. Gurutzadak gerrako ekintzak izan ziren, kristau guztiek bere egin zituztenak eta beharrezkotzat jo zituztenak Palestinako santutegiak babesteko, profana eta suntsi ez zitzaten eta kristauek leku horietara iristeko aukera izan zezaten. Erromes edo gurutzatu bihurtzea bekatuak berrerosi eta salbazioa ziurtatzeko bi modu ziren. Jerusalem, Erroma eta Santiago izen mitikoak izan ziren garai hartan; eta XII. mendeko zenbait Gesta abesti dira horren lekuko. Baina erromesaldien eta gurutzaden erlijio ikuspegi horrez gain, beste alderdi batzuk ere aintzat hartu behar dira: nazioarteko merkataritza bultzatzeko eta artearen eta kulturaren forma berriak zabaltzeko bitartekoak izan ziren.

Egia da erromesaldi handiak XIII. mendean izan zirela, eta egia da, halaber, arte erromanikoko mirari nagusiak Santiagorako lau bide europar ospetsuetan aurki daitezkeela gaur egun. Horregatik, bide horiek ekarriko ditugu gogora kapitulu honetan: Frantziaren iparraldetik (Paris eta Orleans) etorri, eta Tours, Poitiers eta Angulematik igarotzen zena ("Toursko bidea" deitzen zaio); Alemaniaren iparraldetik Borgoinara sartu, Vezelayko abadiatik eta santutegitik igaro, eta, ondoren, Limoges eta Perigueux hirietan zehar zihoana (Limogesko bidea); Alemaniaren hegoaldetik Lyon hirira iritsi, Le Puy-en-Velay santutegitik eta Conques eta Moissac-eko abadietatik igarotzen zena. Hiru bide horiek "ad Hostavallem" elkartzen ziren ( Erromesaren Gida ); hau da, Ostabat herri euskaldunetik hurbil. Hain zuzen ere, herri hori Ibañetako mendatetik Nafarroara sartzeko hiri aglomerazio bat zela adierazten zuten 1140. urtean. Laugarren bidean Italiako eta Frantziaren hegoaldeko erromesak elkartzen ziren, Arles, Toulouse eta Oloroe hirietatik igarotzen zen, eta Pirinioak Somporteko mendatetik igarotzen zituen. Handik, Jaca eta Monreal igaro eta Garesa iristen zen, eta beste hiru bideekin bat egiten. Euskal Herriari dagokionez, ez da ahaztu behar bazirela bi bide Bordeaux eta Baionatik barrena euskal kostaldean sartzen zirenak. Bide horiek ez zituzten hainbeste erabiltzen.¹³ Bide bat Baionatik Gasteiza zihoan, eta gero Burgosko Mirandako gunera sartzen zen; beste bideak euskal kostaldeari jarraitzen zion, eta Zumaia eta Astigarribiatik igaro ondoren, Kantabrian sartzen zen. Bi bide horiek XI. mendearen hasierara arte erabili zituztela uste da, Errioxako igarobidea musulmanen mehatxupean baitzegoen artean.

Dena den, Nafarroaren eta Frantziaren arteko ohiko pasaguneak Ibañeta eta Orreaga ziren. "Summus Pyreneus" horretan barrena egin zuten, antzina, Burdigala eta Asturica lotzen zituen erromatar galtzada. Lacarraren ustez, Orreagaren inguruetan egon behar zuen Eulogiok 848. urtean bisitatutako San Zacarias monasterioa ("situm ad radices montium Pyrenaeorum", dio Kordobako santu martiriak), monasterioko liburuek osatutako altxor ederra eraman baitzuen handik. Orreagatik hurbil Leyre eta Conquesko Sante-Foyren menpeko monasterioak eta ospitaleak egin zituzten. Kodize Kalistotarra liburuko Erromesaren Gidan Crux Caroli delakoaz hitz egiten da; kondairak dioenez, Karlomagnok ezarri zuen mendiaren tontorrean, eta erromesek, leku hartatik, lehen otoitza Santiago apostoluari zuzentzeko ohitura zuten. 1071. urtean, Antso Peñalengoa erregeak monasterio ¿ Sanctus Salvator de Ibañeta ¿ edo Capella Rolandi bat eman zuen. Ziur asko monjeek edo kalonjeek ¿seguru asko, agustindarrak¿ hartu zuten kaperaren ardura. Jatorrizko eraikin hura behin eta berriz suntsitu eta berreraiki zuten. XVII. mendean erromesek Ibañetan ematen zuten gaua artean, eta biharamunean Orreagara jaisten ziren. Gaur egun, monumentu soil bat dago ¿elementuek zenbait aldiz suntsitua¿ Pirinioetako ospitalerik zaharrenaren eta leku horretatik hurbil hildako Chanson de Roland abestiko heroiaren oroigarri.

Ibañetaren oinean, mendiaren hegalean, Orreagako Ama Birjinaren Kolegiata dago. 1127. urtean fundatu zuten mendiko lehen ostatua.¹⁴ Gero, mendiaren oinera eraman zuten, gaur egun Kolegiata dagoen lekura; urteak igaro ahala, Iruñako Kabildoaren ondasunei eta beste emaitza batzuei esker, ospitale eta ostatu bihurtu zen, aldi berean. Erromesen alde egindako osasuneko, ospitaleko eta ongintzako lanak ¿Aita Santuaren babes eta eskumen zuzenaren pean¿ izugarrizko ospea eman zion, ondorengo mendeetan. Pixkanaka, Roldan heroiaren kondaira lan horrekin lotu zen, eta "Erromesaren Gidan" Hospitale Rotolandi deitzen zaio.

Ostatuaren ondoan Sancti Spiritus kapera eraiki zuten, Orreagako eraikinik zaharrena. XII. mendekoa da; diseinu karratukoa da eta forma bereko haitzulo baten gainean dago finkatuta. Haitzuloa ospitalean hiltzen ziren erromesen hezurtegitzat erabiltzen zuten. Kolegiataren hegoaldean, Santiagoren Kapera eraiki zuten, ziur asko 1215 inguruan. Kapera, abandonatuta egon arren, Orreagan ondoen gordetako eraikina da. Txikia eta xumea da, bi ogiba zati ditu, atearen alde bakoitzean hiru pare zutabe daude, loredun kapitelak dituztenak eta krismoi bana tinpanoan. Orreagako eraikinik monumentalena Santa Maria Eliza da, Nafarroako gotikoari buruz hitz egitean kontuan izan beharrekoa.

Orreagatik, Auritz, Aurizberri eta Bizkarreta-Gerendiain igaro, Zubiriko zubitik pasatu eta Larrasoañara iristen ziren erromesak. Han, XI. mendean, Santa Mariari eta San Agustini eskainitako monasterio bat fundatu zuten, bai eta ospitale bat ere. Eraikin luzanga bati eusten zioten kontrahormen hondakinak baino ez dira geratzen. Eraikin horretan, oraindik ere Orreagako gurutzea ikus daiteke, fatxadako harri baten gainean. Hurrengo etapa Iruñan amaitzen zen. Han erromesek, harrera atseginaz eta ostatu erosoaz gainera, guk ikusi ezin dugun mirari bat mirets zezaketen: Katedral erromanikoa.

Nafarroako hiriburuan, ohiko ibilbideak mendebalderantz jarraitzen zuen, Curia eta Mercaderes kaleetatik, San Zernin auzoraino. Han, burguko frankoek zuzendutako ospitale bat zegoen, XIV. mendean bederen. Erromesak, bereziki, hango elizaren ¿San Saturninoren¿ zale ziren, leku hartan San Saturninok lehen kristauak bataiatu zituela uste baitzuten. Hor ere eliza erromaniko bat egon zen lehenik, eta XIII. mendean, gaur egun dagoen eraikina jarri zuten haren ordez.

Nafarroako hiriburutik irtetean, agian, erromes batzuk bidetik pare bat kilometro irtengo ziren, Gazolazko eliza bisitatu eta haren atariko kapitel ederrak ikusteko. Gehienek Erreniegako mendikaterako bidea hartzen zuten. Gaur egungo errepidetik ezkerretara joanda, ospitale bat zegoen Cizur Menorren . Gaur egun eliza bat baino ez da geratzen, 1135. urtean Jerusalemeko San Joanen Ordena zelakoari emana. Eliza horrek emari asko jasotzen jarraitu zuen, eta XII. mendean Ordenaren gunerik garrantzitsuenetako bat bihurtu zen. Eliza protogotiko estilokoa zen, lau zatikoa eta abside erdizirkularrekoa. 1835. urteko desamortizazioaren ondoren, abandonatuta geratu zen. Duela gutxi (1989) berritu dute.

Cizur Menorretik, bideak Astrainerantz jarraitzen zuen. Han, ospitale txiki bat zegoen, eta mendiaren tontorrean del Perdón izeneko ermita bat, mendiari izena eman ziona. Beherakoan, erromesek San Joanen Ordenako etxe bat aurkitzen zuten, Garesko Crucifijoren enkomiendaren menpekoa; Legardatik jarraitu eta, agian, Obanosa hurbiltzen ziren, Garesa iritsi aurretik. Garesen, errukirako bizigarri gehiago aurkitzen zituzten, bai eta aberastasun artistiko gehiago ere, berehala ikusiko dugun moduan.

Kale Nagusitik, herriari izena ematen dion zubi ospetsura iristen zen. Gaur egun oinezkoek eta animaliek bakarrik erabiltzen duten zubi hori sei arkuko eraikina da, XI. mendearen hasierakoa. Alde horretatik, Santiago bidean irauten duen zubi erromanikorik garrantzitsuenetariko bat da, eta Garesen, Santiago bide guztien elkargunea zen.

Frantziaren hegoaldetik edo Erromatik zetozen erromesak Somportetik sartzen ziren. Han, Santa Cristina ospitalean egiten zieten harrera. Canfranc herritik barrena Jacara iritsi, eta han, Antso Ramirezek XI. mendean eraikitako katedral erromanikoa bisitatzeko aukera izaten zuten. Santutegi eder horren oroipenak luzaroan irauten zuen erromesen gogoan, Santiagora iritsi arte ez baitzuten horrelako eraikinik aurkitzen. Batzuk San Juan de la Peñako monasterioa ikusteko desbideratzen ziren. Ondoren, Tiermas herria gurutzatuz, Nafarroan sartu eta ordurako ospetsua zen Leyreko monasteriora igotzen ziren. Monasterio horren izen ona Europan zehar zabaltzen ari zen; izan ere, IX. mendean hasi zen ospea hartzen, San Eulogio martiriak bisitatu zuenean.

Leyretik Zangozara igarotzen ziren. Zangoza Rocaforte muinoan fundatu zuten, hasieran. Ondoren, Antso Ramirezek (1076-1094) gaur egun dagoen tokira lekualdatu zuen, Aragoi ibaiaren ertzera, erromesaldiak bultzatzeko eta bere jabetzako lurretan frankoak ezar zitezen errazteko. Santiago eta Santa Maria la Real elizak ¿azken horretan, eraikuntza eta apainketa figuratiboa XII. mendean zehar osatu ziren¿ bisitatu ondoren, erromesek San Adriango ermita eta ospitalea bisitatzen zituzten. Ermita horri Vadoluengokoa ere deitzen zaio, hantxe gurutzatu behar baitzuten Aragoi ibaia. Bideak Monreal herrirantz jarraitzen zuen, Erromesaren Gidan Aragoiko Bideko etapa amaieratzat hartutako herrirantz. Galtzada horretako erromesek, Garesa iritsi baino lehen, Eunateko eliza liluragarriaren aurretik igarotzeko zortea izaten zuten.

Garestik aurrera, erromesak Mañeru eta Cirauqui herrietatik igarotzen ziren. Azken horretan, San Roman eliza bisitatu eta haren atariko eskulturei begira geratzen ziren. Jarraian, oraindik ere irauten duen ubide bat pasatuz, San Miguel de Villatuertara iristen ziren. Hango komentu eta ospitaletik arte zakarrez landutako harlandu batzuk baino ez dira salbatu; horiei buruz hitz egin dugu aurreko kapituluan. Urrutira joan gabe ikusten zen etaparen amaiera: Lizarra . Kodize Kalixtotarraren Gidak hiribildu hori Bideko etapa nagusitzat hartzen du: "Erromesak ogi ona, ardo bikaina, okela eta arrain ugari eta mota guztietako zoriona aurki ditzake, bertan". Hiriaren gaineko muinoan, Antso Ramirez "aragoiarrak" (1063-1094), Borrokalariaren aitak, gaztelu bat eraiki zuen (1572. urtean eraitsia), eta XII. mendearen amaieran, berriz, Nafarroako Erregeen Jauregia eraiki zuten. Pixkanaka, hiria kofradiek zaindutako ospitalez bete zen. Santutegiak eta urte haietan eraikitzen hasitako erlijio monumentuak ere ugariak ziren: San Pedro Lizarrakoa, San Migel, San Pedro Ruakoa, San Joan parrokia eta Hilobi Santuaren parrokia.

Logroñorako Bideak XIX. mendeko ibilbideari jarraitzen zion ¿gaur egungo errepidea¿, aldaketak aldaketa. Rocamadorretik ¿Quercytik etorritako erromes frantsesek beren zaindari zerutarra han ere gurtzea lortu zuten¿ berehala iristen zen Iratxera , X. mendeko beneditarren monasteriora. Monasterio horretan, sekulako eliza erromanikoa zegoen: zistertar ordenako monjeek zenobioa hartu zutenean eraiki zuten, eta hiru nabekoa zen. Iratxetik aurrera, Bidea Montejurra eta Monjardin artean igarotzen zen. Azken horren gaztelua "Crónica de Turpín" delakoan aipatzen da. Gaur egun, hondakinak baino ez dira geratzen. Mendiaren oinean, berriz, Villamayor de Monjardín dago. Parrokia erromanikoa du, atari ederra bistan duela, eta kapiteletan, gurutzadako heroien gerrako eszenak ditu ikusgai.

Los Arcos ¿XIII. mendetik aurrera garatutako hirigunea¿ eta Sansol ¿ostatu bat zegoen¿ igaro ondoren, Torres del Río herrira iristen ziren erromesak. Herri hori Santiago bideko "eliza-faro" deiturikoetako bat zen, hilobi tenplu izandakoa, Eunatekoa bezala. Gurutzatutako nerbiodun kalifa ganga bitxiak erromesari Pirinioak gurutzatu aurretik Oloroen eta Ospitalepean ikusitakoak ekarriko zizkion gogora. Torres del Ríotik, Nuestra Señora del Poyo ermitaren ondotik igaroz, erromesak Vianara iristen ziren. Antso Azkarrak fundatu zuen Nafarroaren defentsarako, Gaztelaren balizko erasoei aurre egiteko. Berehala egin zuten, eta gaur egun jada ez dauden zenbait eliza eraiki zituzten. Erromesek zenbait aterpe zituzten bertan; indarberritu ondoren, baratze eta zelai berdeen artean Logroñorako bideari jarraitzen zioten.

Ebroren gaineko zubia igaro eta Errioxan sartzea beste erresuma batean sartu izanaren ezaugarria zen erromesentzat. Izan ere, Nafarroako kornaduak Gaztelako marabediez trukatu behar zituzten. Une hartan korritzen hasten ziren lur eta bide haiek Gaztelarenak ziren 1076. urteaz geroztik. Baionan Gipuzkoako bidea aukeratzen zutenek igarotako lurrak eta bideak ere Gaztelarenak ziren. Erlijioaren eta estetikaren ikuspegitik, bide horrek ez zuen interes handirik. Gainera, Beasaindik aurrera bidea oso bihurria eta zaila bihurtzen zen. Izan ere, Aizkorri mendilerroa zeharkatu behar zuten erromesek, San Adrian tunel ospetsutik. San Adriandik Araiara jaitsi eta Zalduondon (Erdi Aroko "Saldodón") Aistra (San Joan eta Santa Basilisa) eta San Juan de Amiamo ermitak bisitatu ondoren, Arabako lautadara iristen ziren: Aguraina eta Gasteiza . Han, paisaia aldaketa nabarmena zen. Gasteiztik aurrera bidea laua zen (Gasteiz, 1200. urteaz geroztik, Gaztelan sartuta zegoen), eta ez zen lan neketsua Armentia ¿eliza ederreko gotzain hiria¿ igaro, antzinako Iruña (Veleia) saihestu eta La Puebla de Arganzón eta Lacorzana gurutzatuz Mirandara iristea.

Arabako ia herri horiek guztiek ¿erromesen kroniketan askotan ageri dira, izena desitxuratuta badute ere¿ duela oso gutxi arte gorde dute "Jainkoaren ibiltari" haiek ikusten zutena. Gainera, zenbait lekutan gordetakoa ez da, hain zuzen ere, balio artistikorik handienekoa. Oso zaila da garai haietan leku horiek erromesentzat zein garrantzitsuak ziren ulertzea. Izan ere, atsedenaldirako aukera emateaz gainera, aterpe atsegina zen Santiago apostoluaren hilobiari musu emateko irrikaz zeuden milaka erromesentzat. Santiago bidearen eskema labur honetan adierazitako izenak berriro ere agertuko zaizkigu arte erromanikoari eta gotikoari buruz hitz egitean. Baina ez da ahaztu behar bigarren mailako beste bide batzuk ere bazeudela; esate baterako, Baionatik Iruñara Baztanen barrena zihoana, Iruñatik Gasteiza Huarte-Arakildik eta Aralartik barrena zihoana eta Ebroren erriberara jaisten zena, Tafalla, Olite, Valtierra eta Tudela lotuz.

Zalantzarik gabe, erromes bideak oso garrantzitsuak izan ziren Baskonia zaharreko artearen garapenerako; horrez gainera, Antso Nagusiak Europara irekitzeko egindako ahaleginak ere kontuan hartu behar dira arte garapen horretan. Iñiguez Almechek dioenez, agerian dago Antso Nagusiak Frantzian zehar egindako ibilerek eta klunitarren aldeko haren proiektuek eragina izan zutela hark bultzatutako artelanen berritasunean.¹⁵ Dena den, zabaltze hori gertatu arren, Nafarroak bere eraikuntza tradizioaren eta tradizio artistikoaren zati handi bati eutsi zion.

Erromesen galtzada zabaletatik eta bide estuetatik ibili behar da, Nafarroako eta Arabako izugarrizko ondare artistikoaz jabetzeko. Ez da ahaztu behar, "bide guztiek Erromara daramate" esaera egia den modu berean, egia dela gure Euskal Herrian, "bide guztiek Santiagora daramatela" ere.

Lehen euskal erromanikoa

Puig i Cadafalch-i zor zaio "lehen arte erromaniko" kontzeptu hori. Hark emandako zentzu murriztuan, penintsulan, arkitektura erromanikoa zer izango zen erakusten hasitako Kataluniako zenbait elizari bakarrik aplika dakioke. Bestalde, kontuan izan behar da " iparraldeko lehen arte erromaniko" bat dagoela esan daitekeela, "otonida" dei genezakeena, lonbardiarraren oso desberdina.¹⁶ Puig i Cadafalchek katalanez argitaratu zituen bere ideiak, lau liburukitan, L'Arquitectura romànica a Catalunya izeneko lanean, 1911 eta 1918 urteen artean. Geroago, gai berari buruz gaztelaniaz idatzitako beste bi lan agertu ziren, El Primer Arte Románico eta Geografía del Primer Arte Románico (1929-1932) izenburupean. Kataluniako eraikitzaileek zenbait herrialde eta eskualdetatik ¿Ekialdea, Italia, Languedoc eta Provenza, Cluny, Hispania musulmana eta abar¿ jasotako eraginak banan-banan aipatu eta aztertzen zituen egileak. Ondoren, Kataluniako kristau elizen agerpena diakronikoki ordenatu zuen, eta zer motatakoak ziren xehetasunez deskribatu.

Puig i Cadafalchen ustez, hauek dira "lehen arte erromanikoko" eraikuntza elementuak: harri landugabeak erabiltzen ziren, kolpeka moztuak, sarritan opus spicatum teknika erabiliz; baoak oso estuak dira, barruko espazioa kanoi erdiko ganga batek estaltzen du; eta ez du eskulturarik. Erromaniko zakar eta oinarrizko hori modu autonomoan sortu eta garatu zen hasieran. Baina, handik gutxira, X. mendearen erdialdean,¹⁷ Italiaren iparraldeko eragina izan zuen eta "lonbardiar estiloarekin" bat egin zuen. Estilo horren ezaugarriak kanpoko egiturako zerrendak eta arkuteria dira. XI. mendean, kanoi gangen gainean zinborioa edo tronpen gainean finkatutako kupula agertu zen, Italiako elizetan bezala. Gainera, eliza haietan bezalaxe, alboetan dorre garaiak zituen, leiho askokoak, eta arkuterien bidez apainduak (Ripoll, Cardona, Cuixá eta abar).

Lonbardiako eraginaren ondorioz, XI. mendearen bukaera aldean, Euskal Herriko monumentuetan elementu mozarabiarrak alde batera utzi ziren. Elementu horiek agertu izanaren ondorioz, monumentu horietako batzuk (Aragoiko Serrabloko elizak) "prerromanikotzat" jo izan ditugu, bai eta, irizpide kronologikoak aintzat hartu gabe, aurreko kapituluan sartu ere. Hala eta guztiz ere, kultur ikuspegitik, kontuan hartu behar da kristauen errekonkistaren bultzadak ez zuela islamiar kultura ezeztatzea eragin, beti eta leku guztietan; eta, XI. mendeaz geroztik, Ebro bailarako juduen kokalekuetan, kultura arabiarraren eta kristauaren arteko transmisio bideak ezarri zituzten.

"Lehen arte erromanikoari" buruz hitz egiten duten egileetatik, ez dute guztiek bat egiten historialari katalanaren kontzeptu hertsi horrekin. Egia esan, hitz horien bidez estilo erromanikoaren lehen zatia izendatu nahi izan da normalean; egile bakoitza bere gisara saiatzen da zati hori definitzen.

"Lehen arte erromanikoa" terminoari esanahi kronologikoa ematen saiatuko gara, batez ere. Hala ere, ohartu beharrean gara ez dela egon herrialdeen arteko aldiberekotasunik, Europako estilo artistikoen bilakaera osoan gertatu den moduan. Guretzat, "lehen arte erromanikoa" arkitekturari baino aplikatzen ez zaion kontzeptu bat da. Eraikin mota berri bat da: tarteak betetzeko harrizko gangak erabiltzen dira eta egitura berriak bilatzen dira, zenbait nabe elkarlotzeko edo erdiko nabea eta gurutzadura elkarlotzeko. Egitura ia beti zakarra da; eta, oro har, ez du eskulturarik izaten. Eskulturarik badago, ateburuen edo kapitelen ebakiguneak apaintzeko izaten dira; horiek izugarri sinpleak diren erliebe apaingarritzat baino ezin dira hartu, ez baitute esanahi berezirik. Espainiaren iparraldeko erromanikoari dagokionez, Raymond Ourselek (Kataluniakoak gogoan zituela, batik bat) azpimarratu zuen sistema berriak hizkuntza formal berri bat sortu zuela, eta hizkuntza formal berri horrek bertan behera utzi zituela ordura arte erabilitako formula mozarabiarrak ¿esate baterako, ferra arkuen profil gainditua¿, eta "izugarrizko parekotasunez bereganatu zituela garai hartan Italiako aintziretan zeuden egiturazko eta dekoraziozko elementu guztiak ¿hau da, mailuz ebakitako egitura txiki horizontala, banda eta arkuteria beheratuak, absideko horma hobiak eta elementu apaingarriak sigi-sagan¿".¹⁸ "Lonbardiarra" deituriko arkitektura hori Italia, Dalmazia, Mediterraneoko Frantzia, Katalunia, Suitza, Renania, Borgoina eta Herbehereetan zehar zabaldu zen (geografia guztian zehar etenune bitxiak izanik).

Antso Nagusiak nabarmen bultzatu zituen bere garaian Nafarroako monasterioen garapen materiala eta espirituala. Monasterio asko ziren arren, kultura eta erlijio kontuetan oso motel zebiltzan, loturarik ez baitzuten beren artean. Errege handiari erreforma politika argi bat egitea sartu zitzaion buruan. Beraz, beneditarren erregela ezarri eta jabe pribatu eta laikoen eskuetatik askatu zituen monasterioak; horretarako, Clunytik zenbait monje etorrarazi zituen, Paterno buru zutela, eta San Juan de la Peñako monasterioan eman zien ostatu. Agian Antso Nagusiari esker berritu zen Iruñako eliza 1022. urtean; handik gutxira bota egin zuten. Antso Nagusiaren ondoren, Nafarroako erregeek politika berari eutsi zioten; hau da, monasterioei dohaintzak egiten jarraitu zuten etengabe, eta, horrela, LEYREko monasterioa erresumako erlijio gunerik garrantzitsuena bihurtu zen. Kulturgune garrantzitsua ez izan arren ¿Goñi Gaztambidek frogatu bezala¿, aurrerapen materialetan maila altua lortu zuen, bertan monasterio asko integratu baitziren.¹⁹ Bere jurisdikziopean 72 monasterio eta zazpi hiribildu izatera iritsi zen.²⁰ "La abadía de Leyre fue reuniendo todos los monasterios que aseguraban las comunicaciones de Navarra con Francia".²¹ Antzeko zerbait esan daiteke Iratxeri buruz. Han, santu baten (San Veremundo) ahalmenak izugarrizko erakarpena eragiten zuen. Dena den, monasterio horri buruz XI. mendearen hamarkada horietako informazioa oso urria da. Iratxeren ondasunak handituz joan ziren pixkanaka, eta XII. mendean eliza erromaniko ederra eraiki zuten.

Leyreren aurrerapen materialari esker, monasterioa berreraikitzea errazagoa izan zen. Leyreko San Salbador elizak, 1057. urtean sagaratua, monasterioaren une gorena erakusten zuen, Sancho (1024-1055) eta Juan (1055-1067) abade ziren garaia ¿Iruñako apezpiku ere izan ziren¿. Agian Antso Nagusiak eman zien lehen laguntza, eta ondoren haren seme Gartzia Santxezek lagundu zien. Leyreko eliza erromanikoak bakearen goxotasunera baino gerrara ohituagoak zeuden gizonen espiritua erakusten zuen. Lana kriptatik hasi zen eta aurrealdetik jarraitu. Biak batera egitea pentsatu zuten, Lamperezen ustez, bai eta pentsatutako modu berean egin ere. Horregatik geratzen ziren hain ongi elkarrekin. Horma lau eta biluziak, profil garbiak eta hareharriaren kolore beroak eta tonuak gustuko dituenarentzat, Leyreko abside hirukoitzaren kanpotiko ikuspegiaren edertasuna zeharo erakargarria da.

Kriptak ¿lurraren malda gainditzeko pentsatua¿ aurrealdearen pisu izugarriari eutsi behar zion. Hori zela eta, sekulako harri pila biltzen zen, fusteak altuera txikikoak ziren eta kapitel izugarriak oso sendoak (ustez, antzinako erromatar harroinak, berrerabiliak). Erdiko nabearen zabalera zela eta, goiko tenpluaren zamari eutsiko zion harrizko gangaren beldur ziren. Horren ondorioz, arriskuak alde batera uztea erabaki zuten. Horretarako, espazioaren ikuspegi estetikoaz baliatu ziren: erdiko nabearen ardatzean euskarrien beste ilara bat jarri zuten. Kontraesan arkitektoniko hori izan arren, eta multzo osoaren zakartasuna basati samarra bada ere, oroipen ezabaezina uzten du bisitariarengan.

Goiko tenpluaren aurrealdea , oinarri hain sendoen gainean ezarria, gorantz jasoa zegoen oldartsu. Hiru abside bikain zituen, oinplano erdizirkularrekoak, nolabaiteko kutsu mozarabiarrekoak. Nabeen zabalera eta altuera berekoak ziren, eta hori berritasuna zen hispaniar artean. Hiru nabeak, bi zatikoak (ez dakigu gehiago eraiki zituzten), kriptaren nabeei zegozkien; lerdenak ziren eta kanoi jarraituko gangek estaltzen zituzten. Harlanduen tamaina ohiz kanpokoa zen. Arrazoi osoz idatzi zuen Luis M. Lojendiok aurrealde erromanikoa funtsezko pieza zela Leyreko San Salbador elizan, eta haren garrantzia antzinatasunean zetzala. Lehendabizi, 1057. urtean sagaratu zuten, eta, ondoren, 1090. urtean.²² Esan izan denez: "es el primero de los grandes monumentos románicos de España, con excepción de algunas iglesias catalanas de influencia preferentemente lombarda. Es anterior a la catedral de Jaca, a San Isidoro de León, a San Martín de Frómista y desde luego a la catedral de Santiago. La precisión de sus líneas, su monumentalidad, lo original de sus capiteles y su reconocida antigüedad hacen de la cabecera de Leyre una construcción única".²³ Hona hemen zer dioten J. Gudiol eta J. A. Gaya Nuñok lan horri buruz: "obra cumbre del primer románico navarro"; gainera, honen erakusgarri ere ba omen da: "posibilidades de una escuela de constructores indígenas cuya existencia queda perfectamente definida con este monumento real y la serie de iglesias del valle del Aragón".²⁴ Jatorrizko portada gaur egun dagoen tokira eraman zuten geroago ¿gaur egun, Porta Speciosa deitzen zaio¿, eta XIV. mendean zabaldutako multzo gotikoaren atea izatera pasatu zen. Horregatik ageri dira zati eskultorikoak marko askoz ere handiagoetan enkistatuta.

Ramiro I.ak, Aragoiko konderria oinordetzan hartu eta dinastia bat sortu zuen Antso Nagusiaren semeak, kontzilio bat bildu zuen JACA hirian, 1063. urtean. Zenbait autorek diotenez, errege hori edo haren seme eta ondorengo Antso Ramirez izan zen eraikuntzari hasiera eta bultzada eman ziona (1076-1082): baina iritzi berrienen arabera, eraikuntza 1094-1098 urteen artean hasi zen. Jacako estiloak hurrengo euskal arkitekturan eragina izan zuenez, merezi du arreta eraikin horretan jartzea. Eraikina Leyreko eliza baino geroagokoa da, ez baitzuten 1130. urtera arte amaitu; haren handitasunak ordura arte Pirinioen alde honetan egindako guztiarena gainditzen zuen. Hiru nabe, gurutzadura eta absideak zituen. Horma lodi eta trinkoek eta bao urriek garai hartako gotorleku oldarkor gogorren espiritua islatzen zuten. Zutabeak eta kolomak txandaka ageri ziren. Hiru absideek begiratu berezia merezi dute; dena den, bakar batek eusten dio jatorrizko itxurari: altueran hiru gune horizontal ditu, tako edo billete klasikoen bidez apaindutako inposten bidez bereiziak; inposta horietatik dator, hain zuzen ere, "Jacako xakeztatua" ("ajedrezado jaqués") izena eta geroagoko eraikin erromanikoetan ikus daiteke. Gurutzadaren besoak kanoi gangek estaltzen dituzte, eta erdiko zatia, ganga nerbiodun batek, kanpotik ikusten ez den tronpen gainean ezarritako kupula itsu bat balitz bezala. Nabeetako gangak gotikoak dira eta oso berandu egin zituzten.

Elizak bi sarbide ditu. Mendebaldekoa portada eder bat da; arkiboltak eta kolomak ditu. Kolometan kapitel landuak ageri dira, bai eta tinpano bat ere, bi lehoiren artean kokatutako krismoia duela. Sarritan, latinezko bertso lerroak dituzten inskripzioetan markoztatuta ageri dira erliebe eskultorikoak. Bertso lerroen eduki teologiko eta moral sakonak erromanikoaren garaiko kristauen espiritualtasuna islatzen du.

Dudarik gabe, eliza horren egitura berriak askoren lilura eragingo zuen, eta berehala hasi ziren asmakizun haren imitazioak egiten. Iguacelgo elizak, Carcipollera bailaran, Jacaren eragina izan zuela uste izan da; baina dena zalantzan jartzen da, Jacako katedrala noizkoa den zehatz-mehatz argitzen ez den bitartean. Izan ere, Iguacelgo portadaren gaineko epigrafeak adierazten duenez, eraikina Antso Ramirez eta haren emazte Urrakari zor zaie, eta 1072. urtean egin zuten, Antso Ramirez errege zela.

Jacako eredua UJUÉRA eraman zuten, Gartzia Berrezarlea erregeak erabakita, zalantzarik gabe. Dena den, 1089. urtean eraikitzen hasitako eliza bisitatzeko Ujuéra doanak ez du esperotakoa ikusiko. Nabeak geroago bota eta absideak estali zituzten. Absideak gotikoan eraikitako eliza-gazteluak xurgatu zituen, eta han geratu ziren deanbulatorio moduan. Hala eta guztiz ere, oraindik ere ikusgai daude zirien ilarak eta Jacako artean inspiratutako apainketa landugabea. Nolanahi ere, Dulce Ocon Alonsok idatzi berri duen moduan, Leyreren eta Ujuéren kasuan, "Nafarroa korronte arkitektoniko europartzailean integratu izana" da garrantzitsua ("Navarra se integraba en las corrientes arquitectónicas europeizantes").

ARALARKO SAN MIGEL jatorriz karolinjioa dela adierazi genuen. Iruñako elizarena zen eta, hasieran, Zamartzeko monasterioaren menpe zegoen arren, bere ondarea oso azkar aberastu zuen, ustez Pedro I.a mirariz sendatu ondoren dohaintza asko egiten hasi baitzitzaizkion monasterioari. Eta abadia bihurtu zen.

Lehen eliza erromanikoa, nabe bakarrekoa eta abside erdizirkularregikoa, agian 1074. urtean sagaratua, bukatu gabe geratu zela dirudi; eliza hari dagokio absideen beheko zatia. Geroago, aurrealdea berriro eraiki zuten, eta, horren ondorioz, absideak gorago geratu ziren; harburuen erlaitz bat gehitu zitzaien, eta tronpen gaineko kupula egin edo berreraiki zuten. Hiru nabeak eta nartexa ere eraiki zituzten. Agian Alfontso Borrokalariaren garaian hasitako lan horiek XII. mendean zehar luzatu ziren, baina ez dago sagarapenaren data ziurrik.

Azkenean, elizaren barruan kapera bat egin zuten, monjeek erreza zezaten. Gerta daiteke hori egin zuen arkitektoa Zamartzeko lana egin zuen bera izatea. Izan ere, oinplanoen ideia berdina zen, bai eta inposten diseinua, erroseta eta billeteen bidezko apainketa, eta baoen diseinu soila ere.

Ikonografia erromanikoa

Eskultura erromanikoaren analisia, euskal lurrean eta hortik kanpo, izugarri garrantzitsua da kristauen artearen historian. Ikonoetan zenbait mendetako isilaldia izan ondoren, Europa berriko kristau komunitateak fedea adierazteko beharra izan zuen, eta, horretarako, geroago "Salbazioaren historia" deituko zena erakusteko forma plastikoak sortu zituzten. Goi Erdi Aroko plastikaren hutsunea gainditu ondoren, arte erromanikoa izan zen fedearen misterioak erakusten saiatu zena, XI. mendearen bigarren erdialdean. Arte erromanikoa erabili zuten kristauen elizak apaindu eta edertzeko.

Ikonografia erromanikoaren hastapenak

Artearen edozein historialarirentzat, Iparraldeko herriek Mediterraneoko eskualdeak inbaditu zituzten bizpahiru mendeetan antzinako kulturak izandako kolapsoa oso nabarmena da ikonografiari dagokionez. Esan daiteke, mendebaldeko gizakiak galdu egin zuela, zenbait mendetan zehar, inguruko mundu naturalaren irudia erreproduzituta ikusteko jakin-mina. Axolagabetasun horrek sentikortasun berri bat islatzen zuen, eta grekolatindar artistek arte klasikoaren mirariak egiteko erabilitako teknikak ahaztea ekarri zuen. Herri horiek kristautuz eta nolabait "erromanizatuz" joan zirenean, pinturaren eta eskulturaren teknikak berreskuratzeak geldoa eta pixkanakakoa izan behar zuen; besteak beste, judu-kristautasuna ez zelako fio mundu sentikorraren irudikapenaz.

Gizakundearen misterioaren ondorio logikoak asimilatuz mesfidantza hori desagertzen hasi zenean (eta, aldi berean, antzinako arte klasikoaren mirariak ezagutzen eta miresten ari ziren), artistak arte figuratiboaren eremua berreskuratzen hasi ziren, eta Europa prest zegoen estilo berri baten sorrerarako. Orduan, ikonografia erromanikoa ¿pintura eta eskultura¿ sortu zen, zenbait iturritatik ateratako elementuen sintesi moduan: Jainkoaren gizakundearen dogma, ekialdeko irudi bitxi eta fantastikoak, islamiarren geometria zaletasuna, iparraldeko herrien apaindura sena, eta paganotasun sakoneneko herrien "genius loci" delakoa. Beraz, arte erromanikoko ikonoen estilistika sintesi batetik sortu zen: errealismo mediterraneoa eta ekialdeko abstrakzioa sintetizatzetik, imitaziozko irudia eta ikur adierazgarriak sintetizatzetik, eta forma naturalaren edertasunerako helenistikoek zuten gustua eta zeltek eta anglosaxoiek lehenesten zituzten dekorazio atseginak eta haien apaingarrien edertasuna sintetizatzetik.

Antzinako Baskonian, denbora luzez kristautasuna sartu gabe egon ondoren, eskultura herabeki agertu zen, prerromanikoa deitu dugun arkitekturan aplikatuta. Leyreko kriptako kapiteletako ebakidurak eta Villatuertako harlanduen forma lau eta eskematikoak ezin ziren hauteman jaiotzen saiatzen ari zen arte baten hastapeneko bultzada gisa baino.

Euskal artearen historialariak arte txikien edo luxuzkoen alor teknikoan jarri behar du arreta. Alor horretan, iparraldetik etorritako herrietan tradizio handia zuen apaindurarako irrikatik abiatuta, artistari forma naturalen figurazioa hasi zitzaion interesatzen. Gainera, kristauen ikuspegitik, erakarpen hori erraztu egiten zen, jarrera idolatrak bultzatzen ez zituzten objektu txikiak zirelako (kutxak, erlikia ontziak, antipendioak, liturgi hornidura). Hortik dator artearen historiaren behatzaile soila nahasten duen kontraesan moduko hori: batetik, konkor biribileko eskulturen bitxitasuna (bolumen handikoa eta beti akastuna edo izugarria, fideltasun anatomikoak exijitzen dituenarentzat), eta, bestetik, arte txiki ugaria ¿marfilak, metalak, esmalteak eta abar¿. Azken horretan, teknika menperatzeaz gain, errealismorako joera nabarmentzen da morfologia naturalean, narrazioan eta adierazi nahi den horretan.

Kapitulu honetan, San Millángo monasterioan gordetako marfilezko kutxak ekarri behar dira gogora. San Millanena deituriko kutxak ez du metal preziaturik gaur egun, soldadu inbaditzaileek ostu baitzituzten. Zorionez, marfilezko lauki txikiak geratu dira. Lauki horietan, monasterioa fundatu zuen ermitauaren bizitza eta mirariak kontatzen dira. Naiarako Gartziaren garaikoak dira, 1053. urtekoak, eta Leongo San Isidoron San Joan eta San Pelaioren kutxa osatzen dutenen oso antzekoak. Geroagoko datazio bat ¿XI. mendearen amaiera aldekoa¿ San Millán de Yuson gordetako beste kutxa batena da: San Felices kutxarena.

Eskultura monumentalaren sorrerari dagokionez ¿arte erromaniko handiaren ezaugarri bihurtuko zena¿, erabilgarria izan daiteke Henri Focillon-ek adierazitako etapak gogora ekartzea: lehen zatia hark "estilo tubularra" deiturikoak osatzen du; izan ere, forma naturalek eskema bati jarraitzen diote, eta eskema horretan, gizakiak tutu formetan geometrizatuta aurkezten dira. Bigarren zatia definitzeko, aldareen aurrealdeetan eta ateburu zaharrenetan ageri den "arkupeko pertsonaia" har daiteke aintzat; horietan, gizakiaren irudia forma oso berdinduetan ageri da, arkuak eta haren euskarriek eskainitako tartean hertsiki azpiratua. Hirugarren zatia "frisoen arteak" osatuko luke; horretan, gizakiaren irudiak bere egitura anatomikoaren antz handiagoa du, eta bere dinamismo naturala erakusten du, arkitekturari egokitzeko arau orokorra hautsi gabe. Eskultura erromanikoak osotasun klasikoan (XII. mendearen bigarren erdialdea) berea zuen "markoari men egite" horrekin batera, hauek ere adieraz litezke ezaugarri orokortzat: sinbolismorako joera, eta "horror vacui" bat, apainketa eta ornamentazio zainduan oinarritua. Ezaugarri horiek ukitu komun eta berezia ematen diote arte erromanikoaren eskulturari. Dena den, horrek ez du eragozten Europako eskualde bakoitzean "genius loci" agertzea.

Kapitulu honen hasieran, arte erromanikoaren sorrerari buruz hitz egin dugu: datazioa eta lekua. Auzi horrek zenbait historialariren espiritu nazionalista sutan jarri zuen. Auzia eskulturan oinarritu zen, batik bat, eta genero artistiko horretako adituak izan ziren eztabaida horretako parte hartzailerik sutsuenak.

Eskultura erromanikoaren jatorria Frantzian (Toulouse eta Moissaceko monasterioak) ala Espainian (Jaca, Silos eta Santiago) ezarri behar da? Auzia ez zen konpondu eta elkarrenganako eraginen interpretazio bat bilatu zuten. Interpretazio hori sinesgarria izan ez bazen ere, bakea ezartzeko balio izan zuen, bederen.

Auzi hori bereziki interesgarria da Euskal Herriko artearen historialarientzat, herrialde hori ¿Nafarroa, zehazki¿ Bidearen erdian baitzegoen, Pirinioen bi aldeen balizko eraginetatik distantzia berera. Gure eskualdeko lehen lan eskultorikoak aztertzean, Arte Medieval Navarro lanaren egileek Iguacel, Ujué eta Naiarako lanetan Jacako eraginak nolakoak ziren idatzi zuten.

Aitzindari handiak

Bi mendeen abagunean, agerian geratu zen zenbait maisuren talentua. Izan ere, maisu horien lanek plastika erromanikoaren geroko garapen bikaina markatu zuten. Nafarroako erromanikoko maisu bikainen lana 1100. urtearen aurreko hamarkadan kokatu behar dela uste da; mende haren amaieran, Nafarroako tenplurik garrantzitsuenak eraiki eta apaintzeko aukeratu zituzten maisuen lanak, hain zuzen ere: Iruñako katedrala eta bertako klaustroa, eta Leyreko eliza. Zoritxarrez, handik gutxira bota zutenetik hasiko gara: katedraletik.

Euskal arte erromanikoaren historiak gorde beharreko izenetako lehenengoa Magister Stephanus da. Nafar batekin ezkonduta zegoen, eta haren izena ¿Marina¿ agirietan gordeta geratu da, bai eta maisuaren etxeak, lursailak eta errentak ere.²⁵ Oso ibiltaria izan behar zuen. Benetakotzat jo daiteke Leonen (Puerta del Perdón), Santiagon (Puerta de las Platerías) eta Iruñako katedralean lanak egin zituela; horrek argumentu sendoak ematen dizkie "arte de las Peregrinaciones" izena justifikatuta dagoela uste dutenei (Durliat-i, esate baterako).

Iruñako katedrala 1100. urtean sagaratu zuten (eta 1391. urtean suntsitu), eta 1101. eta 1127. urteen artean landutako nahikoa harri geratu dira. Harri horiek Esteban maisuaren (edo haren tailerraren) kalitate estetikoaren lekuko dira: atarietatik zetozen bi inposta eta zazpi kapitel handi. Horietako bat, "de los pájaros" izenekoa (hankak mokokatzen ari ziren eta, batzuetan, haien lepo luzeak gurutzatuta zituztelako deitzen zitzaion horrela), Nafarroako beste tenplu batzuek eta Aragoiko mugako gunekoek imitatu izan zuten. Nahikoa ongi gordetako zenbait zatitatik hiru oso bikainak dira, eta horietako batek zapatari bat irudikatzen du.

Leyreko elizako eskultura erromanikoari ekitean, imitazioaz baino gehiago Esteban maisuaren beraren autoretzaz hitz egin behar da. Kripta eta aurrealdea egin zutenek leundu zuten bidea. Gogora dezagun kripta zirraragarri horretan hauteman zirela nolabaiteko zantzu figuratiboak zituen eskultura apaingarria bilatzeko lehen ahaleginak. Harrigarria da XI. mendearen erdialdeko hango kapitelen tailugile batzuen lan bakuna; lan horietan, erraboilak edo fruituak irudikatzen zituzten bolekin konbinatzen ziren ildaskak eta bolutak. Oso funtsezko lana, elizaren aurrealdeko beste kapitel batzuetakoen oso antzekoa. Kripta amaitu orduko hasi ziren eliza eraikitzen. Elizan, Kataluniako eta Frantziaren hegoaldeko garai hartako lanekiko kidetasuna aurki dezake historialariak. Baina, Leyreko elizako kapiteletan, erroleoen, erronboen eta marradura geometrikoen eskema lineal jakinez gain, gizakien aurpegiak ere ageri dira, oso oinarrizko tankera dutela, ferra arkuetan markoztatuta ¿desagertzeko asmorik ez zuen mozarabismoaren isla, zalantzarik gabe¿. Aurkako noranzkoan, elizaren hegoaldeko hegalean, XIV. mendean zistertarrek handitze lanak egin zituzten lekuan, XII. mendeko arte erromanikoko zenbait leiho eta portada bat bere horretan utzi zituzten: tinpanoaren erdian, krismoi bat; eta kapiteletan, erromesen bideetako estilorik onenaz estilizatutako landareak.

Elizaren ate nagusian eskultura erromaniko garatu bat dago, bi mendeetako abaguneari dagokiona. Baina ate hori izugarrizko enigma da, ez baitago hari buruzko agiri zehatzik. Haren itxura dotorea hunkigarria da. Izan ere, alde bakoitzean fuste leuneko hiru koloma ditu, eta ertz biribilduz ukondotuta daudenez, badirudi sei direla. Alboetako janbetan, zizelkatutako irudiak zeuden, itxura denez, eta horietako bakar bat geratu da, ezkerrean. Erdian, tinpano bitxi bat dago lehoi eta zezen banaren buruen gainean; tinpano hori kanpai formako jantziak dituzten irudi arkaikoz osatuta dago, eta irudi horiek erroseten zirkuluerdi batez inguraturik daude. Erdian, mainel koloma bat dago, kapitel eta harroin oso apainduak dituena. Tinpanoaren gainean eta arkuarteetan, irudi eta talde isolatu asko daude, elkarren artean inolako koordinaziorik gabe itxuraz, eta ausaz jarriak, libre geratutako tarteak betetzeko, soil-soilik.

Portada horren harriaren irudien arteko koordinazio falta horrek (dena den, Porta Speciosa deitzen zaio) ez du inola ere bermatzen Mendebaldeko Atea maisu bakar batek egin zuenik. Badirudi analisi formalak aurkakoa frogatzen duela; hau da, multzo osoa eraikitzeko denbora asko behar izan zuten, eta bertako eskulturak hiru unetakoak dira. Tinpanoko tailuak dira zaharrenak. Jatorriz zazpi irudi zeuden, egungoa baino tinpano txikiago baterako eginak. Irudi horietako bat desagertu egin da, eta beste biri burua moztu zaie. Lau irudi geratzen dira nahikoa ongi kontserbatuta: Salbatzailea erdian dago; haren eskuinean Ama Birjina, eta, jarraian, San Pedro eta bere giltza; beste aldean, San Joan Bataiatzailea izan daitekeen apostolu gazte bat, eta, jarraian, beste apostolu bat. Kontrako aldeko bururik gabeko irudia ebanjelari bat izan liteke. Egileak zenbait xehetasun esanguratsu errealismo handiz erreproduzitzeko arreta izan zuela erakusten dute eskulturek. Kristok oso bizar apaindua dauka, nahiko ondo landua. Ama Birjinaren jantziaren ¿perla ilaren bidez apaindua¿ oparotasuna ere nabarmentzeko modukoa da. Harria okreagoa da, portadako beste irudiekin alderatuz gero; eta horrek beste garai batekoa izan daitekeela berresten du. Ziur asko tinpano hori lehenagoko portada txikiago batekoa izango zen, 1098. urtean sagaratutako elizarako sarbidekoa, hain zuzen ere. Une hartan, tamainen arteko inkongruentziari irtenbide bat emateko, errosetaz osatutako zerrenda apaingarri bat jarri zuten.

Leyreko bigarren eskultura multzoa kapitelek eta kolomek osatutakoa da. Ezkerretik eskuinera, lehenak Jacako estiloaren eragina duten lauoineko batzuk irudikatzen ditu. Bigarrena ¿zenbait irudi pikotxean¿ erromesen bideetako tipikoa da. Hirugarrena lepoak gurutzatutako txoriena da, jada aipatutako Iruñako katedralekoa gogorarazten diguna. Gainerako kapiteletan landareen geometrizazioa da nagusi. Tinpanoaren gainean lau arkibolta irauli zituzten, eta haietan mota guztietako animalien irudiak landu zituzten azkenik, balio sinboliko moralekoak, zalantzarik gabe. Horietan, bizi poza, maltzurkeria eta moralizatzeko asmoa nahasten dira, beste hainbat multzo erromanikotan bezalaxe.

Horrez gain, ateko arkuteriaren gainean hormatal bat eta bi arkuarte daude; hor, irudi multzorik bitxiena eta heteroklitoena dago: Kristo Pantokrator eta santuak ¿San Pedro eta San Migel¿, Ebanjelioko pasarteak (Deikundea eta Bisitaldia), infernuko irudiak eta abar. Horrek guztiak, Gudiolek eta Gaya Nuñok diotenez, Santiagoko "puerta de las Platerías" delakoa oroitarazten du ("reflejo lejano de la puerta de las Platerías, de Santiago").²⁶

Esteban maisuak katedralean egindako lanak eta Leyreko portadako maisuarenak, edozein dela ere, Nafarroan XII. mendeko eskultura erromaniko handiaren osotasun miresgarrirako bidea zabalduta utzi zutela esan daiteke. Berehala sartu zen bide horretatik klaustroko maisua deituko duguna.

Klaustroa egiten 1112. urte inguruan hasi ziren. 1122. urtean, artean klaustroan lanean ari ziren, agirietan idatzita baitago garai hartan limosna eskatzen zutela lanak bukatzeko. Iraun duten kapitelak 1120-1140 bitartekoak direla uste da, eta batzuek ¿Melero Moneok, esate baterako¿ Moissacen tailerraren eragina ikusten dute horietan. Bederatzi kapitel bikoitz dira (gaur egun Nafarroako Museoan daude), horietako sei landareen bidez daude apainduta eta gainerako hirurak tailu historiatuen bidez. Landareen bidez apaindutakoek hostoak, zurtoinak eta gurutzatuak dituzte (horietako batzuetan, animalien irudi txikiak ere ageri dira), eta tailuaren lan ederra maisulantzat jo daiteke. Nahikoa da lan horren fintasunari erreparatzea, egilearen edo egileen (dirudien moduan, tailer baten lana izan bazen) kalitate artistikoaz jabetzeko.

Hiru kapitel historiatuek bikain eginda daudela erakusten dute. Gaiak Joben historia biblikoa, Kristoren Nekaldia eta Pizkundea dira. Hiru kapiteletan, miresteko modukoak dira imajinazio bizia, konposizio plastikoaren zentzu estetikoa ¿simetrien eta asimetrien konbinazio burutsua¿ eta harria eskuz lantzeko segurtasuna.

Jobena harrigarria da, hizkuntza adierazkorraren indarra eta trinkotasunagatik: Jainkoaren probaren aurretiko Joben bizimodu zoriontsua; deabrua Jainkoarekin hizketan; animali taldeen hilketa; etxearen hondamena (deabru izugarri batek erdiko ardatzetik gogor astintzen duen kanpin denda baten bidez irudikatua); Joben elkarrizketa emaztearekin eta lagunekin; Job zauriak eginda; Job zauriak sendatuta... Nola esan daitezke hainbeste gauza hain espazio murritzean? Arrazoi osoz hartu izan dira pieza horiek "Nafarroako erromanikoaren gailurtzat". Harrigarria da ikustea nola egiten dituen eskultore horrek aldi berean trepano lan bat, puntu jakin batzuetan itzal sakonak sortuz, eta arreta handiko lan bat, puntzoiaren bidez drapeatu finak iradokitzeko. "Ez dakigu ezer egileari buruz ¿idatzi zuen Lojendiok¿, baina nafarra da, zalantzarik gabe, Aragoiko eraginak ditu eta Uncastillo, San Martín de Unx eta beste tailer frantses batzuen ahaide artistikoa da. Gaiari heltzeko modu frantsesa dei genezakeenarekiko izugarrizko aldea. Izan ere, badago beste kapitel bat ere Joben gainean Toulouseko Agustinoen Museoan , La Dauradeko monasteriotik eramana. Kapitel frantsesa urregintza hutsa da, izugarri ederra, gainera. Iruñakoa eskultore handi eta monumental baten lana da, eta, gainera, duen indarra eta adierazkortasuna direla eta, hispaniar artearen historiako ezaugarri tipikoak nabarmentzen dira".²⁷

Nekaldia oroitzeko, eskultoreak nahiago izan zuen gai nagusiak kapitelaren aurpegi estuetan irudikatu, eta gainerakoak kontakizuna osatzeko utzi, eta hori bitxia da. Judaren saldukeriaren pasartea indar handienez deskribatutako bat da. Musuan, Kristoren ezpainak eta apostolu traidorearenak nola elkartzen diren erreparatuz gero, ikusiko dugu pertsonaia bakar baten ezpainak diruditela. Salbatzailearen buru ederra, argi koroa gurutzedun batez inguratua, konposizioaren erdia da, eta alde bakoitzean hiru pertsonaia dituela osatuta dago, simetrikoki. Horietako bat Juda bera da. Beste bostak Jesusen bila joandako borreroak dira. Batek esku bat Jesusen gainean dauka. Gainerakoek laneko tresnak astintzen dituzte, armak bailiran. Pasarteak beste aurpegietan jarraitzen du. Alde batean, hiru pertsonaia (horietako bat eskuetan ezpatatzar bat duela) eskribek eta fariseuek osatutako segizioan daude. Deabru itxurako izaki makur bat ere ikusten da, bai eta San Pedro ere (zoritxarrez ez da osorik gorde), beso bat kementsu altxatzen duela, defendatu nahian, eta beste besoaren bidez pertsonaia txiki bati eusten, belarria moztu zion morroiari, hain zuzen ere. Kapitelaren aurpegi bikoitzaren eskuinaldean, Kristo ikusten da Anasen edo Sanedrinaren etxetik irteten, handik bota balute bezala. Irudi horrek eztitasuna eta zintzotasuna erakusten ditu. Bigarren erdialdean, kapitelak Gurutziltzaketaren gaiari heltzen dio: alde estuan Kristo gurutzean dagoen pasarte klasikoa dago, eta horren bi aldeetan, lapur onaren eta gaiztoaren oinazeak daude irudikatuta.

Pizkundearen kapitelaren lau aurrealdeetan, oinarrizko hiru uneak garatzen dira: eraistea, hilobiratzea eta pizkundea. Eraistean, gurutzearen besoak behar bezain altu daude, Kristoren gorputzari tamaina berezia emateko. Nicodemo eta Arimatearen irudiak bizitasunez beteta daude. Baina hilobiratzearen pasartea da, batez ere, edertasun plastiko paregabea duena. Sarkofagoa luzanga da eta kolomen bi segidek eusten duten aldare bat dirudi. Estalkia arku baten formakoa da, eta erdian, Kristoren gorputza ageri da hil oihalean erabat bilduta, bi pertsonaiak eusten diotela. Hil oihalari esker, gorpu santuaren bolumena fintasunez nabarmentzen da. Hil oihalaren tolesen eta mihiseen errealismoa eta antolaketa asimetrikoa praktikan aurki daitekeen erliebe erromanikorik perfektuena da. Kristoren irudiari buruzko misterioz beteta dago konposizioa.

Kapitel beraren beste aurpegi bikoitzak Pizkundearen pasartea gogoratzen du. Erdian, hilobi hutsa dago, eta aingeru bat eta emakumeetako bat estalkia jasotzen ari dira; eta behean, soldaduak eta mota guztietako armak pilatzen dira. Pasarteko pertsonaia guztien artean, deigarriena aingerua da: eserita dago, eta pizkundea iragartzen ari zaie kapitelaren muturrean baztertuta dauden emakumeei; emakume horietako batek lurrin flaskoa alde batera utzi du, hilobiaren estalkia altxatzeko. Kapitelaren aurpegi estuetako beste batean, artistak sentikortasun handiz zizelkatu zuen Magdalena, Pedrori mirarizko gertaera kontatzen. Buru ederra emakume horrena, buruko zapitzat fin landutako bonete bat duela, esku batean lurrin ontzia daramala eta beste eskuaz zerura seinalatzen duela. Gorputza inklinatuta, jantzien eta hankaren mugimendua, mantua sorbaldan behera; horrek guztiak indar handia ematen dio pasarteari.

Aldi horretan kokatu behar da San Juan de la Peñako maisua , monasterio ospetsu horretako klaustroko eskulturen egilea. Iruñako katedraleko kapiteletan ikusitakoaren oroitzapena argi eta garbi gordetzen zuela esan da hari buruz.²⁸ Maisu horrek 1145 eta 1175 urteen artean jardun zuen, eta Aragoin lan asko egin zuen. Haren lanik nabarmenena Huescako San Pedro el Viejon ikus daiteke. Han, badirudi Ramiro Monjearen hilobiko kapera egiteko agindua eman ziotela (1147); kapera horren hilobiko inskripzioak baino ez dira geratu. Gerta daiteke Iruñako klaustroko maisuarengandik ikasi izana multzoak sendo muntatzen. Baina, bestalde, haren lana nahastezina da. Lehenik eta behin, irudien kanona oso motza da: ez da lau burutik gorakoa. Gainera, begi erraldoiak jartzen zizkien, profilak basakeriaz nabarmenduz. Pertsonaia guztien aurpegiak eta jarrerak hotzak dira. Lanketarako nahiago zituen leunki izurtutako gainazalak. Irudien drapeatua marra txikien bidez egindako ildaska linealek zehazten dute.

Maisu horren eskua beste leku batzuetan ere ikusi nahi izan da: Zangozako Santa Maria la Realeko portada konplexuaren goiko aldean, Santiago de Agüeroko (Huescako probintzian) eskulturetan eta (agian, azken denboraldian) Egea de los Caballeroseko portadan.²⁹ Ez dirudi Nafarroan lan egiteko kontraturik izan zuenik.

Aragoiko maisuaren garaiko beste artista bat ¿nafarra, agian¿ Gudiol eta Gaya Nuñok Uncastilloko maisua deitu zutena izan zen. Izan ere, herri horretan egin zuen bere lanik bikainenetako bat: Santa Marta eta San Miguel elizetako tinpanoak eta kapitelak (gaur egun Bostonen). Leyreko maisuaren eragina izan zezakeela eta Artaizko erlaitzeko harburuekiko antza aipatu diren arren, Uncastilloko maisuaren hizkuntza plastikoa oso pertsonala da. Hona hemen bi bereizgarri: jantzi handi eta zabalak, eta aurpegietako bibote luzeak, ezpain oso lodiak libre uzten dituztenak. Irudiek arkiboltetako gune ahurrak betetzen dituzte, eta baketoi irtenen bidez zanpatuta daudela ematen du. Egileak atsegin zituen begizta sare apetatsuak, orbel leunak edo perlen bidez beteak, eta tximino buru exotikoak. Irudi horiei eman beharreko esanahia aintzat hartuta, badirudi satirikoaren eta groteskoaren zale zela.

Mende haietako euskal artisten bizitzari eta jarduerei buruzko zuzeneko agiririk ez dugunez, behartuta gaude analisi estilistikora jotzera, hori baita gure eliza erromanikoetan egindako lan handia nolabaiteko ordenaz erakusteko aukera ematen duen bidea. J.E. Urangak dioenez,³⁰ XII. mendearen erdialdean, bultzada artistiko berria sortu zen Nafarroan, mende horren hasieran Iruñan sortutakoaren antzekoa. Portadan esku nafarren trebetasun plastikoa eta zentzu artistikoa duten elizen zerrenda luzea aurkezten du egileak. Hona hemen: Iratxe, Artajona, Gazolaz, Orisoain, Zariquiegui, Cirauqui eta abar. Adibide gisa, artista nafar filobizantziar batek Oliteko San Pedro elizako kapiteletan eta zimazioetan egindako lan fina nabarmenduko dugu. Geroago, beste artista batek apaindu zuen, tinpano eta ateburu gotiko banaren bidez. Iñíguezek susmatu zuenez, sorrera horren faktore determinatzailea Silosko bigarren maisuaren lana izan zen.

Oro har, XII. mendeko elizetako maisu arkitektoa apainketa lan guztia zuzentzen zuen eskultore nagusiarekin identifikatzen zen, sarritan. Hori dela eta, XII. mendearen erdialdeko euskal eskultura erromanikoari buruz hitz egitean, arkitekturari buruz ere hitz egin beharko dugu. Erromanikoa kristau plastika figuratiboan ¿kristautasunaren arkitektura sakratuaren baitan¿ berpiztu zela dakiena ez da harrituko ikuspegi horrekin.

Erromanikoaren zabalkundea

Alfontso Borrokalaria Fragako hondamendian hil zen (1134). Ondorengorik ez zuenez, errege ondare guztia (Nafarroa eta Aragoi) Ordena Militarrei eman zien oinordetzan; baina Nafarroako nobleak Iruñan bildu ziren, eta Gartzia Ramirezi eskaini zioten koroa, Antso Nagusiaren ondorengo zuzena zen aldetik. Erresumak XI. mendeko mugak berreskuratu zituen. Gartzia Ramirez "Berrezarleak", horrela deitzen zion bere buruari: "regnante in Navarra, et in Álava et in Bizcaya". Azken lurralde horretan, Lopez de Haro familiaren konde aginpidea indarrik gabe uzteko, Gartzia Ramirezek konde aginpidea Ladron Iñiguez de Guevarari eman zion. Baina, praktikan, XII. mende osoan zehar, familia horren politika aldakorra izan zen; unean uneko baldintzak eta interesak aintzat hartuta, Nafarroaren alde edo Gaztelaren alde egiten zuten.

Antso Jakitunaren (1150-1194) erregealdiaren hasiera zaila izan zen. Izan ere, haren legitimitatearen kontra agertu zen Erromako kuria. Hala ere, bere erresuma indartzea eta egonkortzea lortu zuen. Haren kantzelaritzak "Pampilonensium Rex" titulua alde batera utzi eta "Rex Navarrorum" titulua hartu zuen. Alfontso VII.a Gaztelakoa adingabea zela aprobetxatuz, Errioxa berreskuratzen ahalegindu zen, Gaztelaren babespean baitzegoen 1076. urtean Peñalengoa hil zenetik. Baina Antso Jakitunaren arrakastak gutxi iraun zuen, eta 1176. urtean tregoa sinatu behar izan zuen, eta, gero, 1179. urtean bakea. Izan ere, 1174. urtean Alfontso VII.ak Bizkaia berreskuratu zuen, denbora luzerako berreskuratu ere.

Antso Jakitunak ondo asmatu zuen bere politikarekin: bere alaba Berengela Ingalaterrako errege Rikardo Lehoibihotzarekin ezkontzeaz gainera, hirigune berriak sortu zituen Gipuzkoan eta Araban: Donostia, Laguardia, La Puebla de Arganzón, Antoñana, Bernedo eta abar. Horrela, mugak indartu zituen, herrien eta merkataritzaren garapena bultzatu, eta gune sozio-politiko berri baten erregulatzaile bihurtu zen, jaunen eta baroien eraginaren kalterako. Iruñako Santa Maria elizan lurperatu zuten. Antso Jakitunarengan errege onaren irudia ikusi zuten kronistek: "homme de gran savoir, bon catholique et hijo obediente de la Iglesia de Dios, muy querido y amado".⁷

Antso Azkarraren (1194-1234) erregealdian, Gaztelak Nafarroaren jabetzako lurren aurkako operazio maltzurrarekin jarraitu zuen. Kronisten arteko kontraesanak direla eta, historialariak ez dira iritzi berekoak Nafarroako erregearen enpresa "afrikarra" deiturikoaren arrazoiari eta zentzuari buruz. Ez dirudi kristau Errekonkistaren idealak uka dakizkiokeenik Navas de Tolosako (1212) heroitzat jo zutenari. Baina kontua da Gaztelako erregea Nafarroako erregea ez egoteaz baliatu zela (eta, agian, batzuek diotenez, haren gaixotasunaz) Gasteiz eta Treviño bereganatzeko, eta horrela Araba eta Gipuzkoa bereganatu zituzten ("fue tomada la tierra de Álava y de Ypuscoa").

Berengela Rikardo Lehoibihotzarekin ezkondu ondoren, Nafarroak gainerako europar erresumen konbultsio politikoak nabaritu zituen; zehazki, Rikardo ondorengorik gabe hil zenean, haren anaia eta oinordeko zen Joan Lurgabearen eta Arturo de Bretañaren ¿Felipe Augusto de Franciak babestua (1180-1223)¿ artean sortutakoak. Alfontso VIII.ak, Gaztelako erregeak (1158-1214), Rikardoren arreba Leonorrekin ezkondua, ondorengotza lortzeko ahaleginak egin zitzakeen. Antso Azkarrak auzotar suntsikorrez inguratuta zegoela uste izango zuen, eta agian beldur horrek bultzatu zuen musulmanen artean ere laguntza bilatzera. Gaztelako erregeak Erromako kuriaren aurrean salatu zituen amarru horiek. Eta Zelestino III.a aita santuak politika aldatzera bultzatu zuen Antso Azkarra; dena den, Nafarroako Errege titulua onartu zion (1134tik ukatua) eta Nafarroaren subiranotasuna errespetatzeko eskatu zion Gaztelari. "Sancho el Fuerte persistió en su actitud, y por eso fue objeto de una excomunión fabricada de hecho por la chancillería de Alfonso VIII".⁸ Bestalde, Alfontso VIII.ak atseginez eta konplizitatez ikusiko zuen Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako kondeek Nafarroako erregeen politika ¿hiribilduak fundatzekoa¿ gaitzetsi izana; politika horri 1180. urtean ekin zioten Nafarroako erregeek, eta nobleziaren pribilegio politiko eta ekonomikoen aurkakoa zen.

Konkistatutako lurraldeen gobernua Diego Lopez de Haroren (1170-1214) esku utzi zuten. Diego Lopez de Harok zenbait gaztelu zituen Gaztelan eta Errioxan, eta, Navas de Tolosako garaipenean lagundu zuenez, Durango, Enkarterri, Balmaseda eta Urduñako gobernua eman zioten. Feudalizazio prozesu baten ondoren, Bizkaia sortu zen Diego Lopez de Haro ¿Gaztelaren aldekoa¿ agintari zuela.

Gaztelaren aldeko historialariek (Garibayk, besteak beste) ukatu egiten dute gertaera horiek inbasio militarrak izan zirenik. Gasteiz anexionatzeak garrantzi handia zuen ekonomiarako, ozeanotik Burgosa bitarteko gune ekonomikoa osatzea errazten baitzuen. Anexio horrek eliz administrazioan ere izan zuen isla, eta, horren ondorioz, garapen kulturalarekin eta artistikoarekin lotura zuzena zuten elizaren guneak eta eraikinak ezartzean ere bai. Esate baterako, XI. mendean, Armentiako apezpiku hiria desagertu eta Kalagorrikoak hartu zuen haren tokia. Jaun nobleak ¿Lopez de Haro V.a, besteak beste¿ horretaz baliatuz, elizez jabetu ziren aldi baterako, Gaztelako errege Fernando Santuaren laguntzaz. Horrela, patronatu sistema eskuratutako eskubide bihurtu zen, nobleen familientzat.

Gertaera politiko eta militarretan, euskaldunek bat egin zuten Pirinioen iparraldeko botereekin. Gertaera horien guztien ondorioz, Baskonia zaharra europar estatuetako mugimendu kultural handian sartu zen; hori da, hain zuzen ere, azpimarratu beharrekoa. XI. mendean, Nafarroa Europara zabaldu zen, zenbait ezkontzaren bidez. Gainera, Antso Nagusiak erromes bideak egin zituen, bere lurretan zehar. Europaren eragin hori nabarmenagoa izan zen Alfontso Borrokalariaren garaian. Hark sortu zuen Baionatik Iruñarako ibilbidea eta haren Gurutzada politikaren ondorioz, Pirinioen bi aldeen arteko komunikazioak hobetu egin ziren. 1108. urtean, Bertranek, Toulouseko kondeak, bisitatu zuen, Gurutzadarako bidean, bere mendeko zenbait hiri Aragoiko erregearen babespean jartzeko. Antzeko arrazoiengatik, Béziers bizkondeak ere Alfontsoren babespean utzi zituen zenbait hiri. Eta, adierazi dugun moduan, asko eta asko izan ziren Zaragozaren setioan eta hartzean parte hartu zuten Akitaniako eta Normandiako nobleak.

Gartzia Berrezarleak bere lurrak defendatzen buru-belarri aritu behar izan zuen bezala, haren seme Antso Jakituna ¿bere alaba Ingalaterrako errege Rikardo Lehoibihotzarekin ezkontzean¿ are gehiago sartu zen Frantziako eta Ingalaterrako arazo dinastikoetan eta politikoetan. Pirinioen iparraldeko Baskoniaren zati bat ingelesen eskuetan egon zen 1451. urtera arte, eta Iruñako erresuma dinastia frantses batek gobernatu zuen 1234. urtetik aurrera.

Erromanikoaren zabalkuntza Nafarroan

Hasteko, erromanikoaren herentzia ospetsuak Nafarroan, eta, oro har, Euskal Herri osoan ¿beste eskualde batzuetan bezala¿, izandako patu tragikoa ekarriko dugu gogora.

Nafarroaren eta bere erresumaren europartzea ¿hau da, Pirinioen iparraldeko ideiak, erritu liturgikoak eta eredu kulturalak bereganatzea¿ Antso Nagusiaren garaian hasi zen. Baina Aragoiko eta Nafarroako errege Antso Ramirezen erregealdian (1076-1094) azkartu zen mugimendu hori. Errege hori bigarren aldiz ezkondu zen, Roucyko kondearen alaba Felicia emaztetzat hartuta. Erroman gatazka bat gainditu ondoren (bere anaia Iruñako apezpiku hirian ezartzen ausartu zelako), Antso Ramirezek onartu egin zuen Frotardok, Saint-Pons de Tomières-eko abade eta eskualdeko eliz kontuetarako Gregorio VII.a aita santuaren ordezkari zenak, nahi zuen apezpikua izendatzea. Izendatutakoa Pedro de Rodez (edo Pedro Andouque) izan zen, monje frantsesa, jantzia, azkarra eta dinamikoa, Conqueseko Sainte-Foy monasteriokoa, eta elizbarrutiko historiografian Pedro de Roda deitua. Hark sartu zuen San Agustinen erregelaren araberako ordena kanonikoa Iruñako elizan, eta Goñi Gaztambidek "invasión eclesiástica franca" izendatutakoa ere hark bultzatu zuen. Alde batetik, badirudi neurria gainditu zuela, Nafarroako errentak eman baitzizkien eliza eta monasterio frankoei; eta, bestalde, ez zuen inolako eragozpenik izan monje frantsesei dei egiteko, bere elizbarrutiko karguak bete zitzaten. Deyoko San Esteban monasterioan monje frantsesak indarrez kokatu ziren, nafarrak handik bidali ondoren. Pedro apezpikuak Aymon frantsesa izendatu zuen bere katedraleko priore. Ez zen kasu bakarra izan. Hugo de Conquesek dignitate bera lortu zuen. Eta Iruñako katedraleko artxiboan kabildoko kalonjeen artean izen frantses ugari daude.³¹

"Inbasio" frantses hori ez zen elizan bakarrik gertatu. Nafarroako erregeen birpopulaketa politika frankoen burguak erraztean oinarritu zen. Prozesu hori modu harrigarrian gertatu zen, Iruñan, Zangozan, Garesen eta Lizarran, batez ere.

Zalantzarik gabe, Iruñako apezpiku hiriak alor guztietan izandako aurrerakada eta Alfontso Borrokalaria (1104-1134) espantsionistaren laguntza izan ziren arte erromanikoaren zabalkundea eta garapena bultzatu zuten faktoreak, erresuma nafar-aragoiarraren lurraldeetan, Iruñako katedraletik hasita. Arkitekturaren loraldiak Raul Glaber monjearen esaldi ospetsu hau mereziko zuen: "la Cristiandad se cubrió del blanco manto de las iglesias". Baina historialariaren mirespen leherketa horren ondoren, jaraunspen aberats hori hurrengo urteetan desagerrarazi zuen suntsiketa hondatzailea etorri zen. Nafarroari dagokionez, J.E. Urangak zenbaketa hori egin zuen, partzialki bada ere; datu horiek gogoeta egitea eskatzen dute, eta arte ederrak maite dituen edonor ikaratzeko modukoak dira:

"Del siglo XI perdió la Cristiandad monumentos capitales como el de Nájera y San Millán de Yuso. El siglo XII continuó la misma racha y fueron arrasados la catedral, los claustros y todas las iglesias de los burgos de Pamplona, Santa María de Sangüesa, Santiago de Puente la Reina. Todas las iglesias primitivas de Estella corrieron igual suerte, dejando en pie los ábsides de algunas de ellas. Si añadimos los mil monasterios y monasteriolos, las fundaciones de los Templarios y Hospitalarios de San Juan de Jerusalén, el resultado es que de aquellos grandes centros del arte románico falta todo lo fundamental y sólo parcialmente podemos imaginar lo que sería la gran arquitectura procedente de León y desarrollada en Nájera; o la jaquesa, continuada en Sangüesa, culminada en la cabecera de Irache; ni tampoco la compostelana, inspiradora de la catedral de Pamplona".³²

Eta antzeko zerbait esan daiteke gainerako euskal lurraldeei buruz ere; hona hemen, Barrio Loza irakasleak idatzitakoa, gure lurrean gerrek eta gizarte gatazkek sortutako hondamendiei buruz: "Invasión francesa de 1794, Guerra de la Independencia, Guerras Civiles Carlistas, y Guerra Civil Española. Si a esto añadimos los conflictos sociales y las interminables Guerras de Bandos, será fácil comprender que el arte vasco y, más el medieval, es de los más castigados de la Península".³³

Hondatutako asko izan den arren, Nafarroako arkitektura erromanikoa aberatsa da, gainerako euskal probintzietakoa baino askoz ere aberatsagoa. Beraz, ezaugarri komunak dituzten taldetan deskribatzeko modukoa da.

Eliza-faroak

Zenbait elizari izen berezi hori eman zieten, dorre ireki eta argiztatu bat izaten zutelako. Horrela, badirudi Santiagorako galtzadaren ertzean erromesen bidea argitzen zutela eta haien pauso gartsuak bizitu.

Vadoluengoko San Adrian Zangozaren kanpoaldean dago, Nafarroako eta Aragoiko mendi adarrak atzean utzi eta erromesek Aragon ibaia ibitik igarotzen zuten lekuan, ondoren Ebroren erriberarantz doan bidea hartzeko.

1141. urtean sagaratu ondoren, Alfontso Borrokalariak Clunyko abadiari eman zion. Oinplanoa laukizuzen soil bat da, bi zatikoa eta aurrealde erdizirkularrekoa. Garaipen arkua, erdi puntuko arku tolestua, zutabeen gainean dago. Zimazioen altueran, inposta batek perimetro guztia zeharkatzen du. Barruko elementu apaingarri guztiak Jacako estilokoak dira. Estalkia parpain arkuen gaineko kanoi erdikoa da; absidearena labe estalkia da. Kanpora irteteko portada Epistolaren aldetik zabaltzen da; bi arkibolta lau ditu; barrukoa fuste motzeko bi kolomaren gainean dago. Ateburua eta tinpanoa duela gutxi berritu zituzten; dena den, krismoi bat badago oraindik. Teilatu hegalean, harburuen erlaitz batean motibo apaingarriak eta animaliak daude. Nabearen azken zatian, dorre karratu bat dago, gezi leihoa duela behealdean, eta goialdean leiho geminatu bana alde bakoitzean, profil lerdenekoa; hortik datorkio, hain zuzen, eliza-faro izena.

Garestik ez oso urrun, landaren erdian bakar-bakarrik, Eunate dago, 1175. urte inguruan eraikitako erromanikoko eraikin erakargarria, erromesaren zain. Oinplanoaren originaltasuna bisitaria harritzeko modukoa da: oktogonala da, Torres del Ríokoa bezalakoa. Gainera, ermita alde guztietatik inguratzen duen atariak arkuteria oktogonal irregularra du, eta ez egiturak ez eraikuntzak ez dute inolako loturarik kaperarekin. Jakina da eraikin hori hilerri gisa erabiltzen zela 1520. urtean. Baina ez dakigu ezer horren jatorriari buruz. Duela zenbait urte, Tenpleko Ordenak fundatutakoa izan zitekeela adierazi zen. Ordena horren zeregin nagusia erromesak babestea zen. Gaur egun, Jerusalemeko San Joanen Ordenak sortu ahal izan zuela uste da, beste batzuk ere sortu baitzituen eskualde horretan.

Ermitak bi ataleko abside txiki bat du: beheko atalak arkuteria itsua du, eta goikoak, erdi puntuko arkuak. Ermita horren originaltasunetako bat hau da: sarrerako atea eta absidea elkarren artean zutak diren ardatzen gainean daude. Aurretiko bistan, bi pisu daude, inposta lau baten bidez bereizita. Goiko pisuan, leihoak daude baoetan, fuste oso motzeko euskarriek inguratuta. Gangako nerbioak kolomatxo horietatik abiatzen dira, eta ganga bera kutsu musulmaneko kupula goratua da. Ganga eratzen duten nerbioak kurbatzen hasten dira, nerbio horien euskarri den horma beste inposta leun bateraino zuzen igotzen den arren. Multzoaren bolumetria oktogonalak ez du baliorik galtzen prisma formako dorrea izateagatik. Dorre horretatik teilatura igo daiteke eta, gainera, dorre hori dela eta, Valdizarbeko lautadako ermita erakargarri horrek faro funtzioa zuela ere esan daiteke.

Multzoko elementu apaingarri bakarra kolomen kapitelak dira. Batzuetan landareak dira; beste batzuetan, benetako animalien eta animalia itsusien irudiak, bai eta gizakien irudiak ere: dantzarien eta musikarien eszena bitxiren bat, besteak beste. Baina argi dago eraikin horren balio estetikoa eta erakargarritasuna arkitekturaren edertasun sinple eta originalean ¿apartean ere esan genezake¿ datzala. Gauza bera esan daiteke Torres del Ríoko eliza-faroari buruz ere.

Torres del Río Santiagoko Galtzada zaharraren ertzean ¿Los Arcos eta Viana artean¿ dagoen herri harrigarri bat da. Jakina da ospitale bat egon zela bertan; baina oraindik ez dago argi Hilobi Santuko Zaldunen eliza zen ala Iratxeko monasterioaren menpe zegoen. Oinplano erdiratuak ¿Jerusalemeko basilikaren oroipena¿ lehen hipotesia iradokitzen du, baina berez eliza horren oinplanoa ez da zirkularra, hertsiki oktogonala baizik. Benetako "faroa" izateko, eta eraikinaren goialdeko linterna lerdenaren argia piztuta edukitzeko, eskailera kiribildun dorrea eraikitzean eraikin nagusiari itsatsi behar izan zitzaion mendebaldeko aldean; aurkako aldean, abside txiki bat zabaltzen da, eta aurrealdearena egiten du. Elizako sarrera hegoaldean dago; eta aurretiko bistan bi atal ditu, gero eta altuera txikiagokoak, Jacako tradizioari jarraituz, takoez osatutako inposten bidez bereizita. Horren ondorioz, barruko espazioa oso trinkoa da eta edertasun plastiko ahaztezinekoa. 1170. urte inguruan eraikiko zuten. Garai hartan eraikia izan arren, egileek mozarabiar kutsua gorde nahi izan zuten. Espazioa betetzeko, kalifa ganga bat jarri zuten, gurutzatzen diren eta giltzarrian bat egiten ez duten arkuak zituela.

Iñíguezek dioenez,³⁴ eskulturak Iruñako oroitzapenak eta San Vicentejo (Araba) eta Santo Domingo de la Calzadako ekarpenak biltzen ditu. Zenbait kapitel oso ongi landuta daude. Garaipen arkuaren kolometako kapitelak oso interesgarriak dira, horien ikonografia dela eta; horietan, Pizkundearen eszenak ageri dira, sirobizantziar tradizioaren araberakoak. Absidearen leiho txaranbelduak markoztatzen dituzten kolomatxoetan kapitel apaingarriak dira nagusi, hostotzenak edo animalienak (gameluak), batzuek Santo Domingo de la Calzadako eragin garbia dutela. Zistertar tradiziokoak ere badaude.

Zenbait eliza berezi

Eliza berezi gisa nolabaiteko monumentaltasuna dutenak nabarmendu beharko genituzke lehendabizi (horietako batzuk landa eremuetan daude); hau da, hiru nabe eta apaindura ugari dutenak.

Oibarko San Pedro 1146. urtekoa da: Bideko elizetako arte erromaniko tipikoa ikus daiteke bertan. Hiru zatiko hiru nabe izatea da haren berezitasuna, eta hiru abside erdizirkularreko aurrealdea izango zuela uste da, eliza handitzean ¿XVI. mendean¿ desagertuak. Aurretiko bistan, nabeak bereizteko, gurutze formako sei zutabe daude, aurrealdean koloma erdiak itsatsita dituztela kapitelen bidez. Oibarko San Pedro elizaren altxor artistikoa 23 kapitelen aberastasunean eta aniztasunean datza.

Ezin ditugu deskribatu. Baina haietan erromaniko helduko apainketa monumentalaren errepertorio aberatseko erakusgarri asko aurki daitezke: landareak, boluten eta kaulikuluen bidez koroatutako geometrizatuak, eta lehoien eta lauoindunen, arranoen, sirenen eta beste izaki fantastiko batzuen geometrizatuak. Multzo eskultoriko aberats hori Leongo erromanikoarekin lotu bada ere, beste batzuen ustez lotura hori hurbilagokoa da, Loarreko gazteluarekikoa, hain zuzen ere; hortik etor litezke txorien eta arranoen motiboak. Baina aho batez uste da Oibarko maisua buru-belarri sartuta zegoela Galtzadako erromanikoaren gaietan eta estilistikan.

Oibartik kilometro gutxira, Zangozako Santa Maria la Real dago, multzo arkitektoniko oso interesgarria, modu interesgarrian eraberritua. Bertan, seguru asko mende bat iraungo zuen lanaren ondorio konplexua ikus daiteke, erromanikoa eta forma protogotikoak barne hartzen dituela. Hertsiki erromanikoa den eraikinetik hiru abside geratzen dira (erdikoa alboetako biak baino altuagoa), hiru pisutan antolatuta. Pisu horiek inposten bi lerrok definitzen dituzte, eta, barruan bezala, agerian uzten dute Jacako estiloaren eragina. Baina berehala ikusiko dugun moduan, Santa Maria la Real elizan, eskulturak erakartzen du erromesaren eta bisitariaren arreta eta igarkizunak sortzen dizkio historialariari.

Arkitekturari buruz hitz egitean adierazi dugun moduan, Zangozako Santa Maria la Real mendearen bigarren herenean eraikitzen hasi zirela onar daiteke, Alfontso Borrokalariak 1131. urtean Caballeros de San Juanen mesederako fundatu eta denbora gutxira.

Miresgarria da apainketa monumental ugari eta askotarikoa; batez ere, portada estaltzen duena, espainiar erromanikoen artean oparoen zizelkatuetako bat.³⁵ Zalantzarik gabe, zenbait eskuk landu zuten, eta bi maisuk gidatu zuten, gutxienez; izan ere, argi dago ondoz ondoko portadetako eskulturak ¿bata XII. mendearen azken laurdenekoa, eta bestea, XIII. mendearen hasierakoa¿ berrerabili egin zituztela. Une hartan jarriko zuten portada gaur egun dagoen moduan; ardura handirik gabe, gainera, bi zatiak mugituta geratu baitziren. Goiko aldea lehenengo egileak, San Juan de la Peñako maisua k, egin zuela uste da; hau da, Pantokratorra buru duen apostolutzari aterpea ematen dioten gailurreko bi arkuteriak. Irudi hieratikoak dira, toles ebakidun sinplekoak, eta begi handiko aurpegi karratuak dituzte. Beste maisua Leodegario da, ezkerreko janbako estatua-koloma batean haren izena ageri baita. Maisu horren lana bestearena baino garatuagoa da; agian frantsesa zen, edo, gutxienez, Chartreseko Portail Royaleko maisutasunezko eskulturak ongi ezagutzen zituen, beste batzuek Borgoinako artearekin lotzen duten arren.³⁶ Zangozako atea txaranbeldua da, eta 1200. urtea baino lehenagokoak ez diren estatua-kolomen (hiru alde bakoitzean) gainean dauden bost arkibolta zorrotzek osatzen dute egitura. Estatua-koloma horietan, hieratismo monumentala eta erritmoaren eta kontrastearen sena ¿adierazpenerako baliabide plastiko gisa¿ ezin hobeto elkartzen dira. Ezkerreko janbako hirurek hiru Mariak irudikatzen dituzte ¿Magdalena, Jesusen ama, eta Santiagoren eta Joanen ama¿. Ama Birjinak eusten zuen liburuan utzi nahi izan zuen idatzita egileak bere izena: LEODEGARIUS ME FECIT. Eskuineko janbako hirurek San Pedro, San Paulo eta apostolu traidorea irudikatzen dituzte. Azken horretan egileak JUDAS MERCATOR inskripzioa landu zuen; agian, erromesekin batera ibiltzen ziren merkatari lukurariei ohartarazteko eta mehatxatzeko.³⁷

Kanpoko arkibolten eta kanpoko eta barruko kapitelen lanketa finaren aberastasun artistikoa alde batera utzi (batzuek Iruñako Klaustroko maisuarekiko eta Naiarako zenotafioaren egileekiko lotura ikusi dute) eta portadaren erdiko zatian jarriko dugu arreta. Ateburuan, hamabi apostoluak ikus daitezke, Madonna buru dutela. Apostoluak identifikatzeko, nahikoa da dagozkien inskripzioei erreparatzea; gainera, toles mehe eta linealeko arropak dituzte soinean. Tinpanoan, Azken Judizioa dago irudikatuta, eta bertan, Kristo oso gizatiar eta bedeinkatuz ageri da, sorbalda biluzik eta belaun baten gainean liburu bat duela. Badirudi epaile sakratuak gehiago pentsatzen duela salbatu behar dutenengan kondenatuengan baino (bere ezkerrean); kondenatuak galbiderantz desorekatzen diren ilara estuetan pilatuta daude. Portadaren arkuarteetan, askotariko edukiko eta tamaina askotako erliebeak egin ziren, zenbait multzotatik aterata, zalantzarik gabe. Ikonoen nahaspila hori, portadaren funtsezko bi zatien proportzio handiarekiko inkongruentea, erromanikoaren sentikortasunaren "horror vacui" delakoari dagokio, baina bertan kategoria gutxiagoko maisuek parte hartu zutela ere susmarazten du.

Nafarroako zenbait elizaren egitura bitxia ere arte erromanikoaren aniztasun aberatsaren erakusgarri da. Egitura horiek ikertzearen ondorioz, erromanikoari buruzko kontzeptua ez genuke itxurazko uniformetasunaren bidez definituko. Nafarroan badira nabe bakar bateko eliza txiki batzuk, gurutzadurarik gabeak; hala ere, bitxia da erdiko puntua tronpen kupula batek estaltzea. Susma liteke eliza horietan Loarreko elizaren kupula egin zuten maisuek edo haien dizipuluek jardun zutela lanean.

Azueloko San Jorge. Leku horretan monasterio beneditar bat egon zen, eta badirudi berehala desagertu zela. 1054. urtean, Naiarako Santa María la Realen menpeko prioretza bihurtu zen. Gaur egungo eraikina XII. mendearen lehen laurdenekoa da. Baina berrikuntza asko egin dizkiote zenbait garaitan. Esate baterako, ganga XVI. mendeko berrikuntza batekoa da.

Lehen aldiz erromanikoan eraiki zuten, eredutzat Loarreko gaztelua hartuta. Nabe bakarrean, bi zati karratu zabal ditu, gurutzadura du horma hobien artean, eta kanoi erdiko zati batek eta esfera laurdenak estalitako abside erdizirkular batek osatzen dute aurrealdea. Gurutzaduraren erdiko zatia lau tronpa txaranbeldutan dago finkatuta. Tronpa horiek karratua oktogono bihurtzen zuten, eta oktogono hori gaur egun jadanik ez dagoen zinborio baten bidez estaliko zuten antzina. Aurretiko bista harroin poligonal bikoitzen gaineko koloma lerdenek eta mota askotako kapitelek osatzen dute. Kanpotik ikusita, ongi eskuairatutako harlanduzko horma sendoak ditu, eta aurrealdean, bolumen sorta ederra eskaintzen du: gurutzaduraren gorputz kubikoa, bere estalkiko gorputz poligonalak errematatuta, eta absidearen gorputz erdizirkularra.

Gurutzaduraren barruan, kapitelak historiatuak dira eta Loarrekoak ekartzen dituzte gogora: lehoiak eta beste irudi sinboliko batzuk dituzte, eta bat nabarmentzekotan, Cristo en majestad nabarmendu beharko litzateke. Absideak kolomatxoak eta mota askotako kapitelak dituzten hiru leiho ditu, eta landareen motiboak dira nagusi.

Katalaingo Kristo Orreagako kolegiatari emandako antzinako monasterio bat izan zen. Erromesen ospitale izan zen Santiago bidean. Eta denbora pasatu ahala garrantzia galduz joan bazen ere, Katalaingo Kristorekiko debozioak gaur egun arte iraun du.

Erromaniko itxurako santutegia oso eraldatuta dago gaur egun, XVIII. mendeko lanak eta duela gutxiko berritze bat direla eta. XII. mendetik, aurretiko bista, absidea eta horren estalkia, nabe bakarraren inguruko horma ¿lau zati dituela¿ eta aurrealdea kontserbatu dira. Multzoari batasuna eta izaera ematen dion zinborioa eta aurrealdea koroatzen duen kanpai horma, berriz, geroagoko berrikuntzei dagozkie.

Apainketa monumentala ¿agian, hori da gehien interesatzen zaiguna¿ Jacako estiloan inspiratuta dago, eskualdeko beste eliza batzuetakoa bezala (Baldorba). Absidearen masa bi inpostaren bidez bereizitako bi erregistrotan banatuta dago, behekoa takoz osatuta eta goikoa bolaz. Beheko atalean, erdi puntuko zazpi arkuko galeria bat dago, Loarren bezala, hosto eskematikoen bidez apaindutako kapitelak dituzten kolomen gainean; zimazioa horien gainetik iragaten da. Bigarren erregistroan, hiru leiho txaranbeldu daude labe gangaren azpian.

Portadaren goiko aldean, hiru leiho daude hormatalean. Azpian, erdi puntuko ateak bi arkibolta lau ditu; gainera, kanpoan, erroleoen bidez apaindutako arku bat du, eta, barruan, hostotza eskematikoz apaindutako arku bat. Alde bakoitzean bi koloma daude, mota askotako kapitelen bidez apainduak: harpiak eta identifikatzeko zailak diren pertsonaiak irudikatzen dituzte. Tinpanoan, krismoi bat dago. Jacako estiloaren eragina argi eta garbi ikus daiteke, baina estiloa zakarragoa da.

Olletako Asuncion parrokia XII. mendearen bigarren erdian egingo zuten, estiloari erreparatuz gero, aurreko bi elizen eragina duela ikus baitaiteke; eta, beste eliza horietan bezala, berrikuntza asko egin zituzten.

Oinplanoa angeluzuzena da, hiru zati ditu, abside erdizirkular sakona, kapitel gogorrak eta tronpen gaineko kupula handi bat, egitura karratuko dorre batean kokatua. Azuelon bezala, tronpak baino beherago dauden alboko bi horma hobik (iparraldean eta hegoaldean) zinborioaren pisuari eusten laguntzen dute. Euskarriek horman sartutako kolomaerdiak dituzte, kapitelak eta zimazioak dituztela. Barruko kapitel ugarien artean, batzuk figuratiboak dira (irudi eseriak, animalia itsusiak), eta beste batzuk, berriz, landarez eta apaingarriz osatuak. Absidearen estalkitzat, hostotzaz apaindutako inpostaren gaineko labe ganga du, eta inpostaren azpian erdi puntuko arkuak dituzten hiru leiho txaranbeldu daude.

Inguruko horman, mota guztietako harburuek apaintzen dute teilatu hegala, eta lau kontrahorma lerdenek sendotzen dute inguruko horma hori. Sarrerako atea erdi puntuko arkukoa da, eta bi arkibolta zirkular lodi ditu ¿kanpokoa erroseten eta bolen artean¿, fuste leuneko kolomatxo ukondotuen gainean. Kapiteletan buruak ikusten dira boluten eta kaulikuluen artean; horietan ere, zimazioetan bezala, Jacako estiloaren eragina nabaritzen da.

Eta beste mila eliza landatar

Deskribatutako hiru eliza horien tamaina eta topografia dela eta, badirudi herri guneetatik urrun daudela (Gudiol eta Gayak hau diote Azuelokoari buruz: "la mejor construcción rural de la primera mitad del siglo XII"). Gainera, Nafarroako landan zehar horrelako elizatxo landatar erromaniko asko dago, eta egituran eta apainketan dotorezia berezirik gabeko horrelako eraikinen grazia naturala eta sinplea gustuko dutenentzat merezi du bisita bat egitea. Dena den, horrek ez du esan nahi elizatxo horietakoren batean ezin daitekeenik apainketa eskultorikoaren kalitatean ustekabe atsegin bat aurkitu.

Adituek atsegin handiz adierazten dute antzekotasunak daudela lehen aipatutako maisu handien lanen eta Nafarroako landako beste eliza askotako lanen artean ¿azken horiek inor bizi ez den lekuetan gordetako ermitak dira, monumentaltasun berezirik gabeak¿. Horietako batzuk azpimarratuko ditugu: Artaizko San Martinen ate ederrean, Lumbier eta Iruñaren arteko erdibidean, Iruñako Klaustroko maisuaren marka ikusi nahi izan da. Atearen inguruan dauden lehoi sinbolikoak alde batera utziz gero, egia da alde bakoitzeko kolomek eta arkiboltek eta kapitelek dohain bereziko artista bat ezagutarazten dutela. Sei kapiteletatik, bi finki egindako landareenak dira, beste bik harpiak irudikatzen dituzte, eta gainerakoak historiatuak dira. Harburuetan, interpretatzen zailak diren irudiak ikusten dira; eta metopetan, eszena zakarragoak ageri dira (arimen pisaketa, meza bat, Epulon aberatsa eta abar).

Zamartzen , Uharte-Arakildik hurbil, X. mendeaz geroztik Iruñako apezpiku hiriari elkartutako antzinako monasterio bat zegoela dioen agiri bat dago. Hurrengo mendean, San Miguel in Excelsis santutegia Zamartzeko monasterioaren dekania gisa ageri zen; baina ondorengo urteetan, San Miguel in Excelsis santutegiak hartutako garrantziaren ondorioz, jatorrizko monasterioa bigarren mailan geratu zen. Gaur egun ikus daitekeen Zamartzeko Santa Maria eliza txikia Aralarko eliza baino geroago egingo zuten. Arkitektoak ongi ezagutzen zuen Jacako erromanikoa eta zorioneko konponbidea aurkitu zuen baoen inguruko arkuterietarako, Zangozako ereduei jarraituz. Apainketa eskultorikoa landareen formetan oinarritzen da. Zartailuak eta gurutzatuak sentikortasun bikainekoak dira, eta nolabaiteko lotura dute Artaizko elizakoekin.

Muino baten gainean, Ujuétik hurbil, San Martin eliza dago, San Martin de Unx etxaldeari izena eman ziona; etxalde hori gaur egun jadanik desagertuta dagoen gaztelu baten inguruan eratu zen pixkanaka. Elizak lau zatiko nabe bat eta kripta baten gaineko abside erdizirkular bat du, bai eta koru altu bat ere arku zorrotz baten gainean, atzealdean (XIV. mendeko lana). Absidea eta kripta zatirik zaharrenari dagozkie. Absideak erdi puntuko arku okertuko hiru leiho ditu, eta errematetzat, inposta leun bat, zakarki landutako munstro buruak dituzten harburuen gainean. XVIII. mendean, beste nabe bat erantsi zitzaion eraikinari, Epistolaren alboan. Portada nagusia (iparraldean beste bat dago) erromanikoaren garaikoa da. Arkupe moderno batek babesten du, eta horren lanketa eskultorikoak erakartzen du bisitariaren arreta. Txaranbeldua da, zimaziodun kapiteletan amaitzen diren koloma ukondotuen gaineko hiru arkiboltaren bidez. Kapitel horiek Uncastilloko maisuarekin lotu izan dituzte. Horietako bat apaingarria da, nagusiki; beste hirurak figuratuak dira. Horietako batean lekuko zaindari santua ikus daiteke, San Martin, kapa eskale batekin banatzen. Janbetan, buru arraroak daude begizta sareekin batera; arkibolten apaingarriak oso sinpleak dira, eta harburutxoetan musikarien eta bihurrikarien irudiak daude, Artaizen ikus daitezkeenen estilo berekoak.

Kodes mendizerraren oinean, Azuelotik hurbil, Aguilar de Codésko San Bartolome ermita dago. Bi zatiko nabe bakar bat eta abside erdizirkularra ditu, bai eta XII. mendeko hormak ere, baina zenbait aldiz berritu dute; estalkia sei zatiko gangek osatzen dute, estilo protogotikokoa nabeetan eta galloiduna absidean. Lehen eraikuntzatik portada da azpimarragarriena; batzuek diotenez, kolometako kapitel figuratuek (harpiak, hegazti harrapariak, arrano buruak eta abar) Esteban maisua ekartzen diete gogora.³⁸ Tinpanoan ¿lehoien eta ahuntzen buruak dituzten mentsulen gainean finkatuta dago¿, Bibliako inskripzioak dituen ateburu estu baten gainean, Bildots Mistikoaren erliebe bat dago, belaunikatutako bi aingeruk eutsitako krismoi baten barruan; Armentiako lan garaikidearekin lot daitekeen gai bat, hain zuzen ere.

Navascuésetik distantzia jakin batera, errepidearen alboan, Santa Maria del Campo eliza erromanikoa dago, gaur egun hilerriko kapera dena. Oso xumea da; XI. mendearen amaierakoa edo XII. mendearen lehen urteetakoa dela dirudi. Nabe bakarra du, angeluzuzena, bereizitako zatirik gabea, eta esfera laurden baten bidez estalia. Nabearen gainean, ganga zorrotz bat dago, perimetro guztia zeharkatzen duen inposta lau batetik hasita. Barruko kapiteletan eta harburutxoetan, lumaje indartsuko eta moko gogorreko txoriak ikusten dira, batez ere, bai eta XII. mendearen lehen hamarkadetan oso herrikoia zen bestiarioko beste irudi batzuk ere. Giza irudiak ere ikusten dira pikotxean, ilea laztantzen, bai eta eskatologia musulmaneko arima torturatuak eta abar ere.

Berrioplanoko gaur egungo Purificacion parrokian 1200. urtearen inguruko eraikin protogotiko bat gordetzen da, hiru zatiko oinplano angeluzuzeneko nabe batekoa eta labe ganga duen aurrealde erdizirkularrekoa. Nabearen estalkia kanoizkoa da, eta horren euskarriak erdi puntuko parpain arkuak dira; arku horiek zintzilikatutako pilastren eta korurako arkuan itsatsitako zutabe bikoitzen gainean daude. Eliza, zenbait berrikuntzaren ondorioz, asko transformatu da. Portada da eliza horren berezitasun bat: hiru arkibolta baketoidun ditu kolomen gainean, eta kapitel apainduak. Kapiteletan, zentauroen borroken irudikapenak daude, bai eta San Migelen irudia ere, arkanjeluaren Baskoniako irudikapenik zaharrenetakoa. Sarrerako arku zorrotzaren goreneko puntuan krismoi bat dago. Lan eskultoriko horrek guztiak kutsu arkaikoa eta herrikoia du.

Artze bailaran eliza erromaniko txiki asko egon ziren. Eliza horien aztarnen artean, eta oraindik inor bizi ez den lekuetan aurki daitezkeenen artean, Artzeko Santa Mariaren eliza nabarmendu behar da. Oinplano angeluzuzena du, hiru zati desberdinekoa, eta aurrealde erdizirkularra, aurretik zati zuzen bat duela. Estalkitzat kanoi erdiko ganga du, parpain arkuen artean, eta garaipen arkuaren estalkia, berriz, gainerakoak baino pixka bat baxuagoa. Parpain arkuen euskarriak inposta leun bat duten pilastrak dira; inposta horrek perimetro guztia zeharkatzen du. Inposta hori baino beherago inposta takeatu bat dago. Absidean hiru leiho daude, eta nabearen alde banatan, beste bina. Erdi puntukoak dira, eta landare kapitelak dituzte, edo errosetak eta zartailuak. Kanpoan, teilatu hegalaren azpiko harburuek, nahikoa higatuta egon arren, Artaizko harburuak gogorarazten dituzten giza aurpegiak eta giza irudiak bereizteko aukera ematen dute. Kanpoko baoen arkuetako kapiteletan ere landare eta eskema berak erabiltzen dira. Portada hegoaldean dago, eta, teilatu hegalaren azpian, erdi puntuko arku bat du, hiru arkiboltakoa; arkiboltak bola, burutxo eta pinaburuen bidez daude apainduta. Arku horien euskarri diren kolomek kapitel apainduak dituzte, kanpoko biak landare eta gurutzatu bidezkoak, eta barrukoak, irudi bidezkoak; eskuinekoan, Kristo mandorlan ageri da, bost pertsonaiaz inguraturik, eta ezkerrekoan, sei irudi. Nahikoa hondatuta egon arren, haietan Igokundearen pasartea irudikatzen dela uste da.

Eraginei buruz hitz egiten ari garela, erromesen galtzadako eliza askotan bada ikurren gramatika bat, zalantzarik gabe. Nafarroako leku askotan, Jacako estiloko apainketa nagusitu zen, aipatu ditugun eliza batzuetan, zehatz-mehatz; esate baterako, Vadoluengoko San Adrianen, Oibarko San Pedron, Cataláinen eta Azuelon. Nahiko zaharrak diren batzuk gogoratu ditugu jadanik. Nafarroako landako beste eliza asko ¿txikiak, betiere¿ geroagokoak dira, eta sarritan, protogotikoko elizatzat jotzen dira, hertsiki erromanikoak gutxi batzuk bakarrik baitira. Esate baterako, Aberingo San Joan Bataiatzailea, Badostáingo San Migel, Cirauquiko San Roman, Lergako San Martin, Echanoko San Pedro ad Vincula (Olóriz), Eusako San Esteban, Orisoaingo San Martin eta Eguiarteko Santa Maria.

Bideko gune handiak

Santiagora zihoazen erromesen bide nagusiek Garesen bat egiten zuten. Gares zubi erromanikoaren inguruan hasi zen finkatzen, eta hiribilduaren jatorria horri hertsiki lotuta dago. Zubia XI. mendean eraiki zuten, hiribildua bera fundatu aurretik. Izan ere, zubia ezinbestekoa zen erromesak Arga ibaiaren beste ertzera pasatzeko.

Kale nagusian, Santiago elizaren aurrealdeak Santiago bidera ematen du zuzenean. Badirudi 1142. urterako bazegoela. Baina jatorrizko elizatik zabalera handiko nabe bat osatzen duten inguruko hormak baino ez dira geratzen gaur egun; hala ere, baliteke XII. mendean hiru nabe izatea.

Eliza horren erromanikoena eta nabarmenena hegoaldeko portada da. Tinpanorik gabeko eta gingil arkudun atearen gainean, San Pedro Ruakoan (Lizarra) eta Cirauquin bezala, lan eskultorikoz betetako bost arkiboltetako erdi puntuko arkuak txaranbelduta daude, ez modu erradialean, arkibolta bakoitzaren marrari jarraituz elkarren ondoan dauden eskulturen bidez baizik. Arkiboltak kapitel txikiko koloma ukondotuen gainean daude; kapiteletan, giza buruak eta beste zenbait gai daude ikusgai, eta guztia oso hondatuta dago. Alboetako paramentuak apaintzeko, harpien troxa bat dago ¿hobeto kontserbatuta¿, eta badirudi San Juan de la Peñako maisua Garesen egon izana iradokitzen duela horrek. Arkibolten apaindurari dagokionez, 79 erliebeak behar bezala kontserbatu izan balira, arreta handiz aztertu beharko ziren, argi eta garbi baitago multzo osoa bat datorrela ongi pentsatutako programa batekin. Hori bistakoa da, esate baterako, arkibolta bakoitzaren giltzarriak non dauden erreparatuz gero. Lehenengoan, Ama Birjina dago; bigarrenean, aingeru bat; hirugarrenean, Espiritu Santua: "Eroskundearen historian" funtsezko pasartea gogoratzen duen Deikundea . Lehen arkiboltaren biribilean, aingeruak bereizten dira; bigarrenarenean, San Jorge eta zentauroak; hirugarrenarenean, haurtzaroaren zikloa; azken arkiboltaren biribilean, Kreazioaren segida.

Crucifijoaren kapera ere, Murugarren auzokoa (Garesko Hiribildu Zaharra deitua), hiribildu historikoan gaur egun kontserbatzen diren elizen arteko zaharrenetakoa da. Jatorrizko eliza XII. mendearen amaierakoa da. Tenpleko Ordenak fundatu zuen, eta Nafarroako eliza erromanikoetan askotan ageri den eskemari jarraituz eraiki zuten: lau zatiko nabe bakarra, zati zuzen batek eta abside erdizirkular batek osatutako aurrealdea, eta parpain arku arinki zorrotzak dituen kanoi ganga batez estalia. Eraikin erromanikoari nabe gotiko bat gehitu zioten iparraldean, XIV. mendean.

Absideko apainketa monumental erromanikoko beste elementu batzuez gain, Crucifijo kaperaren nabarmenena hegoaldeko portada da. Hiru arkibolta ditu, eta horien artean bi baketoi. Portada horretan, lantze oso fineko moldurek atentzioa ematen dute. Portada inguratzen duen azken moldurak hosto bizantziarrak ditu. Arkiboltetan pilatutako gai figuratibo ugariek bisitariaren begirada bereganatzen dute. Hostotza eta gurutzatu asko daude, bai eta hegaztiak eta lauoindunak ere; baina harrigarriena giza bizioak gogora ekarri nahi dituen irudien errepertorio zabala da: gutizia, lizunkeria, amorrua, sabelkeria, emakume tentatzailea... Moralezko katekesi osoa erromesentzat.

Erromesaldiari jarraituz, Garestik laster iritsiko gara Lizarrara . Lizarra izeneko lehen herrigunetik (gaur egun auzoa) eta ondoren fundatutako zenbait burgotatik abiatuta (hasierako burgo haiek frankoenak eta nafarrenak ziren ¿hasieran ongi bereizita zeuden¿ eta Antso Ramirez erregeak XI. mendearen amaieran bultzatu zituen), hiria garatzen hasi zen eta garrantzi handiagoa hartzen, erromesak igaro ahala. Bertan, erromesek, ospitale batez gain, arte eta pietate zentroak ere aurkitzen zituzten.

San Pedro Ruakoa XII. mendearen azken laurdenekoa da. Muino batean eraiki zuten, eta hasieratik San Juan de la Peñako monasterioarena izan zen, Iruñako apezpiku hiriarekin luzaroan liskarretan ibili arren. Bertako hiru nabeen zabalera desberdina da. Hiru abside ditu, eta erdikoak hiru absidiolo ditu. Arkuak zorrotzak dira, zistertar eraginekoak. XIV. mendean, alboetako nabeetako gangak aldatu egin zituzten, eta geroago, XVI. mendean, beste berrikuntza lan bat behar izan zuen.

Agian, San Pedro Ruakoaren xarmarik handiena klaustro erromaniko handian datza, Nafarroako ondare eskultorikorik aberatsenetakoa den horretan. Zoritxarrez, gaur egun, bi hegal baino ezin ditugu miretsi, beste biak 1572. urtean suntsitu baitzituzten, elizaren gaineko gaztelua trakeski eraitsi ondoren. 1170. urte inguruan landu zutela uste da. Zalantzarik gabe, egileak Iruñako klaustroa ezagutzen zuen, eta, seguru asko, San Juan de la Peñako maisuaren lanak ere bai. Kapiteletan ageri diren gaiak oso aberatsak eta denetarikoak dira. Batzuk landareei buruzkoak dira, eta beste batzuk, animaliei eta harpiei buruzkoak. Azken horien sinbolismoa ez da erraz argitzeko modukoa. Kristoren bizitzako pasarteak Ebanjelioen arabera kontatzen dira, eta apostolu eta martiri santuenak, haien martirioen akten arabera. Horietako batzuetan, pasarteak badu azalpen epigrafiko bat; San Lorenzorena: " Hic tradit Laurencius tesauros "; eta San Andresena: " Hic iubet eum Egeas incarcerari ". Ikonoak oso bitxiak direla kontuan hartuta eta gainazal oker ia lauetan grabatuen tolesak nola moldatu ziren ikusita, J.E. Urangaren ustez, artistak Aragoiko erromanikoan izan zituen ereduak, eta ez hainbeste Silosko klaustroan.³⁹

San Migel eliza erromaniko berantiarrekoa da. Esan daiteke 1187. urtean bazegoela, ezaguna baita auzo berria eta merkatua populatzeko Antso Jakitunak emandako agindua. Elizak hiru nabe zistertar ditu. Aurrealdea bakarrik da arte erromanikokoa. Bi sarreretatik (hegoaldekoa eta iparraldekoa), interesgarriena iparraldeko portada da, garai modernoan berrarmatua ¿eta, beraz, nahikoa nahasgarria¿. Portada horretan, beste ate batetik ekarritako apostoluek ¿batzuk kolomei itsatsiak eta beste batzuk paramentu lauei¿ Zangozako portada gogorarazten dute. Analisi estilistikoak zenbait maisuren lana izan zitekeela adierazten du.

Maisu batek tinpanoa landu zuen (Kristo Pantokrator eta tetramorfosa, eta Mariaren eta San Joanen irudiak muturretan), bai eta arkiboltak (aingeru intsentsulariekin, profetekin eta abarrekin), kapitelak eta apostoluen bi erliebe handiak ere. Maisu horren ezaugarriak buru bizartsuetan eta oihaletan ikus daitezke. Oso artista fina zen; puntzoi kaligrafiko bihurria erabili zuen jantziak zizelkatzeko, eta, aldi berean, aurpegiak nolabait idealizatu egiten zituen ¿gotikoa iragarriz¿. Estiloa Silosko Deikundearen maisuaren estiloarekin lotzea ¿iruzkingile batek egin zuen moduan¿ gehiegizkoa iruditzen zaigu.

Lau arkiboltetan gai biblikoak eta ebanjelioko pasarteak ageri dira. Kanpoko eraztuna, bosgarren arkiboltaren baliokidea, santuei buruzkoa da: San Pedrori, San Joan Ebanjelariari, San Lorenzori eta abarri. Ezkerraldeko kolomen kapiteletan, Haurtzaroko zikloa eta beste gai batzuk daude. Janben erliebeetan, San Migel herensugea lantzaz zauritzen eta arimak pisatzen; hilobia hutsik, eta emakume santuak. Guztia fin landuta, oihalak mota askotan jarrita, eta antolaketarako sen egokia erabiliz.

Estatua-kolomak beste maisu batenak dira: apostoluen eta profeten irudi handiak, aurpegi eskematikoak eta gehiegi modelatu gabeak, eta linealtasun handiagoko tolestaketak dituztela.⁴⁰ Portadaren eskuinaldeko bi kapitelek erromesaldiarekin lotutako gaiak dituzte; horiek hirugarren artista batek zizelkatuko zituen. Izan ere, antolaketaren beste kontzeptu bat adierazten du; gainera, teknika sakonagoa da, eta argilun efektuak bilatzen ditu. San Migel elizako portada Nafarroako eskultura erromanikoaren sinkretismoaren adibide da, estilistika protogotikoaren barruan; estilistika protogotiko horrek era askotako eraginak biltzen ditu, eta horren hurrengo urratsa Tudelako Judizioaren Atea⁴¹ eta geroagoko beste multzo batzuk izan ziren.

Ez gara hasiko Lizarrako San Pedro parrokia ¿Lizarrako zaharrena, zalantzarik gabe, baina geroago gotikoan eraldatua¿ deskribatzen; ez eta Hilobi Santua deskribatzen ere. Azken horretan, erromaniko berantiarreko eliza primitibo baten eskema errepikatzen da, hiru aurrealdekoa eta jarraian zistertar estiloko hiru nabe dituena. Agian, balio handiko lan eskultorikoak izango zituen, baina ez da ia ezer geratzen. Hurrengo mendeetan guztia eraldatu zuten.

Errege Jauregiak , aldiz, merezi du bisitatzea, hori baita erromaniko zibilak utzitako hondar urrietako bat. San Martin plazan dago, eta XII. mendearen azken herenekoa izan daitekeen eraikin erromaniko kolosala da. Harlanduzko lan ederreko bi atal ditu, inposta molduratuaren bidez markatua ¿fatxada bakoitzean altuera desberdinean¿. Paramentuen apainketan, ikusten da hasita zeudela erromanikoko apainketa gai gizatiarrak eta adierazkorrak zistertar arteko gai geometrikoez eta loreez ordezkatzen. Arkuen eta zimazioen apainketa guztia zerra hortzek eta moldura soilek osatzen dute. Leihoetako kapitel txikietan, betiko harpiak eta animalia fantastikoak ageri dira, San Pedro Ruakoaren klaustrokoen ahaideak. Roldanen eta Ferraguten arteko borroka irudikatzen duen kapitel bat nabarmentzen da; Orreagako gesta abestian dago inspiratuta eta hau ageri da bertan idatzita: MARTINUS DE LOCRONIO ME FECIT . Borroka mitiko baten historia da, eta ikusgarria da zenbateko errealismoz gogorarazten diren borrokako uneak eta armen eta jantzien egiak.

Ezer gutxi dakigu IRATXEKO ANDRE MARIAren antzinako jatorriari buruz. Monasterio horren kokagune pribilegiatuari esker ¿Nafarroaren eta Errioxaren arteko pasagunean dago¿, handitu egin zen XI. mendean zehar. Dohaintza asko jaso zituen. Santu batek ¿San Veremundok¿ gidatu zuen, mende horren bigarren erdian. Hurrengo mendearen erdialdean, oraindik ere zutik dagoen eliza monumentala eraiki zuten, zenbait etapatan. Zistertarrek monasterioa okupatu zuten aldian osatu zuten eraikuntza. XIII. mendean, gain behera hasi zen, diziplina lasaitu eta eraikina hondatzen hasi zen. Azkenik, XVI. mendean, berreskuratze lanak egin zituzten maila guztietan, bai eta klaustro plateresko ederra eraiki ere.

XII. mendearen erdialdera hasi ziren monasterioko eliza egiten; seguru asko, eliza prerromaniko baten ordez. Aurrealdea eta bertako abside hirukoitza eta gurutzadura lehen garai hartakoak dira. Geroagoko etapetan ¿XIII. mendera arte¿, gurutzadura eta hiru nabeak zistertar estiloan estali zituzten, gurutze gangen bidez. Aurretiko bistan, erdiko absidea hiru ataletan banatuta dago, gurutzaduraren besoetan zehar luzatzen diren inposten bidez. Inpostek takoak, landare motiboak eta diamante puntak dituzte. Erdiko absidearen beheko atala itsua da; horren gaineko atalean, erdi puntuko arkuak daude kolomatxoen gainean, eta arkuen artean, hiru leiho txaranbeldu. Hirugarren ataleko errematea okulu eta arkutxo itsu batzuek ezartzen dute. Multzo harmoniatsua eta originala.

Apainketa monumentalari dagokionez, lehenik, Ebanjelarien lau irudi antropomorfoak aipatu behar dira; animalia sinbolikoen buruak dituzte, gurutzaduraren tronpen azpian daude, eta, agian, XIII. mendearen hasieran landu ziren. Portada XII. mendekoa da, eta horrek ere zistertar estiloaren eragina du. Baina apainketa eskultorikoa kapiteletan nabarmentzen da gehien. Koloma handien gaineko kapitelak bikainak dira, bai eta leihoetakoak ere. Nabean eta gurutzaduran, kapitel zistertar tipiko ugari daude; hau da, landaredunak eta geometrizatuak. Absideetakoak erromaniko hertsiagokoak dira, eta historiatuak eta landaredunak txandakatzen dira kapitel horietan. Ederrenak garaipen arkukoak dira: ezkerreko koloman zaldunen arteko borroka bat ageri da, eta eskuinekoan, Epifania. Bietan, irudi estilizatuak ageri dira, sekulako marrazketa lerromakurrekoak eta xehetasun gutxikoak. San Martinen irudia interesgarria da; kapa erdibitzen ari da, eta Jesus ametsetan agertzen zaiola ikusten du. Gainerako kapiteletan, hauek daude ikusgai: gerlariak borrokan, arkulari bat, zurtoinen bidez elkartutako zomorroak (Lizarran bezala). Arkiboltak desagertu egin ziren, eta haien ordez moldura gotikoak jarri zituzten.

Tudela: mugako erromanikoa

Garai hartan, Ebro bailarako hiriburua zen Tudela ¿islamiarrek fundatu zuten, eta mende askotan musulmanak, mozarabiarrak eta juduak bizi izan ziren bertan, Alfontso Borrokalariak 1119an berreskuratu zuen arte¿. Bertan, erromanikoa muga kronologiko eta geografiko batean garatu zen, eta ez da harritzekoa erromaniko berantiarreko eta protogotikoko ezaugarriak agertzea.

Kontserbatutakoaren artean, elizarik zaharrena Magdalenarena da. Dirudienez, XII. mendearen lehen urteetan, bazen han eliza bat, mozarabiarra, agian. Gaur egungoa mende horren bigarren erdikoa da. Nabe bakarrekoa da, trazatu irregularrekoa eta ardatz desbideratukoa, zazpi zatitan banatua. Kanoi erdiko ganga zorrotz batek ¿kolomaerdien gaineko parpain arku sendoek zuinkatua¿ estaltzen du. Denboraren poderioz, eliza horri kaperak atxiki zitzaizkion; horietako baten portadak kanpora ematen zuen, arkiboltak ¿zenbait apaingarridunak¿ eta kapitel historiatuak zituen, baina gaur egun erabat hondatuta daude.

Eliza horren gauzarik deigarriena portada nagusi aparta da, erdi puntukoa. Portada hori Nafarroako portada erromanikoen artean bitxia da; horren berezitasuna lau arkiboltetako irudi landuak erradialki ezarrita egotea da. Barruko arkiboltan Deikundearen pasartea landu zuten. Diseinua oso originala zen: Ama Birjina eserita, aingeru belaunikatuaren mezua entzuten. Beraz, urruntzen ari ziren antzinako mezutik, lehen Ama Birjina gizakioi Jainkoaren Hitza ematen ziguna baitzen, eta hor, berriz, Ama Birjinak berak erakartzen du arreta eta errespetua, Erregina koroatua den aldetik. Eta hor bertan, aingeruaren ondoan, aureoladun usoa dago, Espiritu Santuaren sinboloa, Ama Birjinaren bularra sakratu egiten. Bigarren arkiboltan, zenbait harpia eta animalia sinboliko daude: egiazko eta fantasiazko piztien benetako bilduma. Tinpanoan Kristo ageri da, tetramorfosek inguratuta, lau lobuluko mandorla baten barruan; eta bi emakume (zalantzarik gabe, Marta eta Maria, orduan Magdalena zeritzana). Tinpanoa mentsulen gainean dago finkatuta, eta mentsuletan aingeruak tronpeta jotzen ikusten dira, Azken Judizioa gogora ekartzeko.

Kanpoko portadako kapiteletan (oso hondatuak) eta barruko portadakoetan, Kristoren bizitzako gai ebanjelikoak ageri dira; haurtzarokoak, batez ere. Landareei buruzko gaiak ere badaude, eta, estilistikoki, katedraleko kapitel zaharrenekin lot daitezke. Harburu batzuek osatzen dute lana, Iratxen edo Santo Domingo de la Calzadan ikus daitezkeenen modukoek.

Datazioari dagokionez, badirudi Magdalenaren eliza hori Tudelako katedraleko klaustroko obrak baino pixka bat lehenagokoa dela.

Izan ziren beste eliza erromaniko batzuk ere Tudelan, baina haien zatiak baino ez dira geratzen. Aipa dezagun San Nikolas eliza, 1131. urtean eraikia eta Oñako monasterioari emana. Geroago bota egin zuten, eta eraikin barroko bat jaso zuten haren lekuan. Eliza erromaniko zaharretik tinpanoa geratu da. Tinpanoa gaur egungo elizaren alboko ate bateko arkuan jarri zuten. XII. mendearen amaierakoa da. Erdi puntua hostotza mardulez eta pinaburuez osatutako zerrenda aberats batek apaintzen du. Bertan ageri den gaia Hirutasun Santua da, eta bertikalean aurkeztuta dago: Usoa zerrendaren giltzarrian, eta azpian Aita, belaunetan Semea duela ¿Jesus Haurra¿; Semeak ezkerreko eskuan Ebanjelioa dauka. Aita eta Semea barne hartzen dituen mandorla mistikoa, tetramorfosek eta Daviden eta Eliasen irudi profetikoek ¿beheko izkinetan kikilduta¿ inguratuta. Kontuan izateko modukoa da Silosko talde hirukoiztarra (1160-70), aurrekoaren eredu izan zitekeena, bertikalean egituratuta dago Jeseren Kimuaren erremate gisa; baina, Tudelako Trinitatea ez bezala, Aitaren esku bedeinkatzailea ez dago konposizioaren ardatzean. Eredu bizantziarrak izan zitzakeela esan izan da. Nolanahi ere, molduren, zurtoinen eta profeten lanketak San Nikolasko lana Magdalenakoarekin eta Lizarrako San Migelekoarekin parekatzen du. Hirutasunaren gaiaren antzeko garapen bat Santiagoko Pórtico de la Glorian bakarrik aurki daiteke. Gainerakoak gotikoak dira.

Goazen, orain, Katedraleko lanetara. Katedrala eraiki baino lehen, Santa Maria la Blanca izeneko eliza bat zegoen. Eta hari atxikita hasi ziren eraikitzen gaur egungo klaustroa . Ondoren, eliza erabat berritu eta katedral bihurtu zuten.

Beraz, normala da deskribapenaren hasieran klaustroa aipatzea. Jakina da klaustro barrundegi batzuk bazirela 1160. urte inguruan. Hormako hilarri batean, data bat ageri da: 1174. Eta dokumentuetan idatzita dago 1186. urtean limosnak ematen zirela "klaustroko lanetarako". Beraz, kronologikoki, mendeko azken hereneko lantzat har daiteke.

Bi hegal ditu (iparraldekoa eta hegoaldekoa), 9 arkuz osatuak, eta beste bi (ekialdekoa eta mendebaldekoa) 12 arkuz osatuak, guztiak bi eta hiru ¿txandaka¿ kolomako multzoen gainean finkatuta, hegal bakoitzeko erdiko zutabe bat izan ezik. Kapitel bat edo beste hondatuta daude, baina, oro har, gaia identifikatzeko eta tailuaren kalitateari hautemateko moduan kontserbatzen dira. Iparraldeko galeriako kapiteletan, Kristoren bizitza ageri da ¿Ebanjelioko kontakizunen arabera¿, Nekaldiaren pasarteak falta badira ere. Hegoaldeko galerian, apostoluen eta santuen historiak daude ikusgai. Mendebaldeko galerian, mota guztietako animaliei eta piztiei buruzko gai asko ageri dira.

Estilistikari dagokionez, anatomia nabarmentzeko, toles ugari eta pisutsuz jantzitako irudi trinkoak nagusitzen dira. Dirudienez, klaustroko maisuei buruak interesatzen zitzaizkien gehien, begiak nabarmen markatuta dituzten buru handiak, arima begiradan islatzeko behar protogotikoa sentitzen hasi balira bezala. Ilajeak eta bizarrak ildo soilen bidez daude zirriborratuta batzuetan, eta beste batzuetan, xehetasun gehiagoz landuak, kizkur eta txirikorda mardulen bidez. Irudiak atzealde arkitektonikoetan edo begetaletan proiektatzen dira batzuetan: estilo berri bat iragartzen duen paisai garapena. De Egryk ¿hari zor zaio Tudelako klaustroaren azterketarik osoena¿, estilistikari eta ikonografiari dagokienez, lan bikain horren berezitasun "nafarra"⁴² azpimarratu zuen, eta bere ustez kapitel horiek hiru pertsonak landu zituzten: iparraldeko eta ekialdeko kapitelak pertsona batek eginak dira; bigarren batek ¿aurrekoaren antzeko estilokoa, baino askeagoa¿ hegoaldeko hormartea egin zuen, eta hirugarren batek, mendebaldeko arkuteria, estiloz aurreratuagoa eta naturalistagoa.

Klaustrotik katedralera pasatuz gero, garai berri batera ere pasatu garela ohartuko gara. Tamaina handiko eliza protogotikoa da, kolegiata bati dagokiona (XIX. mendera arte ez zuen katedral titulurik lortu), antzinako meskita zegoen orubean eraikia ¿XII. mendearen amaieran eta hurrengoaren hasieran, Antso Jakitunaren eta Antso Azkarraren erregealdietan¿, harlanduzko lan egokia duela. Zistertar arkitekturaren eskemei jarraituz, lau zatiko hiru nabe ditu. Horien artan, nabe nagusia da altuena eta handiena; nabe horrek zati angeluzuzenak ditu, eta albokoek, berriz, zati karratuak. Jarraian, ongi markatutako bost zatiko gurutzadura dago, erdikoa karratua eta aurrealdean erdiko abside sakona ¿zirkuluerdiaren formakoa¿, kapera erdizirkularren eta karratuen pareen artean, zistertarren tradizioari jarraituz. Nabeak eta gurutzadura hiru lobuluko nerbioak dituzten gurutze gangek estaltzen dituzte; ganga horiek izkinetan baketoiak dituzten parpain arku sendoen bidez daude bereizita, eta horiek zistertarren ohiko berezitasunak dira, bai eta ia apaingarririk ez izatea ere. Barruan, erromanikoena aurrealdean eta gurutzaduran dago; iparraldeko eta hegoaldeko ateetan, klaustroko tailerreko kapitelak ageri dira, seguru asko martxan baitzegoen garai hartan.

Katedrala bisitatzean, hiru ateak azpimarratu beharrekoak dira. Zaharrena hegoaldekoa da, "Ama Birjinarena" ere deitua, tinpanorik gabea; dena den, ate horretako kapitelak ongi kontserbatuta daude, kalitate handikoak ez izan arren. Kristoren Pizkundeari buruzko gaiak garatzen dira bertan. Iparraldeko gurutzadurako portadak, "Andre Maria" deiturikoak, arku zorrotzak ditu. Hiru arkibolta ditu, eta haietan Joan Bataiatzailearen historia eta San Martinen kaparen pasartea garatzen dira. Portada horren tinpanoari atlante pare batek eusten dio: Sansonek eta Davidek.

Ate nagusiak, Judizioaren Atea deiturikoak, sortzen du jakin-minik handiena bisitariarengan. Tinpanoa galdu egin zen; baina oparo apaindutako zortzi arkiboltak egoera nahiko onean kontserbatzen dira. Giltzarrietan, zenbait irudi daude lerrokatuta: Agnus Dei, Ama Birjina, aingeru bat eta martiri bat. Arkiboltetako gai nagusia Azken Judizioa da, zorionekoen pozak ikuslearen ezkerraldean daudela, eta kondenatuen oinazeak, beste aldean. 51 dobela dira, eta haietan gizateriaren amaierari buruzko Erdi Aroko pentsamendua laburbiltzen da, mendebaldekoen, bizantziarren eta musulmanen ikuskera eskatologikoen arabera. Badirudi herriaren arimaren jenio satirikoak irudimena aske utzi zuela, bekatu gaitzesgarrienei buruzko iritzia adierazteko eta zigorrik zitalenak imajinatzeko:⁴³ merkatari, trukatzaile eta lukurari gezurtiak, infernutik irtendako "ehiztari madarikatuak" eta abar. Atearen bi aldeetan, hirien irudiak ageri dira, munstroak eta animalia musikariak dituzten mentsulen gainean. Gorago, harburutxoen erlaitz bat dago, arrosa leihoaren azpian.

Arkibolten azpiko kapiteletan, Genesiko gaiak ageri dira, kalitate gaindiezinekoak. Beraz, ikusle fededunak gizakiaren jatorria eta azken katastrofea ditu ikusgai. Garai baten amaieraren eta arrazionalismo gotikoaren garaiaren hasieraren arteko trantsizioaren krisian, "Gizateriaren historiaren" laburpen antzeko bat zen. Imajina dezagun polikromatuta, klaustroko kapitelak egongo ziren moduan, garai hartako gizon eta emakumeengan nolako emoziozko eragina izan zezakeen jakiteko. Portada horretako barrokismoak estilo bat agortzen ari zela adieraziko zuen, agian. Katekesi baten ikasgai zorrotzetan baino gehiago, herriaren fantasia izugarri eta gaiztoan inspiratutako estiloa zen. Ikonoen gehiegikeria horrek monasterioetako artea kutsatu zuen. Hain zuzen ere, San Bernardo de Claravalen idazkiak gehiegikeria horren aurka altxatzen hasi ziren, su biziak hartuta, arrakasta ertaina eta aldi baterakoa baino lortu ez bazuten ere.

Arte erromanikoa Pirinioen iparraldeko Baskonian

Ipar Euskal Herriko erromanikoa oso ugaria izango zen ¿gehiena landan zegoen¿. Baina, gehienetan, XII. eta XIII. mendeetako elizak ia erabat transformatu zituzten hurrengo mendeetan, eta haietako batzuen zenbait aurrealde eta abside baino ez dira geratu.

Lapurdi

Ainhoan Notre-Dame eliza dago. Bisitariaren arreta harearrizko harlanduen egiturak ¿okre eta more hain desberdinekoak¿ erakartzen du. XVI. mendean berritu zuten; barruan, ez da dotoretasun eta originaltasunik falta: labe abside eder bat du eta egurrezko balkoi korritu bikoitza, euskal estilokoa, fededunentzat gordetako gunearen perimetro osoan zehar. Dorrea, bost mailakoa, barrurantz sartutako zortzi aldeko dorretxo batean amaitzen da, lau piramidoiren artean kokatua, eta gailurrean arbelezko lauzaz egindako gezi bat duela (XVII. mendea).

Donibane Lohizunen ¿han ezkondu ziren Luis XIV.a eta Austriako Maria Teresa printzesa espainiarra¿, San Joan Bataiatzailearen eliza adierazitako transformazio horien ageriko adibide bat da, zimendu erromanikoak baino ez baitzaizkio geratzen.

Irissaryko ospitale-prioretza Jerusalemeko San Joanen Ordenako zaldunena izan zen; gaur egun ere ikusgai dago bertan XII. mendeko eraikina, XVII. mendearen hasieran "zaharberritua".

Senpereko elizak ere badu XII. eta XIII. mendeetako kutsua; bertara turista asko joaten dira XVII. mendeko erretaula izugarria eta egurrezko euskal tribuna bereizgarria ikustera.

Nafarroa Beherea

Nafarroa Beherean ¿Iruñako erregeen menpe zegoen, zuzenean¿, XII. eta XIII. mendeetako elizen hondakin asko daude; dena den, betiere, ondorengo mendeetan berritu eta hobetu egin zituzten.

Kanbotik 16 km-ra, baserriz betetako paisaia berde zoragarri bat ikusten den muino baten gainean, Bidarraiko Notre-Dame eliza dago; eliza hori ere hareharrizkoa da ¿eskualde horretan oso ugaria¿ eta antzinako eraikin erromanikoaren aztarnak ditu oraindik.

Lauribar bailaran, Donibane Garazitik 5 km-ra, Altzietako Sainte-Croix eta Bazkazaneko Saint-André kapera erromanikoak daude; bi kaperak oso antzekoak direnez, badirudi hargin berberen lana dela. Kanpoko tamainen harmonia ikusgai dago, bai eta ezohiko barrualde ederra ere: egurrezko gangak, esku laño baina jakintsuek margotuak.

Nafarroa Beherean bertan, San Nikolas kapera dago, Haranbeltzen , transhumantzia, merkataritza eta erromes bide zaharrean. Ospitale-prioretza batena izan zen eta, XII. mendeko agiriek diotenez, Maltako Ordenako "donado" zirelakoek gobernatzen zuten; Izura herrira ¿4 km-ra¿ eta handik Orreagako pasagunera zihoazen milaka erromesez arduratzen ziren. Arkupe ireki handiak badirau oraindik; agian, ez da oso ostatu erosoa, baina bai segurua gauak ustekabean harrapatutakoentzat. Erdi puntuko arku zabaleko arkupea eskuadran dago oinplano angeluzuzeneko kapera soilaren aurretik, XII. mendearen amaieran eraikia seguru asko, eta barroko garaian berreraikia. Barruan ez dago estilo erromanikoa gogora ekartzen duen ezer. Zorionez, portadan, beheko aldean, krismoi eder bat dago Kristoren monograma duela ¿Alfa eta Omega¿, zirkulu batean inskribatutako Maltako gurutze baten azpian.

XIII. mendean Baskonian eraikitako beste askotan bezala ¿baina honetan kutsu erromanikoagoaz¿ Erreitiko elizaren (XIII. mendea) portadak erdi puntuko arku bikoitza du, eta giltzarri zintzilikatu bat, euskarririk gabe.

Haritzgurutzeko gaina igaro ondoren, Saint-Sauveur kaperara iristen gara. Abside prerromaniko baten zati handi bat gordetzen du, eta nabea XII. mendekoa da, ondorengo mendeetan birmoldatua. Erromatarren aurreko gurtzaleku posible batean eraikitako Maltako Ordenaren ospitale zahar horrek Guruzpide original bat du kanpoan, kolomatxoen gainean. Barrua ¿antzina iruditegi aberatsekoa¿ hutsik dago gaur egun, zoritxarrez.

Donazaharrek Pirinioetako iragan garaietako oroitzapen dramatiko batzuk gordetzen ditu. Handik gertu Ospitalepeko santutegi erromatar abandonatua dago, Aphat-Ospital deitua, Santiago bidea egiten zuten erromesen ospitale eta aterpe izana. Portadak arku arinki zorrotzak ditu, eta zutik dirau oraindik.

Saint-Pierre de Usacoako eliza XII. mendekoa da, baina oso berrituta dago. Hala eta guztiz ere, kapitel historiatuak eta alegiazko bestiarioa dituen portada zaharrari eusten dio oraindik ere.

Donibane Garazin merezi du Sainte-Eulalie de Ugange eliza bisitatzea, arte erromanikoaren aztarna batzuk geratzen baitira oraindik, bai eta Baigorriko Saint-Étienne elizan ere.

Zuberoa

Urdiñarben (Zuberoa), Errobi ibaiaren ertzeko paisaia eder batean, oraindik zutik dago Saint-Micheleko eliza erromanikoa. Bi zutabe zilindrikok ¿seguru asko gotiko garaikoak¿ nabe sinplea eta albokoak bereizten dituzte. Aurrealde erromaniko zabalak hiru atal ditu: erdiko bat eta alboetako bi; horiek kanoi erdiko gangen bidez uniformeki estalita daude, eta hiru abside erdizirkular dituzte amaieran, baina absideen aurrean arku zorrotza ageri da herabeki, ustekabeko eta etorkizun handiko kimu baten moduan. Aurrealde erromanikoa kolomak atxikita dituzten zutabeen gainean ezarrita dago; eta hurrengo zatiak konponketak behar izango zituen, zutabeen ordez kapitelik gabeko obrako euskarri zirkularrak jarri baitzituzten, eta horietan ipini zituzten pareta hortzak. Raymon Ourselen ustez, multzoa "Zuberoako bizkonderriko eta Euskal Herri osoko eder eta originalenetako bat da".⁴⁴

Zuberoaren eta Biarnoren ¿historian Pirinioen iparraldeko Baskoniarekin estu lotutako herrialdea¿ arteko mugara hurbilduz gero, azkenik, arte erromanikoan benetan aparta den zerbait aurkituko dugu. Antzinako Ospitalepetik eliza erromatar-bizantziar bat geratzen da, XII. eta XIII. mendeetan eraikia, seguru asko. Ipar Euskal Herriko obra erromanikorik ederrena eta interesgarriena da, inolako zalantzarik gabe, eta behar bezala zaindutako Erdi Aroko ondare frantsesaren Euskal Herriko eraikin gutxietako bat. Bi alditan berritu dute (1903 eta 1980). Gurutze grekoko oinplanoaren gainean, elizaren atalak elkar orekatu eta artikulatzen dira, gurutze ganga bati eta linterna oktogonal bikain bati eusteko; linternaren gailurrean tronpen gaineko kalifa kupula bat dago, ale bakarra euskal eskualde horretan. Elizaren sabaiko jatorrizko armaduraren zati garrantzitsu batek ere badirau; eta eraikuntzak aztertzen dituzten arkeologoak harriturik geratu dira, absidearen hormetan finkatutako egurrezko erlaitza eta erlaitza estalkiaren armadurarekin lotzen zuten habeak nola ezarrita zeuden ikusita. Egurraren hondakinen analisi dendrologikoari esker, lanen hasieraren data 1148. urtea izan zitekeela ondorioztatu da. Multzo bateratu eta trinko hori, kanpotik ikusita, harrigarria da, bolumen sorta eder eta harmoniatsua baita. Eliza horrek historialariari gordetako beste ustekabe bat claustra bidez edo asperoizko konbinazio geometriko mudejarren bidez itxitako leihoak dira. Xehetasun horrek eta kalifa gangak (gertuko Oloroe-Ste. Marien ere ageri da) eskualde horren eta lurralde hispaniarren arteko lotura erakusten du (Torres del Río, Almazán eta abar). Ospitalepea bigarren mailako etapa zen Santiago bideko erromesentzat, Arles eta Somport artean Euskal Herrian sartzen zena.

Herrialdearen ekialdera hurbildu ahala, erromaniko garaiko aztarna gehiago eta originalagoak aurki daitezke: esate baterako, Liginaga-Astüeko elizan ¿Atharratzetik 3 km-ra¿, Zünharreko elizan eta Hauzekoan ¿labe absideak daude, eta portada ederrak¿. Baina bitxikeriarik orijinalena forma hirukoiztarreko kanpandorreak dira: hastial oso garaia, pinakulu hirukoitzean amaitua; pinakuluaren erdiko hortza da garaiena. Mota horretako eraikinen adibiderik onena Gotaine-Irabarneko Saint-André eliza da (Atharratzetik 10 km-ra). Baina ez du ematen erromaniko garaikoak direnik.

Zuberoan bertan, baina Biarnoko mugan, eskualdeko santutegirik ospetsuena dago, historia aberatsekoa ¿bide frantsesean dagoelako¿, eta bereziki interesgarria, erromanikotik gordetzen eta eskaintzen duenari erreparatuz gero. Santa Graziko eliza da, erromesen santutegi bat; bertan, Zaragozako zaindari santu martiriaren besoa gurtzen da. Antzina abadia bat zen, XI. mendean Frantzia, Aragoi eta Nafarroako erregeek fundatua, haitzarteek eta uharrek hertsiki itxitako leku zirraragarri batean. Eliza kareharriz egina da; kanpandorre erdia du, teilatua eta berriki jarritako (XIX. mendea) kontrahorma izugarriak. Eliza zaharrak lau zatiko hiru nabe eta hiru abside ditu. Transeptuko eta absideetako zutabeek kono enbor formako kapitelak dituzte, behar bezala zizelkatuta, eta, bertan, Bibliako historiak (emakume santuak eta apostuluak Kristoren hilobiaren aurrean) eta historia profanoak (ehizako eszena, txalupazainak, irudi sinbolikoak) ageri dira. Iparraldeko atarian ¿elizako sarbidea¿, kapitelak eta arkiboltak gai figuratiboen bidez daude apainduta, eta tinpanoan, krismoi eder bat du, alde bakoitzean aingeru bat duela.

Eskualdeko erromanikoaren ikusizko ezaguera osatzeko, Baskoniako mugak gainditu eta Biarnon sartu beharko genuke ¿lur horren eta euskal lurraren arteko lotura historikoak, ahaidetasunekoak eta politikoak gogoratuz¿, eta lurralde horretako hiriburua bisitatu: Oloroe . Han, nabarmenena Sainte-Croix eliza da: hiru nabe ditu, hiru zati eta hiru abside, tronpen gaineko ganga oktogonal bikaina, kalifa estiloko nerbioak eta kapitel historiatuak. Hiri horretan bertan, merezi du Sainte-Marie eliza bisitatzea, antzinako katedrala. Portada ospetsua du, ikonografia konplexukoa: arku handiaren azpian, Kristoren gorpua eraistearen eszena ederra dago irudikatuta, ezohiko gaia erromanikoko irudigintzan. Arku handi horren azpian beste bi daude, alde bakoitzean bat, eta horietan, Apokalipsiko 24 zaharrak ageri dira irudikatuta, Bildotsaren inguruan eserita. Arkuaren arkiboltetan, gizakiak urtaroetan egin beharreko lanen betiko eszenak daude: ehizako eszenak, arrantzakoak, mahats bilketakoak, eta, batez ere, etxeko eta herriko oturuntzenak. Erromanikoko artista herrikoiaren talentua luze eta zabal azaltzen da, hizkuntza guztiz bizi eta dinamiko batez.

Arte erromanikoa Araban

Zorionez, Arabako arte erromanikoko ondarearen zati handi bat gorde ahal izan da. Apaingarri monumental asko eta kalitatekoak ditu ezaugarri. Arabako erromanikoaren historia osoaren azterketari ekiteko, lehendabizi, "hasierako erromaniko" oso oinarrizkoaren arrastoei segika ibili beharko genuke. Izan ere, erromaniko haren lehen agerpenak probintzia horren hegoaldekoak izan ziren, XI. mendekoak, Santiago bideko erromesak ezkutuko bideen bila ibiliko ziren inguruetan; hau da, valle de Ayuda, Valdegovía eta Ebro garaiko guneetan, herriguneek defentsarako dorre garaien babesean egon behar zuten lekuetan.⁴⁵ Agian, urruneko kronologia hori egokitu behar zaio Toberako Santa Maria elizatxo bitxiari: aurrealde erdizirkularra du, eta kapiteletan irudiak, erliebe oso lauz landuta eta prerromanikoa gogora ekartzen duten kanpai formako jantziak dituztela.⁴⁶

Egia esan, Araban ezin da aurkitu XII. mendea baino lehenagoko erromaniko egiazki monumentalik eta aztertzeko moduan kontserbatu denik. Izan ere, Antso Jakituna eta Antso Azkarra Nafarroako erregeek foruak eman zizkieten zenbait herriri ¿esate baterako, Treviñori (1161), Laguardiari (1164) eta Labrazari (1196)¿ eta Alfontso VIII.a Gaztelakoak, Lapueblari (1190). Beraz, ongi kontserbatutako erromaniko egiazki monumentalak erromanikoaren amaiera ingurukoak dira. Atzerapen hori ulergarria da eskualde horren historia politikoaren ikuspegitik ere, erlijioa eta kultura ezartzeko proiektu gutxi planifika baitzitezkeen ia Araba osoan, sarrazenoen erasoaldiei eusteko abangoardiaren bastioi izan behar izan zuen urteetan. XII. mendearen erdialdera sartu ahal izan zen Araba Iruñako erregeen zaharberritzeko proiektuetan.

Hala ere, atzerapen hori azkar konpentsatu zen, erlijio eta arte eraikinak egiteko plan ugari jarri baitzituzten abian. Errekonkistako frontea Arabako mugetatik betiko aldendu zenean sortutako hazkunde demografikoak eta horren ondorioz biztanleria finkatzeak eta lurra lantzeak gurtzalekuen beharra ekarri zuten. Arkitektura erromanikoaren eklosio hori deskribatzeko, bi propietate orokor adieraz daitezke: ugaritasuna eta landatartasuna (monumentalagoak ziren bizpahiru lan izan ezik). Lopez del Valladoren ustez, ehun bat monumentu erromaniko daude guztiz edo hein batean kontserbatuta, estilo protogotikoaren aztarnak dituzten eraikinak kontuan hartuta.⁴⁷ Hasteko, monumentu bikainenetako lau edo bost deskribatuko ditugu.

Armentia

Dokumentuetan ageri denez, bazen Alvaro bat, Velegiako apezpiku, Araban 881. urtean; 987. urtean, berriz, Munio ageri da "Arabako apezpiku". Baina ez dakigu, zehatz-mehatz, noiz eraman zuten apezpiku hiria Armentiara , gaur egungo Gasteiztik 3 km-ra. Kalagorri musulmanen menpe geratu ondoren, Valpuestako elizbarrutia fundatu zenean ¿Arabaren ipar-mendebaldea horren menpe geratu zen¿, Bizkaia ¿elizei dagokienez¿ Enkarterriraino babes handirik gabe geratu zela uste da; eta horregatik sortuko zuten Arabako apezpiku hiria Armentian. Eta han egon zen 75 urtez, nafarrek Kalagorri berreskuratu ondoren, Arabako apezpiku hiriak atzera Kalagorrikoarekin bat egin zuen arte (1087).⁴⁸ Armentiako apezpiku hiria Kolegiata gisa geratu zen, 1498. urtera arte, eta urte hartan Gasteizko Santa Mariara eraman zuten.

Armentiako eliza San Andresi eskaini zioten lehendabizi, eta, azkenik, San Prudentziori. Rodrigo de Cascantek ¿Kalagorriko apezpikua 1146 eta 1190 bitartean¿ sagaratu zuenez, XII. mendearen bigarren erdian eraiki zela adieraz daiteke, jakina.⁴⁹ 1776. urtean, berrikuntza handiak egin zituzten ¿kanpoaldeari eragin zioten, gehienbat¿, aurrealdea desagertu egin zen eta haren ordez elizpe bat egin zuten; eraikin osoa, absidea izan ezik, horma berrien bidez inguratu zuten.

Nabea jatorrizko egiturakoa izango da; latindar gurutzekoa da eta gurutzadura gaur egun ganga modernoz estalia du. Alboetako bi besoak kanoi zorrotzekoak dira. Gurutzaduraren gainean zinborioa dago, bi gurutzeria arkuk osatua; arkuen hasierei tetramorfosen irudiek eusten diete (lau ebanjelariak, lehoi, zezen, arrano eta aingeru buruen bidez sinbolizatuak); gangaz estalitako kupula bat ere badu, Iratxekoaren eta Lizarrako San Migelekoaren antzekoa, eta Gaztela-Leonen antzeko formulak eta garai berekoak daudela gogorarazten du, Poitou frantsesean inspiratuak. Armentiako presbiterioa bi zatitan dago antolatuta; bata kanoi gangaz estalia, gurutzadurarekin komunikatzen duen garaipen arkuaren formari moldatua; eta, jarraian, absidea, baxuagoa eta estuagoa, labe gangaz estalia. Absidearen hondoan, hiru leiho txaranbeldu daude, erdi puntuko arkukoak; horien azpitik, bost lerroko erlaitz bat dago, xake itxurakoa.

Oinetan bi ate zeuden: bata iparralderantz, komenturako pasabidea, eta bestea hegoalderantz, kanporakoa, gaur egun dagoen modu berean. 1776. urtean eraikitako elizpean, jatorrizko ate nagusikoak ziren erliebeak ezarri zituzten.⁵⁰ Dirudienez, hegoaldeko aurrealdea bi mailatan zegoen landuta. Beheko mailan, ate zuzena zegoen, erdi puntuko arkuaren azpian, eta han, Bildotsaren tinpanoa; gainean ¿okulu baten edo leiho baten inguruan, akaso¿, Salbatorearen eta Apostuluen tinpanoa zegoen, eta alboetan, bi erliebe ¿Hilobiratze Santuarena eta Anastasiarena, ustez¿. XVIII. mendeko berrikuntzaren ondorioz, lan hori guztia atarira eraman zuten.

Jatorrizko eraikinari eraldaketa garrantzitsu hori egin ondoren, ulergarria da esatea eskulturen apainketa dela Armentiako basilikaren gaur egungo gauzarik bikainena eta interesgarriena. Ez kapitelen eta erliebeen kalitateagatik eta originaltasunagatik soilik ¿zorionez, berrikuntza lanetan onik atera ziren¿, bai eta erliebeen interpretazio ikonologikoa egin eta jatorriz non eta nola jarrita zeuden jakin nahi duen historialariarengan sortzen duen intrigagatik ere.

Azterketa estilistikoak eskultura lana hiru maisuk egin zutela adierazten du.⁵¹ Lehenak absidearen leihoetako kapitelak egin zituen. Aldarte herrikoia zuen artista zen, lañoa eta adierazkorra, sinplifikazio geometrikorako nolabaiteko joera zuena. Forma bitxiak eta deabru buruak zituzten munstroak irudikatzea gustatzen zitzaion, landareen gaiekin batera. Haren lana XII. mendearen azken herenekoa zela esan daiteke.

Bigarren maisua Galtzadako artearen gaiekiko eta formekiko leiala zen, neurri batean. Gurutzadurako zortzi kapitelak hark eginak direla uste da; eta, agian, bertako harburutxoak eta ebanjelariak ere bai. Badirudi Deikundearen eta Konstantinoren erliebeak ere egin zituela, bai eta elizpeko batzuk ere: Bildotsaren tinpanoa, besteak beste. Lan hori 1200. urte ingurukoa izan daiteke.

Hirugarren maisuak ¿XIII. mendekoa¿ Silosko artea gogorarazten digu, Kristoren hilobiko Marien irudiengatik, elizpeko Anastasiengatik eta Kristoren eta apostoluen tinpanoarengatik.

Armentian, bataiarri erromaniko bat ere badago oinarri baten gainean ¿zimazio baten hondarra izango zen¿. Kopa tailuen bidez apainduta dago, burdineri lana imitatuz angeluetan, eta hori guztia koruko kolomen oinarrietakoak gogorarazten dituzten arkutxo batzuek inguratuta.

Estibaliz

Muino batean, Gasteiztik 8 km-ra ¿gutxi gorabehera¿, 1074. urtean bazen Naiarako Santa María la Realen menpeko monasterio bat. Bi zatiko nabe bakarra zuen. Mende horren hasieran, beste zati bat erantsi zioten. 1972 eta 1973 bitartean, azken berrikuntza egin zuten. Gaur egun, latindar gurutzeko oinplanoa duen basilika ikus daiteke, gurutzaduran linterna duela, abside bat erdiko nabean, eta beste bi gurutzaduraren besoetan zabaltzen diren bi kaperei dagozkienak. Elizaren aurrealdea, Armentian bezala, zati angeluzuzen batek eta abside erdizirkular batek ¿aurreko zatia baino baxuagoa¿ osatzen dute. Absidearen eta gurutzaduraren artean garaipen arku zorrotz bat dago, kanoi gangaz estalia. Absidearen estalkia labe ganga da, eta xake itxurako lau lerro dituen inposta batetik abiatzen da. Atzean, erdi puntuko arkuko bi leiho daude soilik, lauak, ermita batetik ekarriak diruditenak. Hegoaldeko absideak ere bi leiho ditu.

Hegoaldeko gurutzadurako gangak eta nabekoak kanoi zorrotzekoak dira, eta gurutzaduraren iparraldeko besokoak, ojiba gangak. Euskarriak prismatikoak dira, eta kolomak dituzte atxikita; parpain arkuak eta arku formeroak kolometatik abiatzen dira, eta gangaren ogiba arkuak horien gainean daude. Kanpotik, angeluetan kolomatxoak dituen dorre karratua da zinborioa. Berandukoa da, arkuen zorroztasunetik eta apainketa eskultorikoaren garapenetik ondoriozta daitekeenez.

Lan eskultorikoa nabe bakarreko kapitelek eta kolomek osatzen dute. Hemen ere, azterketa estilistikoa hiru maisuk egin zutela esan daiteke. Lehena gurutzaduraren eta aurrealdearen arteko lau kapitelen egilea litzateke. Kapitel horietan, Eroskundearen historia dago ikusgai: Adanen eta Ebaren bekatua, paradisutik kanporatzea, Deikundea eta bekatu nagusiak.

Bigarren maisuaren bereizgarriak honako hauek dira: islamiar kutsu batzuk, nolabaiteko klasizismoa eta trepanuaren teknika. Barruko zenbait kapitel egin zituen: bat gurutzaduran, beste bat nabearen hasieran, eta bi Epistolan.

Portadei dagokienez, mendebaldekoak ez du ezer berezirik: berregindako ate bat da, kontrahorma leunen artean kokatua, arku zorrotz eta bost arkibolta leunekoa ¿boluten kapitel eskematikodunak¿.

Hegoaldeko atea nabarmenagoa da, aparteko eskultura monumentala; eta Lopez del Valladoren ustez gehiegizko apaingarriek multzoaren dotoretasunari kalte egiten dioten arren, euskarrien apaingarriek lilura sortzen dute. Apaingarri horietan, Borgoinako klunitar elizetako inspirazio mesedegarria ikus daiteke, Gaztelatik edo Aragoitik zeharka jasoa, beharbada (Uncastilloko Santa Maria).⁵² Portada XII. mendearen amaieran landu zuten, zalantzarik gabe. Bi koloma ditu alde bakoitzean, janbetan ukondotuak, fuste apaingarridunak eta modelo bera simetrikoki behin eta berriz errepikatzen dutela; alde bakoitzeko kanpoko kolomei dagokienez, eskuinekoan tailua finagoa da ezkerrekoan baino, eskuinekoaren lau petaloko lore nerbiodunak ¿perlekin batera txandaka ageri direnak¿ motibo geometriko lauak baitira ezkerreko koloman. Atearen ondoko bi kolometan, fusteetako apaingarriak saskigintzakoak dira, lau filamentu gurutzatuzko zerrenden bidezkoak. Kapitelak eliza barrukoen desberdin samarrak dira. Haietako bik nolabaiteko korintiar kutsua dute, eta beste biek landare erroleoak dituzte.

Janbetan irudiak ageri dira: ezkerrean, Pantokratorraren gaia, eta eskuinean, San Joan Bataiatzaileaz gain, hostotza apaingarrien bidez elkartutako zenbait irudi. Lau arkiboltetako formak eta eskemak apaingarri soilak dira. Erliebeetan, Deikundea eta arkulari bat ageri dira, besteak beste. Badirudi egiazkoa dela Estibalizen eragina Argandoñan, Duranan, Lasarten eta ¿batez ere¿ Lopidanan.

San Vicentejo

San Vicentejo eliza xarmagarria, gaur egun Sortzez Garbiari eskainitako Done Bikendi Harana herriko ermita, 1963. urtean berritu zuten. Bertan ageri den Inkripzio epigrafikoak 1162. urtekoa dela adierazten du; hau dio: IN NOMINE DOMINI NOSTRI JHESU CHRISTI AEDIFICATUM EST HOC TEMPLUM IN HONOREM SANCTI VICENTII ERA MILESIMA CC.

Eliza horretako bizantziar eragineko jatorrizko formek harritu ez gaitzaten, gogora dezagun garai berean Zamorako katedraleko kupula eraikitzen ari zirela (1151-1174), bizantziar eragin nabarmenekoa. Oso txikia izan arren, euskal erromanikoko gehienen moduan, San Vicentejo da Gasteizko elizbarrutiko eraikinik ederrenetakoa.

Arkitektura oso bakuna da: nabe bakarra, bi zati eta hirugarren zati motzago batean eraikitako presbiterioa, eta abside erdizirkularra. Nabearen estalkia harlanduzko kanoi erdi zorrotzeko ganga da, eta absidearena, labe ganga. Pilastrek eta atxikitako koloma erdiek osatutako euskarrien gainean daude parpain arkuak. Kapiteletan, tamaina handikoak, akanto estilizatuak eta giza aurpegiak ageri dira. Lan finak eta trepanatuen bidez egindako zuloen sakonerak agerian uzten dute bizantziarren eta musulmanen kutsua. Absidean hiru leiho txaranbeldu berdin daude, kanpora begira. Presbiterioaren zatiko bi aldeetan, bi horma hobi egin zituzten, erdi puntuko arku bikoitzekoak, mainel banaren gainean ¿mainelak, gaur egun, desagertuta daude, nola ez dakigula¿. Apaingarririk gabeko mentsula batean finkatutako erlaitz batek barruko hormak zeharkatzen ditu. Dena den, aurrealdean baditu apaingarriak: giza irudiak, animaliak, landareen motiboak eta motibo geometrikoak.

Kanpoan, absideak lau plano ditu, kontrahormen bidez bereiziak; horiek koloma erdiek eta haien arteko zutabe poligonalek osatuta daude, eta koloma erdiek hiru baoetako arkuei eusteko balio dute. Pilastrak teilaturaino igo eta hautsi egiten dira, hau da, zabaltasun handiagoa hartzen dute. Bakoitzak bi kapitel ditu, altuera desberdinean. Teilatuaren ondokoek edertasun paregabea dute: hosto oso trepanatuz egindako mototsen bidez apainduta daude. Absidea gainjarritako hiru atalek osatzen dute, goranzko mugimendua nabarmentzeko. Lehen atala trinkoa eta erdizirkularra da. Bigarrenak bost hormatal ditu, eta erdiko hiru hormataletan lehen adierazitako baoak daude, landare apaingarri oparoko arkuak eta kapitelak dituztela. Hirugarren atala ere erdizirkularra da, eta paramentuetan inposten gainean finkatutako hiru lobuluko arku itsuak daude inskribatuta.

Elizara sartzeko atean, sei arkibolta daude, zistertar kapitelen gainean, harburu lauko teilatu hegala gainean dutela, hiruk izan ezik ¿horiek kutsu musulmaneko biribilkiak edo apaingarri xumeak dituzte¿. Kapitelak oso ederrak dira, batzuk korintoar arte puru samarrekoak, trepanu bidez maisuki landutako hostotza dutela.

San Vicentejo eraikin oso bitxia da euskal erromanikoan. Estiloari dagokionez, mota guztietako antzekotasunak egotzi zaizkio: Silos, Santiago, Zamora, Borgoina eta abarretakoak; eta, jakina, bizantziar ereduak eta musulmanak ere bai. Bestalde, San Vicentejoko ereduak Araban, Errioxan, Nafarroan eta Gaztelan zehar zabaldu zirela ere adierazi izan da. Bistakoa da egilea atzerritarra zela.

Tuesta

Tuestako Asuncion parrokiari, Arabaren hego-mendebaldean, "Valdegovíako katedrala" ere deitu izan zaio. Bitxia da, oso antzinako lekua izanik (993. urtetik ageri da dokumentuetan), bertako elizak ¿erromaniko berantiarrekoa¿ historialarien arreta erakarri ez izana, XX. mendera arte.⁵³ Eliza estilo hibridokoa da eta zenbait garaitan eraikia; agian, horregatik ahaztu zuten. XIII. mendearen hasieran hasi ziren eraikitzen, eta masak eta espazioak transformatuz joan ziren, ondorengo eranskinen bidez. Nabe bakarra du ¿29 m luze eta 11 zabal¿, lau zatikoa, eta santutegiko zatia ere bai; zati hori aurrealde poligonal batek ixten du, lau hormatalekoa, eta horietako bakoitzean leihate bat dago. Egitura ezin hobea da: kareharrizko harlandu isodomoak ditu, tamaina erregularrekoak eta ertzak behar bezala bukatuta. Erromanikoa gogorarazten digun bakarra aurrealdea da: gune erdiratu bat; bertan, indar lerroek giltzarrian bat egiten dute, gurutzea daramaten aingeruen inguruan eta, batez ere, garaipen arkuaren ahoan kokatutako Pantokratorrean. Badirudi garaipen arku horren gainean gangaren sei nerbiazioak elkartzen direla. Nerbiazio horiei esker, gangako plementuen pisua absidearen angeluetan kokatutako kolomatxo lerdenen kapiteletan deskargatzen da.

Ez dugu arrazoirik aurkitu maisu eraikitzailea nor izan zen zalantzan jartzeko, horren izena ¿Elias¿ inskripzio batean ageri baita, erromanikoaren izaerari jarraituz, fededunari egia eskatologiko izugarriaren aurrean zer eginkizun dituen gogorarazteko: "O dives, dives, non omnis tempore vives Fac bene Deo in vivis, post mortem vivere si vis. Elias me fecit" (Ene. aberats, aberats, ez zara betiko biziko. Jainkoarentzat ongia egin gainerakoei, hil ondoren bizi nahi baduzu. Elíasek egin ninduen).

Marquínez

San Joan ermita Marquínezen kanpoaldean dago (Arabako mendialdeko hiribildua, Treviño konderriaren mugakide; aurreko kapituluan hitz egin genuen herri horri buruz). Gaur egun arte katolikoen gurtzagune izateari eutsi dion erromanikoko monumentu bikainetako bat da. Kasik ez da hari buruzko agiririk geratu, baina fatxada nagusiko inskripzio batek 1226. urtean eraiki zutela adierazten digu, bai eta Kalagorriko apezpiku Juan Perezek fundatu zuela ere.⁵⁴

Beraz, trantsizioko eraikina da, harlanduzko fabrika onez moldatua, nabearen iparraldeko horman izan ezik ¿han harlanduzkoak erabili zituzten¿. Kanpotik, eraikin osoak erliebe nabarmena duela erakusten du, bai basamentuan ¿hor aurrealdea altxatzen da, maldaren maila zuzentzeko¿, bai eraikina apaintzen duten elementuetan: erlaitz batean, takeatu bidez apaindua, eta altuera ertainean dagoen inposta lerro batean. Inposta lerro horrek horma bi ataletan banatzen du, eta goranzko mugimendua eta multzoaren garapen horizontala orekatu egiten ditu.

Arabako eliza txiki horietan hain arrunta den eskemari jarraiki, oinplanoa aretokoa da, hiru zatiko nabe bakarrekoa eta kanoi ganga arinki zorrotzekoa, pilastren gaineko bi parpain arkuk bereizia. Aurrealdea erdizirkularra da, bi zatitan banatua, eta altuera pixkanaka txikitzen da. Aurrealdearen altueraren eta gainerakoaren altueraren arteko aldeak bolumen sorta ederra osatzen du. Estalkia hasieran egurrezkoa zen, baina berrikuntza batean zeramika forjatuzko batez ordezkatu zuten.

Portada bakarra hegoaldeko fatxadan dago, nabearen bigarren zatian, eta irtengune bat osatzen du. Irtengune horretan ate txaranbeldu bat dago: hiru arkibolta ¿landareen eta besante sorten bidez apainduak¿ eta baketoiak txandakatzen dira. Arkiboltak harroinetan atzaparrak eta kolomartean baketoiak dituzten hiru koloma pareren gainean daude; janbetan sistema bera ageri da. Kapiteletan ere landareen motiboak dira nagusi.

Arkibolten tratamendua aintzat hartuta, artista Estibalizko edo Duranako eskolakoa izan zitekeela iradokitzen du Lopez del Valladok.⁵⁵ Hegoaldeko horman, antzeko bi leiho daude: bata portadaren ondoan, eta bestea nabearen lehen zatian. Erdi puntuko arkukoak dira, baketoia eta hiru koloma pare dituzte ¿atzaparrezko harroindunak¿, inposta sinpleak eta ongi landutako akantoak dituzten kapitelak, eta besante sorta bat estradosean.

Aurrealdea elkarren segidan estutzen diren bi zatitan banatuta dago. Absidearen erdiko gunean, gainerakoak baino txikiagoa den bao bat dago. Erdi puntuko arkukoa da, eta inpostan finkatutako bi baketoik osatzen dute. Billeteen bidez apaindutako inpostak aurrealde guztia zati txikiagotan banatzen du, horizontalki. Barruko apaindura urria eta kapitel begetalen eskematismoa harrigarriak dira.

Arabako beste eliza erromaniko batzuk

Artearen historialariarentzat alderdi interesgarriak dituzten gainerako elizen artean, nabarmenenak arabar lautadan daude, apezpiku hiria izan zenetik ez oso urrun.

Lasarteko antzinako eliza batetik, bi leiho txaranbeldu geratu dira absidean ¿Armentiako eta Estibalizko eskulturen eta erliebeen garai berekoak dirudite¿, egile berberek tailatuak, seguru asko. Hegoaldekoak hiru arkibolta ditu, akantoen bidez apainduak, kanpoaldetik eta barrualdetik. Lasarteko nabarmenena absideko beste leihoa da, hego-ekialdeko hormakoa. Janbetan apostoluen irudiak ditu, sei kanpoan eta beste seiak barruko txaranbelduan, 1974. urteko berrikuntzan desestaliak. Irudiek ez dute ikurrik eta fusteen ordez jarrita daude, kapitelen azpian, antzinako kariatideen tradizioa berreskuratu nahi balitz bezala. Irudietan Armentiako irudietako hieratikotasun bera nabarmentzen da; gainera, oihalak ere Armentiako modu berean daude jarrita. Leiho horren gainerako apainketa akanto hostoez eta gurutzadura geometrikoez egina da.

Berrikuntzaren aurretik, bao horren alde bakoitzean Deikundearen bi irudiak zeuden, gainerako irudien jarrera kariatide berean. Ezkerrean, aingerua eskuan lore bat zuela; eskuinean, Ama Birjina, barkillo antzeko tolesak zituen tunika jantzita. Azken berrikuntzan, bi estatuak elizaren barrura eraman zituzten.

Duranako San Estebanen ere ¿XIII. mendeko eliza; aurrealdeari bi zati gehitu zizkioten XVI. mendean¿ bitxiena eta zaharrena portada da. Portadaren arku zorrotza lau koloma ukondoturen gainean dago alde bakoitzean, eta koloma ukondotuak, berriz, hostotza sinplifikatuz apaindutako harroinetan. Lau arkibolten apaingarrien aniztasuna eta orientalismoa harrigarria da.

Apainketa nahiko laua da. Kolomen idulkiak eta oinarriak arkutxoek, zartailuek (garoak), zirkulu izardunek eta zerrenden eta sugeen sigi-sagek apaintzen dituzte. Janben izkinek, horietako batzuen aurrealdeek eta zenbait arkiboltak nolabaiteko ekialdeko kutsua dute. Eta, agian ¿Lopez del Valladoren ustez¿, Ekialdetik etorriko ziren kapiteletan honako hauek egin zituztenak ere: buru zakarrak, boluta faltsuak, landu gabeko zartailuak, zirkuluak eta triangeluak; eta kapitel batzuen izkinetan, aurrez aurre ipinitako munstroak, arrapala arranoak, hegaztiak kopa beretik edaten eta abar.

Gasteiztik eta Estibaliztik kilometro gutxira, Argandoñako Santa Columba elizak XIII. mendeko Arabako eliza erromanikoen betiko egitura du: nabe bakarra kanoi erdi zorrotzez estalia, hiru zatiko parpain arkuak, abside erdizirkularra eta abar. Portada ederrak zutik dirau, kolometan fuste saskiratuak dituela, Estibalizko estiloan; eta absidean, sekulako leihoa dago, han zeuden bietako bat. Portadan, harrigarria da sei koloma pareen zimazioetan eta kapiteletan ageri diren elementu apaingarrien aniztasuna, bai eta horiei eusten dieten janben izkinetan ageri direnak ere. Duranako elizarekiko lotura nabaria da.

Estibalizen eragina Lopidanako parrokian da nabarmenena, agian. Arkuen zorroztasuna bikaina da; baoetan, batez ere. Aurrealdea angeluzuzena da, estilo erromaniko bizkaitarrekoa. Absidean zenbait leiho daude, baketoidun arkiboltak dituztela. Arkibolta horiek kolomen gainean daude, eta horiek ere baketoiak dituzte, eta kapitel oso bitxiak; horietako batzuk giza buru soilek osatzen dituzte. Zalantzarik gabe, portada ederra da Lopidanako deigarriena: hiru arkibolta ditu, erdikoa akanto estilizatuen bidez apaindua. Alde bateko hiru kolomak beste aldekoen berdinak dira. Kanpoko laurak saskiratuak dira, eta barruko biak, erretikulatuak.

Argandoñakoak eta Lopidanakoak bezalako fuste saskiratuak Okarizen ere badaude; lan hori ere Estibalizko monasterioaren eraginpean sortu zen, zalantzarik gabe ¿erromaniko arabarraren fokua izango zen Estibaliz¿.

Araban, Nafarroan bezala, arkitektura erromanikoaren zerrenda osoa egin beharko bagenu, leku asko eta asko aipatu beharko genituzke. Horietako batzuk ermita izandako parrokiak dira. Esate baterako, Amamioko San Juan , Araia eta Albeiz arteko lurretan, San Millánen menpe; eraikin txikia da, oinplano angeluzuzenekoa, aurrealde zuzenekoa, ongi eraikia, eta bertan leiho txaranbeldu bat du, aurrealdearen hegaletako xake formako inposta duela apaingarri bakartzat; edo Toberako Santa Maria ermita, probintziako hego-mendebaldeko eliza erromaniko antzinakoenetakotzat hartua.⁵⁶

Tuestan eta Marquínezen hautemandako gotikorako trantsizioa beste eliza askotan ere nabaritzen da, eta merezi du horietako batzuk aipatzea: Nuestra Señora de Ayala santutegiak (Alegría-Dulantzi) egitura protogotiko nabarmena du, deskribatutako eskemaren arabera; eta apainketa oso diskretua: landareen bidez apaindutako zenbait kapitel, bao interesgarri bat presbiterioaren hegoaldeko aldean, harburu bitxiak teilatu hegalean eta abar. Otoko bi parrokien egitura XIII. mendeko protogotikoaren diseinu berekoak dira. Oto Goieneko parrokian, harlanduzko horma zabalaren monotonia bi inpostak hausten dute; horren ondorioz, horma hiru ataletan eta erdi puntuko hiru leihotan banatuta dago. Dena den, leihoetan, inpostetan, erlaitzean eta erlaitzari eusten dioten harburutxoetan ez da apaingarrien eta molduren aztarnarik ageri. Aldiz, Oto Barrenekoan apainketa lana ardura handiz eginda dago. Aurrealdean, teilatu hegalean, harburu oso apainduen ilara bat dago; jarraian, absidearen erdiko atalaren aldeetan, atxikitako kolomaerdien bidez bereizita, hiru leiho daude, ia erdi puntukoak, arkibolta apainduak dituztela ¿batzuk akantoen eta xake formako apaingarrien bidez¿. Kapitelak ere akanto ederren bidez daude apainduta. Elizako portada arku zorrotzekoa da, eta bost arkibolta baketoidun ditu, mota askotako apaingarriak ¿hostotzak, giza irudiak, aurrez aurre jarritako animaliak eta abar¿ dituzten kapitelek koroatutako baketoietan finkatuak. Betoñoko San Estebanen portada, proportzio ederrekoa, kasik ez da zorrotza. Hiru arkiboltak, ernamuin gutxi batzuez apainduak, hiru koloma pareren gainean daude, kapitel ia berdinekoak, soilik akanto hostoen, boluten eta pinaburuen bidez apainduak.

Beste aztarna interesgarri batzuk ere aurki daitezke Urrialde, Miñano Gutxia, Gazeo , Laguardiako San Andres, eta beste zenbait tokitako elizetan.

Erromanikoa Bizkaian

Zalantzarik gabe Bizkaiko erromanikoa Arabakoa baino kantitate eta kalitate txikiagokoa da. Hala eta guztiz ere, lurralde horretan, estilo erromanikokoak direla esan daitekeen zenbait eraikin ageri dira ia osorik, bai eta zati asko ere.⁵⁷

Ez dugu San Pedro de Abrisqueta (Arrigorriaga) ermitari buruz hitz egingo, aurreko kapituluan deskribatu baikenuen oso antzinako ermita hori, zenbait ezaugarri prerromaniko eta, agian, bisigotiko dituena.

Muxika hiribilduan, Erdi Aroko artearen historialariaren arreta bereganatzeko moduko bi gurtzagune daude: Ugarteko San Vicente parrokia eta San Roman ermita. San Vicente parrokian, erromanikoa izango zen antzinako eliza baten hondakinak ageri dira ¿oinplano angeluzuzenekoa, bi zati karratu gehi aurrealdekoa¿. Hondakin horiek iparraldeko hormako bi bao biki ¿gaur egun itsuak¿ eta aurkako hormako zenbait harburu dira; horiek arkupean babestuta daude eta profil ganbileko erlaitz bati eusten diote. Erlaitzean, artearen hostoen motibo apaingarriak ageri dira, modu bakunean diseinatuak, baina nolabaiteko grazia naturalik falta ez dutenak. Bost harburutxoak figuratiboak dira, baina gaiak ezin dira identifikatu, denborak higatu egin baititu. Teknikan esku zarpaila nabari da; bestalde, multzoa arte erromanikokoa da, baina ez XII. mendea baino lehenagokoa.

San Roman ermita muino pintoresko batean dago eta ohiko eskemari jarraitzen dio: alegia, nabe bakar bat eta burualde laukizuzena; alboetan, harlangaitz arrunteko eta harlanduzko egitura du. Estua zelako estali zuten zurez; seguru asko, eraiki zen unetik bertatik. Ermitara hegoaldetik sartzen da, zortzi dobela handiz egindako arku zorrotzeko bao batetik. Zizelkatu errustikozko inposta du euskarri. Mendebaldeko horman, bi bao handi ditu. Baina baliteke hauek izatea elementurik nabamenenak: batetik, absideko bi leihoak, ernamuinduak, mainelak dituztela eta kanpoaldera zeihartasun nabarmena dutela; eta, bestetik, estaltzeko erabilitako arku zorrotz arruntak. Tinpanoa eta hori inguratzen duten arkuak harlandu bakarrean zizelkatuta egotea ere nahiko bitxia da.

Zumetxagako San Migel ermita da arte erromanikoko zale bizkaitarrek gehien bisitatzen eta estimatzen duten ermitetako bat: bertara iristen erraza delako, landa inguruneagatik eta kalitate estetikoagatik. Arkitekturari dagokionez, eskema orokorra errepikatzen da: oinplano angeluzuzena, nabe bakarra eta abside angeluzuzena. Harlangaitz txikiko egitura du, eta alboetan eta baoetan, harlangaitz txikiak eta harlanduak nahasten dira. Ermita eraiki ondoren, horma lodiak eduki arren, kontrahormak gehitu behar izan ziren, eraikina sendotzeko. Barnealdean, inposta jarraitu batetik abiatzen den kanoi ganga du. Absidea karratua eta estua da (4 m baino gutxiago ditu) eta kanoi erdiko arku zorrotz batek estaltzen du. Bi arkuko leihate zoragarria du, zertxobait txaranbeldua; horietako arku batek landareak eta gurutzatuak ditu zizelkatuta. Bi arkuek kolomak dituzte euskarri; bata, fuste leunekoa, eta bestea, apaindua. Koloma horiek, batez ere, apaindura geometrikodun kapitelak dituzte, baina kapitelen batean giza bururen bat ere ikus daiteke.

Ermitak hiru sarrera ditu. Interesgarriena hegoaldekoa da. Ate hori zertxobait txaranbeldua da eta bi arkibolta leun ditu. Kanpoko arkiboltak horma bat du euskarri eta, gainerakoek, janbak. Ez du apaindurarik. Arkibolten euskarri diren kolomek traza ugariko fusteak dituzte. Horietako bi irudi geometrikoen eta landareen arteko nahasketa dira, eta besteak, saskiratuak. Koloma horien kapitelak ere traza ugarikoak dira; horietako batean, giza aurpegi bat ageri da; besteetan, berriz, hostotzak eta pinaburuak dira nagusi, akanto eta kaulikulu eta guzti. Barrio Lozak leiho txiki horrek kanpotik begiratuta duen edertasuna azpimarratzen du: "por su variedad decorativa, por sus motivos tan arraigados en la estética popular y por su buen estado de conservación".⁵⁸ Baina, herrikoitasun kutsu hori izan arren, saskiratutako fusteek Arabarekin (Estibaliz eta Argandoña) loturaren bat duela pentsarazten digu, bai eta hargin euskaldunen talde bat hara eta hona ibiliko zela ere.

Bakioko San Pelaio elizak ¿horrela deitzen zitzaion, Bakio eta Bermeo banandu zirenetik (1927)¿ Gaztelugatxeko San Joan ermita ordeztu zuen, Gaztelugatxera igo eta jaistera behartuta zegoen jendeari liturgi zerbitzu erosoagoa eskaintzeko. Gaztelugatxe monasterioa San Juan de la Peñari dohaintzan eman zitzaion, 1053. urtean. Bakioko San Pelaio Zumetxagatik oso hurbil dago, eta eskema orokorrari jarraitzen dio: nabe bakarra du, eta abside angeluzuzena. Nabea zurezko armaduraz estalita dago; absidea, berriz, gangaz. Egitura hareharrizkoa du, izkinako harlanduz nahastuta. Hormek metro bateko lodiera dute eta azkeneko zaharberritzearen ondorioz, itxura irmoa dute.

Barnealdean, garaipen arku zorrotz batek nabearen zabalera osoa hartzen du. Harroinetan atzaparrak dituzten pilastrei ezarritako koloma erdien gainean sostengatzen da. Fuste ahulak ditu; kapitelak, berriz, tamaina handikoak dira, hostozko saskien motakoak. Zimazio leun eta meheari inposta nazelatu eta soil batek jarraitzen dio. Absidea nahiko zabala da (4 m baino gehiago ditu) eta grazia handiko leihate txaranbeldua du. Leihate horrek arku batzuk ditu, eta horiei saski itxurako dekorazioa duten kolomatxo pare batek eusten diete ¿alde bakoitzean batek¿.

Ermitaren sarrera bakarra mendebaldeko fatxadan dago. Txaranbeldua da eta ateko arkuaren kanpoaldean dauden hiru arkiboltak, berriz, lauak; horietatik bi arkibolta ¿barnealderantz daudenak¿ fuste lauko koloma ukondotuen gainean finkatuta daude, inposten bidez. Koloma ukondotu horiek badute berezitasun bat: kubo formako plinto batzuen gainean kokatuta daude, zorutik dezenteko distantziara. Kapitelek nahiko itxura zarpaila dute; horien diseinuak profil kurbatuko lorratz hondoratuak baino ez ditu; eta horrek agerian uzten du egileen landatartasuna.

Fruizko San Salvador eliza erromaniko zaharretik gugana iritsi den gauzarik aipagarriena portada da. Portada hori elizaren hegoaldean dago, fuste altuko eta meheko kolomatxoak euskarri dituen gorputz irten batean babestuta, eta metro erdiko alturako zokaloa du oinarri.

Ateko baoa, 1,2 metroko argi epemua, janbek, inpostak eta arkibolta zorrotzek mugatzen dute. Hirien artean interesgarriena barlealdean dagoena da: landarez eta akantoz landutako dobelez osatua da (erdiko dobelak giza irudia du). Portada horretako euskarriak ¿hau da, animalien irudiz osaturiko harroinen gaineko kolomaukondotuak¿ kontu handiz landuta daude. Muturreko fusteak bikiak dira, eta erronbo itxurako zirpikitu sakonak dituen saski itxurako sare estu baten baitan enbutituta daude.

Piramide enbor itxurako kapitelak ere interesgarriak dira; kementsu zizelkatutako hostotzez, pinaburuz eta kardina motako hostoz apainduta daude. Beste bi kapitelak figuratiboak dira: pertsonaia hieratikoak eta zaldizkoak irudikatzen dituzte; seguru asko, torneoko edo gerrako eszenak. Badirudi multzo hori 1200. urte ingurukoa izan daitekeela, eta, seguru asko, arte erromaniko arabarraren eragina izango du.

Lemoizko Andre Mari eliza XIII. mende hasierakoa da; eliza zahar horretatik portada bat, abside leiho bat eta beste zenbait aztarna ditugu. Portada erdi puntuko hiru arkuk, bi arkiboltek eta itxierako arkuak osatutako sarrera dugu. Kapitelek eta inpostak izan ezik ¿Jacako xakeztatuz apainduta baitaude¿, portadako gainerako elementuek ¿janbak, kolomak eta arkuak¿ ez dute apaindurarik. Kapitelek era askotako apaindurak dituzte: batzuek, ikonoak eta, besteek, landare eta irudi geometriko estilizatuak. Haietan, benetan zaila da irudiak eta gaiak identifikatzea. Batean, badirudi gotzain bat irudikatu nahi izan dela. Kaperako hormetan, leihate erromaniko bat kontserbatu da, oso sinplea, koloma lodiak eta hosto zabaleko kapitelak dituena.

Bizkaian, dokumentazio zaharrenen artean, Durangaldeari buruzkoa dugu. Badakigu XI. mendean hainbat monasterio txiki zeudela eskualde horretan. Horren adibide dugu Tabirako San Pedro. Hormako horma atalak dira monasterio horren antzinatasunaren lekuko bakarrak. Horma atal horiei arretaz begiratuta, badirudi XII. mendekoa dela beranduenez.⁵⁹ Baliteke 1180koa izatea; Nafarroako Antso Jakitunak Durango Hiriberriari forua eman zion urtekoa, hain zuzen. Nahiz eta XV. mendeko eransketek eta gerora eginiko berrikuntzek aldaketa handiak eragin, jatorrizko elizak eredu arruntari jarraitzen ziola ikus dezakegu; alegia, oinplano angeluzuzeneko nabea eta absidea ditu.

Hegoaldeko horma atalean bi bao daude: bata profil erromanikokoa da; besteak oxkardun intradosa du eta zistertar inspiraziokoa da. Beste bi pieza deigarri ere badaude: koruko karela, tailu mozarabiarrekoa eta, zenbaiten ustetan, XII. mendekoa; eta XIII. mendekoa izan daitekeen bataiarria, erronboide formako eskemez apaindua.

Barrikako Andre Mari eliza ere monasterio baten eraketari lotu behar zaio; badago monasterio hori eratzeko jasotako dohaintzei buruzko dokumentazioa, XI. mendekoa, hain zuzen. Baina jatorrizko elizatik absidearen horma bat eta leihate bat baino ez dira geratu. Hori da garai hartako Bizkaiko elizetako leihate txaranbelduena. Erdi puntuko hiru arkibolta ditu eta bolaz apainduriko hauts babesa. Kanpoaldeko arkibolta leuna da; beste biak, berriz, zirkulu txiki arruntez apaindurik daude eta inposta bat dute euskarritzat ¿inposta horrek txaranbeldu osoa hartzen du, bai eta janbak ere¿. Kapitela kono enbor formakoa da eta landare eskematizatuak ditu, batere fintasunik gabeak. Kolomatxoek ebakigune geometrikoz arinki apaindutako fusteak dituzte.

Bizkaiko eliza erromaniko aipagarriena Elexaldeko Andre Mari eliza da; Galdakaon dago. Nahiz eta kronologikoki erromanikoari dagokion garaitik kanpo egon, alderdi estilistikoari eta ikonografikoari dagokionez, erromanikotzat har daiteke. XX. mende hasieratik, Bizkaiko Erdi Aroko arteko monumentuen artean bisitarik gehien jasotakoa da, eta ikertzaileek gehien aztertutakoa ere izango da, seguru asko.⁶⁰ Barrio Lozaren eta F. Malo Anguianoren hitzetan, zenbait dokumentuk 1250. urtekoa dela frogatzen dute. Bestalde, Leopoldo Torres Balbasek dio Galdakaoko zenbait emakumezkoren orrazkera Alfontso Jakitunaren erregealdian (1252-84) eta Antso IV.aren erregealdian(1284-95) egon zela modan. Elexaldeko Andre Mari elizak, beste euskal eliza askok bezala, aldaketa asko izan zituen ondorengo garaietan.

Eraikin zabala da eta kutsu erromanikoa du, baina arte gotikoko ezaugarri nabarmenak ere baditu. Lehenago beste eliza bat zegoen; dokumentuen arabera, eliza "zaharra" deitzen zitzaion. Orain ikusten dugun eliza, atzeko aldea, behintzat ¿nabearen oineko bi atalak¿, XIIImendekoa da (baina XIII. mendea aurrera ondo joana). Geroago, burualde osoan erreforma errenazentista egin zen, eta, ondoren, beste erreforma bat 1738an. Erreforma horietan, zenbait bao itxiegin zituzten aire korronteak eragozteko, horiei elizkizunak zailtzen baitzituzten. Fabrika sendoa da, kontrahorma indartsuz eta harlandu oneko egituraz finkatua. Nabea zabala da (30 m luze, 8 m zabal gurutzaduran eta 7 m nabean). Obra protogotikotzat hartu behar da, baina nolabaiteko primitibismo errmmanikoari eusten dio parpain arku zorrotzeko armazoian, nerbiazioari eusten dioten kolomen kapiteletan ¿koloma horiek horman sartuta daude¿ eta kapitelen harroin altuetan. Nabea hegoaldeko horman irekitako bi leihatek argitzen dute; bata txaranbeldua da, eta bestea, portada gainean geminatua. Kanpai horma sendo ¿eta, inolako zalantzarik gabe, berriztatu¿ batek koroatzen du eraikina; horrek nolabaiteko gotorleku itxura ematen dio.

Leiho isurki batek, ia erdizirkularrak diren hiru arkiboltek eta beheko aldeko arku tribulatuak mugatzen dute portada. Arku tribulatuaren eta azken arkiboltaren artean libre geratzen den tartean, Deikundearen eszena dago irudikatuta (Aingerua ezkerraldean, eta Ama Birjina eskuinaldean), gai nagusia hori dela adierazi nahian bezala. Gainerako dekorazio arkitektonikoa arkiboltetan eta kapiteletan zehar dago barreiatuta. Horiek txaranbeldutako fuste leun eta monolitikoko koloma ukondotuak dituzte euskarri. Atea bederatzi harburuz osatutako teilatu hegalak mugatzen du goiko aldetik. Egiturako zenbait ezaugarri protogotikotzat har baditzakegu ere, portadako iIonografiak berrIro ere erromaniIoa dela adierazten digu.

Leiho isurkiak muturretan bi aingeru ditu euskarritzat eta landareez apaindurik dago. Kanpoaldeko arkiboltak hildakoen piztueraren gaia dakarkigu gogora. Gainerako arkiboltak apaindura ugariz apainduta daude; hala nola, landareez, animaliez eta nekez identifika daitezkeen giza irudiez. Irudi guztiak kurban jarrita daude, landu gabeko drosel gotikoen azpian. Zenbait aurpegi irribarrez daudela ikusita, naturalismo hasiberriaz ere hitz egin dezaiegu, horren bidez espresioa bilatu nahi izan baita. Kosme Barañanok eta Gonzalez de Duranak portada horri buruzko azterketa ikolografiko zehatza eta osoa egin dute, oso lan dokumentatua eta eruditua. Adierazten dutenez, oraingoz ezinezkoa da azterketa ikolologikoa egitea, ez baitago garai historiko horretako kultur informaziorik.

Gainera, portada nagusi horretako ikonografiaz esan behar da horman badaudela beste zenbait gai figuratibo ere grabatuta, nekez interpreta badaitezke ere, eta beste ate bat ere badagoela. Ate hori txikia da, eta kolomatan sostengatutako ojiba arkua, kapitelak eta abakoak ditu; azken horien gainean, oso hondatutako bi aingerutxo daude.

Eliza paregabe horri nahasketak ematen dio nortasuna; hain zuzen ere, bi elementu hauek nahastuta izateak: batetik, gizarte primitiboak eta espiritualki beldurtuak berezko dituen gai ikonikoak, eta, bestetik, naturalismo alaiaren bilaketa ¿bizitzari buruzko ikuspegi frantziskotarrarekin lotu daitekeena¿.

Kapitulu honekin amaitzeko, aztarna erromanikoak dituzten lekuak aipatzera mugatuko gara ¿horietako zenbaitek interes artistikoa dute¿. Bizkaiko lurraldearen mendebaldeko mugetan, San Roke eta San Sebastian ermita dago, Kolitxa mendiaren tontorrean. Egitura apaleko eraikina da, eta urteen buruan, inolako zalantzarik gabe, errefrakzio ugari izan ditu; baina errefrakzio horiek eraikinaren egituraren zarpailtasuna errespetatu dute. Gainera, bi sarrera zahar gorde dira: mentsula meheak euskarri dituzten bi baketoidun arkibolta oso estuko portada erromanikoa eta estilo protogotikoagoa duen beste elizatari bat hegoaldean. Badirudi XVI.-XVII. mendeetako berreraikuntza guztientzat kontsigna ofiziala zela jatorrizko elizaren atalen bat errespetatzea ¿fede elkartearen eta gurtzaren sinbolotzat hartuta¿. Horrenbestez, Artzentaleseko San Migel elizan, adibidez, portada errespetatu da; portada hori irudi geometriko soilez apainduta dago, eta bi arkiboltez inguratuta. Era berean, Bizkaiko hegoaldeko mugatik hurbil, Olarteko San Bartolome (Orozko) eliza zaharraren portada erromanikoa gorde da. Iurretako San Kristobal elizan, baketoidun arkibolta zakarrak dituzten ateak ikus daitezke; horiek arku zorrotzeko arte erromanikoaren lekuko dira. Gautegiz Arteagako Andre Mari elizak, berriz, portada txaranbeldua du, eta horrek, are zorrotzagoak diren hiru arkibolta. Beste zenbait aztarna erromaniko edo protogotiko honako eliza hauetan aurki ditzakegu: Getxoko Santa Maria elizan eta Murgiako San Pedro elizan (bietan, kapitelak), Kortezubiko parrokian (bataiarria), Sondikako San Joan Bataiatzailearen elizan, Bermejilloko San Lorenzo ermitan, etabar. Horietako zenbait aztarna Bizkaiko Museo Historikoan daude.

Museo horretan, Santurtziko San Jorge elizako tinpano bitxia kontserbatzen dute. Bitxia diogu, Bizkaian kontserbatutako tinpano erdizirkular bakarra delako eta zakarki landuta dagoelako. Tinpanoan, Apokalipsiaren Teofania dago irudikatuta, Kristo Maiestate egoeran eta Tetramorfosek inguratuta dagoela. Siga-saga formako apaingarri mehe batez inguratuta dago; irudien diseinua, berriz, oso zakarra da. Baina, agian, irudien marrazketa eta lanketa baldarra dela esan beharrean, oinarrizko espresionismo deformatzailea duela esan beharko genuke. Asko eztabaidatu da noizkoa den. Zenbaiten ustez, "itsasertzean kokatutako San Jorge monasterioko" eliza dohaintzan eman zen garaikoa da ¿dohaintza hori dokumentatuta dago¿; hau da, 1075. urtekoa. Jatorrizko San Jorge elizari buruzko beste zenbait datutan oinarrituta, berriz, bada tinpano hori XII. mendean bete-betean kokatzen duenik ere (Apraiz). Gaya Nuñok elizaren tailu lauaren eta landu gabearen baldartasuna azpimarratzen du, eta XII. mendekotzat jotzen du (XX. mendean oso aurrera joanda).

Erromanikoa Gipuzkoan

Gipuzkoako egungo lurraldean, Astigarribian izan ezik (Deba arroan), arte erromanikoaren aztarna apal batzuk baino ez daude. Dena den, horrek ez du esan nahi Gipuzkoan eraikin erromanikorik izan ez zenik. Erabat justifikatua dela iruditzen zaigu P. Felix Lopez del Vallado arkeologoak emaniko azalpena; alegia, Erdi Aroko elizen desagertzea gipuzkoarrek XVI. mendean nazioan izaniko parte hartze handiaren ondorioa dela, bai eta horrek eraginiko beste honen ondorio ere: "afluencia de las riquezas a este país, en el que se recontruyen todos sus grandes edificios o se levantan de nuevo".⁶¹

Arkeologo horren ustez, Gipuzkoako aztarna erromaniko zaharrenak Bedoñakoak dira (Arrasatetik 3 kilometrora): egungo elizako hormetan sartutako leiho bat eta beste leiho baten kolomak. Jatorrizko eliza horretako beste leiho bat apaiz etxean dago. Profil erromanikoko leihoak aipatzen jarraituta, ezin aipatu gabe utzi Igeldoko (Donostia) elizako presbiterioko hormako bi leihotxoak.

Baina Gipuzkoako arte erromanikoaren adierazlerik adierazgarrienak kontserbatu diren portadak dira. Hamabi portada horiek zenbait desberdintasun dituzte apainketan, eta, fintasun artistikoagatik ez ezik, tamainagatik erakarri beharko lukete historialariaren arreta. Izan ere, horietako zenbait portadak agerian uzten dute zeinen zabalak izango ziren barne espazioak, biztanleria landatarrari eta sakabanatuari erlijio zerbitzua emateko.

Horren adibide nabarmena da Tolosako bataiategian dagoen atea. Ate hori hiribilduaren kanpoaldean dagoen San Esteban ermita zaharretik ekarria da. Atea txaranbeldua da eta sei arkibolta ditu; arkiboltak, janbak bezala, mailakatuta daude, eta baketoidun koloma banatan finkatuta. Kolomak xake itxura deigarriko inposta alakatu batez koroatuta daude, eta horrek arkuen abiaburua inolako etenik gabe korritzen du. Horma horren kantoiak ere baketoidunak dira. Inpostaren kanpoko aldean izarrez apaindutako arkibolta bat sortzen da, eta barnealderantz dauden segidako bi arkiboltetatik bat takeatuz apainduta dago, eta bestea zerra estalki handiez.

Abaltzisketako elizako portada Tolosakoaren oso antzekoa da neurriei, soiltasunari eta arkibolta kopuruari dagokionez. Sei arkuz osatuta dago, eta arku horien aurrealdeko zati lauan, siga-saga formako sokateria du; kapiteleko uhinak (horrela dei badakieke, behintzat) lokarri edo biribildurez marratu ziren.

Idiazabalgo parrokiakoa aurreko bi horien antzekoa da, baina handiagoa eta ikusgarriagoa, 7 arkibolta baititu. Lehenengo arkiboltan, arkutxo zorrotz eta trilobulatuen angrelatua ikus dezakegu. Inposta lokarri handi batez koroatuta dago; janben izkinetan hainbat buru tailatu ziren eta horien aurrealde lauak, baketoirik gabeak, lokarriz apaindurik daude, eta horiek zirkuluak osatzen dituzte lauhostoekin, gurutzatuekin eta irudi geometrikoekin. Honela deskribatzen du hori guztia Lopez del Valladok: "todo de un gusto muy oriental".

Aipa ditzagun banan-banan Gipuzkoako beste portada erromanikoak; ez, ordea, esan gabe mota askotakoak direla, dekorazio soila dutela ¿dekoraziorik ez dutela ez esateagatik¿ eta dekorazio hori desberdina dela kasu bakoitzean. Hernanin , agustindar amen elizako portada; eliza hori parrokia zaharra izan zen XVI. mendera arte. Ateak arkibolta leunak eta arruntak ditu. Pasai San Pedron , egungo hilerrian ¿eliza zaharraren atala da hilerria¿, portada bikoitzean, oroigarri erromanikoak ikus daitezke. Antzeko zerbait gertatzen da Aretxabaletako hilerriko atearekin; garai batean, parroki elizako atea izan zen. Era berean, Azkoitiko parroki elizako ate zaharra hilerrira eraman zuten, eta egun ere, hilerrian jarraitzen du. Lekuz aldatutako hiru ate horiek erdi puntuko arku perfektukoak dira. Erdi puntu mota hori Amezketako Ugarten eta Arrasateko Garagartzan ere ikus daiteke.

Urnietan , berriz, San Migel parroki elizako dorre azpiko imafronteko portada arku zorrotzekoa da, trantsiziokoa, baina kareharrizko arkibolten eta kapitelen jokoan, nolabaiteko espiritu erromanikoari eusten dio. Morfologia gotikoa Berastegi, Elduain eta Berrobiko portadetan ere agertzen da.

Zumarragako Antiguako ermitari ¿Gipuzkoako ermiten katedrala deitua¿ dagokionez, Manuel de Lekuonak ermitaren absidearen forma laua aipatu zuen, bai eta estilo jakin batean nekez sailka daitekeen leihotxo bat ere. Horretaz gain, honela dio: "si bien es registrable como románica por razón del carácter románico de la totalidad de la construcción y sobre todo de su ornamentación en madera de todo el interior, todo ello de gran sabor románico".⁶² Lekuonak jakinarazi zuen portada eta iparraldeko hormako gezileihoak garai desberdinetakoak direla; haren ustez, gezileihoak XII. mendekoak dira eta iparraldeko aldetik elizak erantsita zituen aurreko eraikinak ezabatzean estalgabetu ziren.

Antiguako ermita barruan landutako zureria interesgarriari eta ederrari dagokionez, honela dio Lekuonak: "su labra típicamente románica nos recuerda incoerciblemente el arte de nuestras venerables kutxas, tan románicas de inspiración también ellas, con sus líneas siempre tan simétricas y sus trazados geométricos, casi siempre ejecutados a regla y compás".

Gipuzkoaren hedadura geografiko eskasa kontuan hartzen duenari aztarna horiek guztiak gutxi eta garrantzirik gabeak direla irudituko zaio. Baina badute garrantzirik; izan ere, zati arkitektoniko diren aldetik, lurralde horretan izandako arkitektura erromanikoaren lekuko dira. Bestalde, badirudi zurezko teilatuz estaltzen ziren eliza txikien aztarna erromanikoak direla, eta eraikin horien ahultasuna izan zela eliza horiek (eta beste asko) eliza sendoago eta iraunkorragoez ordezteko arrazoia.

Zenotafioak, irudi exentuak eta luxuzko arteak

Monumentuetatik mende horietako beste arte adierazpenetara igaroko gara. Horien artean honako hauek aipatu beharko genituzke: Nafarroako Blankaren zenotafioa , Naiaran. Santa María elizan haren senarrak, Antso III.a Gaztela eta Leongo erregeak, jarritako sarkofagoa da. Senar-emazteen heriotza urteak kontuan hartzen baditugu, obra baliteke 1156-1158koa izatea. Urangak sarkofagoaren estiloan zenbait eragin aurkitu ditu; hala nola: batetik, Iruñako Klaustroko maisuarena eta, bestetik, Borgoinako eskultoreena; zehazki, Gislebertus frantsesarena: beharbada, hark, urte gutxi batzuk lehenago, 1148an, Autungo San Lazaro katedraleko tinpanoko Azken Judizioa obra zirraragarria amaitu zuelako, eta erraz aurki daitekeelako lotura Autungo infernuko kondenatuen aurpegi ikaratuen eta Blanka erreginaren negartien dolu erakustaldiaren eta Haurtxo Errugabeen Sarraskiko eszenaren artean. Baina eragin hori ez da batere sinesgarria, kontuan hartzen badugu zenotafioko irudien kanon motza eta Gislebertorena oso desberdinak direla; izan ere Gislebertoren kanona oso luzanga da eta bere hizkuntza espresionistari oso leiala.

Halaber, beste maisulan bat ere aipatu behar da, mende berekoa eta dekorazio arkitektonikorako egin ez zena: Santxa Andrearen zenotafioa . Santxa printzesa Ramiro I.aren alaba zen eta, beraz, Antso Nagusia errege handiaren biloba. Aragoiko lurretan bizi eta hil bazen ere, Nafarroako gortearekiko zuen ahaidetasuna eta hurbiltasun topologikoa direla eta, haren hilobia Nafarroako arte erromanikoaren esparruan egindako obratzat hartzen dugu.

Santxa andrea Serosko Santa Cruzeko monasteriora erretiratu zen eta han hil zen 1095. urtean. 1595ean, monasterio horretako erlijio elkartea Jacara lekualdatu zen; handik urte gutxira (1622ko azaroaren 22an), Santxa andrearen sarkofagoa ere Jacara lekualdatu zuten. Obra hori XII. mende bukaerakoa da eta, beste zenbait obrarekin batera, Santxa andrearen maisua deitzen zaion egile anonimo bati egozten zaio. Sarkofagoa harri gogor eta grisean zizelkatuta dago eta oinarri trapezoidala du. 65 cm-ko altuerakoa da, eta mutur batean 85 cm-ko zabalera du eta bestean, 55 cm-koa. Harlauza lau batez estalita dago, ez du apaindurarik eta lau aldeak ditu landuta; horietako alde bat narraziozkoa da, eta gainerakoak, sinbolikoak.

Aurrealde nagusiaren konposizioa paregabea da. Erdian, bi aingeru ageri dira defuntuaren arima zerura eramanez; arimak giza itxura du, biluzik dago eta sexugabea da. Alde batean, Santxa andrea dago irudikatuta, guraize aulkian eserita eta eskuetan liburua duela; bi damez inguratuta ageri da. Beste aldean, pertsonaia nagusi bat dago ¿gotzaina edo abadea¿, artzain makilaz eta bi elizgizon lagun dituela; elizgizon horiek apaingarriak (eliz jantziak??) daramatzate. Alboetako taldeak arkupean babestuta daude. Arku horiek euskarri dituzten kolomen kapitelek bi arranori eusten diete ¿hegoak zabalik daude, eta hanketan liburua dutela¿. Beste aurrealdea aurrekoaren kontrako aldean dago, eta horrek ere arkuen bidez mugatutako hiru atal ditu. Lehenengo bi ataletako konpartimentu bakoitzean, gerlari bana irudikatzen da zaldi gainean, armatuta ¿erdikoa, ezkutu eta guzti¿; erdiko gerlaria ezkerraldekoarekin borrokan ari da, eta, bitartean, eskuinaldekoa lehoi baten gainean zamalkatzen da. Sarkofagoaren mutur batean, bi iturri daude apaingarri motiboez, zurtoinez eta hostoz apaindutako zirkulu bati erantsita eta zirkuluan grabatuta. Beste muturrean, finki landutako krismoi zoragarri bat dago. Erdiko zirkulu ñimiñoan, Bildots mistikoa dago gurutzearekin. Krismoiko hizkiak diseinu fineko dekorazio motiboak dituzten apaingarriez osatuta daude.

Europako arte erromanikoan ohikoa den moduan, Euskal Herriko eskultura exentuaren gai inspiratzaileak kristau fedeko bi gai nagusiak dira: Gizakundea eta Erospena ¿Jainkoaren Ama eta Kristo Gurutziltzatua¿.

Jainkoaren Amari buruzko eskulturen artean ¿Erdi Aroko gairik ohikoena¿, bi irudi mota bereizi ohi dira. Bereizketa hori esanahiak nahiz formak eta estiloak inposatzen digute, eta hortik datazioa ondoriozta daiteke. Batetik, Ama Birjina Haurrarekin irudikatzen duen irudi arkaiko eta primitiboa dago; Sedes Sapientiae deituriko jarreran irudikatzen da, oro har XI.-XII. mendeetako Eliza ofizialak Ama Birjinari buruz aldarrikatzen zuen kontzeptu batekin lotuta, Theotokos edo Kiriotissa kontzeptuarekin, alegia. Izan ere, kontzepzio horren baitan, arianismo berpiztuaren joeren aurka, Ama Birjinari buruzko dogma hau nabarmendu beharra ikusten zuten: Ama Birjinak Jainkozko Hitza hartu eta gizon-emakumeei adierazi eta ematen ziela. Pirinioen ekialdeko Nafarroako lurraldean, dogma horrekin bat datorren Ama Birjinaren irudi ugari dago. Ama Birjinak, tronuan jarrita eta jarrera hieratikoan, Jainko-Haurra bedeinkapena ematen aurkezten du, bere magalaren erdian eserita duela. Multzo horretatik honako hauek nabarmen genitzake: Iharnozko Ama Birjina , buruaren eta gorputzaren arteko desproportzio handiaz ¿erromanikoan ohi zenez¿, eta Haurra ¿amaren magalaren erdian eserita¿ eskaintza hieratikoa eginez ari dela. Ujuéko Ama Birjina , aurrekoaren oso antzekoa, Nafarroako erregeen artean oso jauretsia eta XIV. mendean zilarrez xaflatua. Tudelako "Ama Birjina Zuria" deitua; harrizkoa, hieratikoa, baina drapeatu geometrizatuak modu finean landuta dituela; egun, oraindik, jatorrizko polikromiaren ¿gorria eta urdina¿ arrastoak ditu. Eta Iratxekoa ¿egun, Dicastillon dago¿; zurean tailatuta eta zilarrean bozelduta dago, aurpegia eta eskuak izan ezik, horiek zur polikromatuzkoak baitira ¿Ujuékoa bezala¿.

Gainerako euskal probintzietan ere, badaude Ama Birjinaren estilo arkaiko hori errepikatzen duten zenbait irudi; esaterako, Estibalizkoa . Horrek, nahiz eta 1898ko eraberritzearen ondorioz oso aldatuta egon, garbi ikus daiteke eredu bizantziarrari jarraitzen diola; simetria ardatz bakarra du eta tolestura sinpleak. Seguru asko, XII. mendekoa izango da. Artzienagako Enzinako Ama Birjinak ere eskema primitiboari jarraitzen dio; Maria guztiz aurrealdera begira ageri da, magalean eserita du Jesus eta, bi eskuak aurreratuta, Jesus, Kristo Salbatzailea, eskaintzen dio munduri. Jesusek arropa serioak ditu jantzita eta Bizitzaren Liburua du eskuetan. Sendadianokoa ere (egun, Gasteizko Elizbarrutiko Museoan dago) erromanikotzat hartu behar da, nahiz eta XIII. mendekoa izan; aurrealdera begira dago, simetrikoa da eta erromanikoaren ezaugarri diren izur bertikalak ditu.

Gipuzkoako Junkaleko Andre Mari (Irun) da probintzia horretako Ama Birjina erromanikorik zaharrena. Itziarkoa, Zikuñagakoa (Hernani) eta "Ama Birjina Beltzen" kondairan sartu diren beste hainbat ¿horietako zenbait gurtza publikotik desagertu eta, itxura guztien arabera, pertsona pribatuen eskuetara pasa dira¿ badirudi XIII. mendekoak direla.

Bestetik, sortze eta faktura protogotikoko Ama Birjinak dira Jesusen amari buruzko bigarren irudi mota. Horiek sarriago ikusten ditugu gure santutegi zaharretan. Zenbaitek ¿esaterako, Bizkaiko zaharrenek¿, oraindik ere, nolabaiteko eite erromanikoa dute, baina, inolako zalantzarik gabe, egileak kontzeptu gizatiarragoaren bila zebiltzan, eta, ondorioz, estiloa aldatzen hasiak ziren. Ama Birjinarengan ama errukitsuaren espresioa lortu nahi zuten. Irudi horiek beste garai bateko espiritua islatzen dute; estilo gotikoari buruzko kapituluan hitz egingo dugu horietaz.

Gure eskultore eta zizelkatzaile zaharrenak Kristo Gurutziltzatuaren gai teologikoan inspiratu ziren.

Gauza jakina da artearen historian tradizio handia izan dela Berreroslearen irudi gurutziltzatua irudikatzeko; teknika guztien bidez erreproduzitu da, gainera (miniaturetan, marfilezko erliebeetan¿); baina VIII. mendetik IX. mendera bitartean, nolabaiteko gainbehera izan zen. Gurutziltzatuaren irudiak berriro ere indarra hartu zuen XI. eta XII. mendeetan; ezaugarri ikonografiko nabarmenak zituen; hala nola: Gurutziltzatuaren irudia, gutxi batzuetan izan ezik, zuzen ageri da; oinak bi iltzez josirik ditu, hasieran bata bestearengandik bereiz dituela, baina, gero, paralelo bihurtuta; besoak guztiz horizontal ditu, edota pitin bat okertuta; hatz lodiak beste hatzetatik urrunduta daude hasieran, baina, gero, gainerakoekin bat egiten dute; burua, askotan, zuzen edukitzen du, baina pixkanaka-pixkanaka eskuineko sorbalda gainera makurtzen da: ez du sufrimendurik adierazten eta, sarri askotan, errege koroa izaten du jantzita (oso gutxitan ageri da arantzazko koroa buruan duela); gorputza ¿hasieran, guztiz zurruna¿, colobium edo jatorri siriarreko errege mantuz estalirik egoten da irudirik zaharrenetan, baina gerora, gerrian estutu eta belaunetaraino iritsiko zaion perizonium ("garbitasun mantua" deitua) hutsez irudikatu zen. Eredu horretakoak dira, besteak beste: Caparrosoko Kristo hunkigarria eta lasaia (egun, Iruñako katedraleko Santa Kristina kaperan dago), Pitillaskoa, Torres del Ríokoa eta besteren bat.

Gainerako euskal probintzietan, pieza exentuei dagokienez, kontserbatu diren zenbait gurutzek ez dituzte aipatutako ezaugarri horiek guztiak betetzen, eta badirudi erromanikotik gotikoranzko trantsiziokoak direla. Izan ere, Kristoren oinak iltze batez zulatuta irudikatuta egotea da ohikoena; ezaugarri ikonografiko hori bat dator gorputz adarrak malgutu nahiarekin, eta hori errealismo gotikoaren ezaugarria da. Garai haietako Kristo gurutziltzatuaren gurtzaren lekuko bakarrak prozesio gurutzeak ditugu. Gipuzkoan, Zegamako (Aizkorrikoa) eta Zeraingo prozesio gurutzeak XII. mende bukaerakoak edo XIII. mende hasierakoak izan daitezke. Zeraingoak errege koroa du, baina, gorputzaren pisuaren eraginez, besoak behera eginda ditu. Zegamakoak besoak horizontalean ditu, baina buruan, errege koroaren lekuan, garai batean koroari eusteko erabilitako bi iltzetxo baino ez ditu. Gurutze batean zein bestean, Kristok hankak gurutzatuta ditu. Aurpegiak lasaitasuna eta bakea adierazten ditu.

Luxuzko arteei dagokienez, Euskal Herrian kasik ez da geratu benetako kalitate artistikoko piezarik. Orreagako ostatuko ebanjelio liburuko azala ekarriko dugu gogora. Ezaugarri erromanikoko Kristo Gurutziltzatuaren irudia ageri da bertan, eta zilar bozelduzko filigranak eta harri kristalezko kabujoiak ditu. Balio handiagokoa eta are bikainagoa da Aralarko San Migel elizako frontala. Zenbaiten ustez, "Europako kobre esmaltatuzko obrarik garrantzitsuena" da. Hasieran, Iruñako katedraleko aldare nagusiko antipendium-ean zegoen; Andre Maria goresten du, eta, bertan, ez dago San Migelen irudirik.

Taula 2 m luze eta 1,40 m altu da, eta 1765ean frontala berriztatzeaz arduratu zen urregileak latoizko kapete batez inguratu zuen. Mandorla itxurako gorputz nagusi bat du; albo banatan, bi solairuko arkuteria, apostoluak eta 18 medailoi irudikatzen dituzten irudi esmaltatuak babesten dituela. Taularen gainazal osoa ebakidun adaxkak irudikatzen dituzten irudiez eta harri naturalez apainduta dago. Irudikatutako pertsonaiek buruak erliebean dituzte, benetan bikain eginak. Erromanikoko hieratikotasun mistikoa adierazten badute ere, irudi horietan, nolabaiteko dinamismo espresiboa suma daiteke, XIII. mendeari dagokion dinamismo espresiboa, hain zuzen. Begiak almendra itxurakoak dira eta esmaltezko bola txikiez osaturik dute irisa; horrek bizitasun xarmagarria ematen die. Irudi nagusia hodei urdinez eta izarrez betetako zeruaren erdian tronuan jarrita dagoen Ama Birjina da; Jainko Haurra du magalean, bedeinkapena ematen. Irudi nagusi horren edertasun plastikoa oso erakargarria da. Hona hemen nola deskribatu den: "Las actitudes, la fabulosa indumentaria distinta en cada personaje, sin repeticiones de un arte industrializado, la estilización espiritual de las figuras, la armónica distribución del color de los esmaltes campeados, revelan a un maestro genial".⁶³

Pinturari dagokionez, Euskal Herrian kasik ez dugu aurkitu hertsiki arte erromanikokoa den adibiderik. Añastroko (Treviño) erretaula aipa genezake; egun, New York eta Zuloaga Museoaren (Zumaia) artean banatua. Taula horretan, Kreazioari buruzko eta San Andresen bizitzari buruzko pasarteen eszenak daude margotuta. Erromanikoaren nolabaiteko zurruntasun estilistikoa izan arren, ez dirudi 1300. urtea baino lehenagokoa denik.

Laburpena

Euskal Herriko arte erromanikoaren garapena laburbilduko luketen ondorioak atera beharko bagenitu, lehenik eta behin, aniztasuna azpimarratu beharko litzateke. Izan ere, Nafarroan, eta neurri batean Araban ere bai, arte erromanikoaren adierazgarri asko daude; gainerako probintzietan, aldiz, erromanikoa oso urria da. Bizkaian eta Gipuzkoan, urritasun hori erlatiboa da, eta horrek azalpen erraza du; beraz, ez litzateke baieztapen hori ñabardurarik gabe egin behar. Urritasuna esaten dugunean, gugana iritsi diren aztarnez ari garela ulertu behar da, eta ez izan zirenez. Kontserbatutako piezen eskasia hori bi kausek eragin zuten: lehenik eta behin, erabilitako materialak; hau da, zurak. XI. mendeko lehenengo erlijio eraikinak armadura soilez estaltzen ziren, eta hori ez da oinarririk gabeko baieztapena, baizik eta Europa erromanikoko landa eskualde askotan frogatu den fenomeno historikoa. Hori dela eta, Henri Focillon historialariak "zurezko zibilizazioaz" hitz egin zuen. Hemen bertan ere, Euskal Herri landatarrean eta menditsuan, XI. mendeko eliza asko desagertu zirela egiaztatzen digu dokumentazioak. Eliza horien aztarna materialik ere geratu zaigu toponimian.⁶⁴ Gipuzkoan eta Bizkaian arte erromanikoaren adierazpen gutxi kontserbatu izanaren bigarren kausa hurrengo mendeetan bi lurralde horietan izandako garapen ekonomikoa eta demografikoa da; horrek lehengo eraikin txikiak botatzea eta eraikin handiagoak eta ederragoak eraikitzea ekarri zuen. Bestetik, esan behar dugu, jada azpimarratu ditugun Nafarroako eta Arabako zenbait tokitako "monasterio" eta eliza batzuk alde batera utzita, Euskal Herrian kontserbatu den erromanikoa xumea dela. Ia eliza guztiak txikiak dira. Nafarroan ugariak dira hiru nabeko elizak, baina gainerako euskal lurraldeetan, nabe bakarrekoak nagusitzen dira. Hiru atal gainditzen dituzten elizak oso urriak dira, baita Nafarroan bertan ere. Hiribilduen sorrerarekin eta garapenarekin hasi zen arte monumentalagoa; hain zuzen ere, XIII. mende hasieran. Auzunerik ezak eta biztanleria sakabanatuak baldintzatuko zuen, seguru asko, lehenengo eliza erromanikoen izaera eta forma; zehazki, eraikinaren monumentalitatea, tamaina eta egituraren konplexutasuna. Esan daiteke Euskal Herrian, erromesaldien igarobide zen lurralde horretan, arte erromanikoa demografiaren erritmoaren arabera jaio, hazi eta hedatzen zela.

Barrio Lozak Bizkaiari buruz hitz egitean esaten duenez, Euskal Herrian gune politiko eta erlijioso garrantzitsurik ez egoteak zaildu egin zuen eliza erromanikoen eta gotikoen eraikuntza: "la inexistencia en el País Vasco de centros políticos o religiosos de importancia". Izan ere, Europako gainerako herrialdeetan, eta bi mende geroago Euskal Herrian bertan ere bai, modu horretan eraiki ziren. XII. mendeko Bizkaiko arte erromanikoaren "eztanda" erlatiboak ¿azken hamarkadetan egiaztatua¿ ez gaitu harritu behar, XI. mendean zehar dohaintzak jasotako eraikin sagaratuen dentsitatea kontuan hartzen badugu ¿dokumentuen bidez jaso dugu dohaintza horien berri¿.⁶⁵ Estilo artistikoa demografiari lotuta aldatzearen fenomenoa Araban nabaritu zen, bereziki. Izan ere, Araban, hiribilduen eraketak berekin ekarri zuen gurtza zentroak estilo berri baten bidez handitzea. Estilo berri horri protogotikoa deitzen zaio, eta estilo horretako teknikak espazio handiagoa lortzeko aukera eman zuen, gero eta gehiago ziren eliztarrak hartu ahal izateko. Aldiz, XII. mendean, biztanleria oraindik landatarra eta sakabanatua zen. Gure ustez, irizpide horrek Bizkairako, Gipuzkoarako eta Nafarroako zati handi baterako ere balio du.

Aniztasuna, batik bat, eraikuntza elementuetan eta elementu estilistikoetan azpimarratu behar da. Euskal arte erromanikoak kalifa artearen, arte mozarabiarraren, bizantziarraren, erromaniko frantsesaren eta iparraldeko herrien artearen eraginak ditu. Baina arte horien eragina desberdina izan zen, eta hori, eraikin bakoitzaren kronologia eta egoera geografikoaren arabera, modu desberdinean antzeman daiteke.

Ikuspegi horretatik, has gaitezen adierazten zenbateko garrantzia izango zuten lehenago aipatutako hainbat pertsonak eta lekuk: batetik, beharbada atzerritarrak izango ziren maisu handiek (Esteban maisua, Leodegarius, Adelbertus, Iruñako klaustroko maisua eta abar), eta, bestetik, gurtza zentro handiek (Leyre, Iruña, Jaca, Lizarra, Gares, Estibaliz eta abar). Bestalde, egiaztatu da zenbait eraikuntza elementu eta apaingarri eremu geografiko, haran eta abarretan zehar hedatu zirela, hurbiltasun fisikoa elementu horiek onartzeko faktore erabakigarria bailitzan. Nafarroan, ohikoak dira burualde erdizirkularrak; Araban ere badaude, baina burualde laukizuzenak ere neurri berean ikus daitezke; Bizkaian, berriz, oinplano karratuko absideak orokortu ziren. Nafarroan ohikoak ziren kupula bidezko estalkiak; Araban ere bazeuden; baina Bizkaian kasik ez zegoen. Harburu, mentsula, kapitel, arkibolta, janba, tinpano eta frisoen ornamentazioari dagokionez, Nafarroan ugariak ziren gai figuratiboak eta gizatiarrak (gehienak biblikoak); beste zenbait eskualdetan ez bezala, munstroen irudiekin batera, landareei buruzko gaien eta gai abstraktuen estilizazioa eta geometrizazioa nagusitzen ziren. Zenbaitek, agian, gure eliza protogotikoek duten espiritu zistertarraren eragina zela uste izango dute, baina kontuan hartuz zistertarraren eragina Nafarroan soilik errotu zela, pentsatu nahi dugu apaindura ikonografikorik ezak erro sakonagoak dituela eta, zehazki, "Saltus Vasconum" zaharreko biztanleei dagokiela. Bestalde, Jacako artearen eragina azpimarratu behar da; izan ere, Jacako xakeztatuak Ebro hegoalderaino iritsi ziren Nafarroan; Arabara ere iritsi ziren.

Kontuan hartzekoa da eliza eta ermita dentsitate handia dagoela Erdi Arotik biztanleriak gorabehera handirik izan ez duen eskualdeetan ¿hau da, hiri gisa eratu zirenetik¿; esaterako, Arabako lautadan. Antzeko zerbait gertatzen zen Bizkaiko Jaurerrian ere; hor, elizen banaketa ia homogeneoa da "ibar eta mendi hegaletan, hiribildu eta herrixketan", eta horrek azterketa sakona egitea eskatzen du, "Erdi Aroko estetikarentzat oinarrizko ekarpena izandako erromaniko minor" horren zergatia agerian uzteko. Kostaldeko probintzietan arte erromanikoa urria izateari dagokionez, esan, bertako demografiaren eta merkataritzaren indarra barnealdeko hiribilduetakoa baino askoz ere mugatuagoa izateak izango zuela eraginik horretan. Izan ere, Santiagorako bidean, Nafarroako eta Arabako lautadak nagusitu ziren.⁶⁶ Arro horietan dauden eraikuntza ezaugarri eta ezaugarri formal komunek pentsarazten digute hargin taldeak toki batetik bestera ibiliko zirela lanean. Mende batzuk geroago, euskal harginen beste belaunaldi batek beste hainbeste egingo zuen, baita Euskal Herritik kanpo ere.

Herri artearen eraginak eta eragin endemiko horiek ¿edozein herrialdetan guztiz fenomeno naturalak eta egiaztagarriak direnak¿ alde batera utzita, zein beste eragin suma daitezke "euskal arte erromanikoan"? Erromaniko frantsesaren eragina ¿zehazki, Borgoinakoa eta Île-de-Francekoa¿ nabarmentzen da Nafarroan. Zenbaitek iparraldeko herrien eraginaren aztarnak ere ikusi nahi izan ditu, Araban, bereziki; bai eta Nafarroan ere. Eragin hori fusteen eta arkibolten dekorazioan eta "inbasio handien artea" deiturikoa iritsi den beste zenbait puntutan egiazta daiteke. Barrio Lozak honela definitzen du inbasio handien artea: "arte modificador del clasicismo romano mediante geometrización de motivos vegetales, entrelazos, cestería, etc.". Iparraldeko herrien eragina badirudi nabaria dela eta horrela baieztatu dugu arte erromanikoa, oro har, deskribatu dugunean; alegia, arte erromanikoa jatorri anitzeko korronteek eta, batez ere, zeltenak eta Ipar Europako arrazenak, biltzen dituen arragoa dela esan dugunean. Baina egiaztapen horrek bide ematen al du eragin horiek Euskal Herrira zuzenean ¿esate baterako, bikingoen erasoaldien ondorioz¿ iritsi zirela baieztatzeko?. Badirudi arrazoizkoagoa dela Kosme de Barañanoren iritzi berekoa izatea; alegia, pentsatzea Euskal Herrira erromanikoa ez zela itsasoz barneratu, baizik eta lehorretik eta, zehazki, Hegoaldetik.

Edonola ere, zentzuzkoa da esatea eta nabarmentzea bi mende horietan Euskal Herrian espiritu orokor bat identifikatzen lagun lezaketen zenbait ezaugarri iraunkor daudela; izan ere, mende horietako aberastasun artistikoa edestu nahian gabiltza. Lehenik eta behin, ikonografia erromanikoak berea duen gaiari dagokionez, oro har, espiritu hori bat dator Europako artearekin. Arestian, egin dugu horri buruzko aipamenik, gugana iritsi diren garai horretako Ama Birjinak eta Gurutzeak aipatzean. XI.-XIII. mendeetan, Europak erlijio ideal berak ditu. Alde guztietan, eta historialariek orban moralak aipatzen dituzten arren, Kristo jainkoarenganako eta Ama Birjinaren amatasun jainkotiarrarenganako fedea debozio handiz bizi zen, heresia adopzianista hondarrei aurre eginez. Bestalde, betiko kondenazioari beldur endemikoa zioten mende horietan. Tudelako Kolegiatako Judizioaren Ateko arkiboltetan irudikatutako eszenek ¿kristau fededunek horko arkiboltetan irudikatutako infernuko oinazeei behatzeko aukera zuten¿, Jacako katedraleko inskripzio latindarrek nahiz Tuestako parrokiakoek (O dives, dives¿!) eliz agintarien programa bati jarraitzen zioten; gizarte maila guztientzako balio zuten espiritu aldartearen adierazgarri ziren erromanikoko mendeetan (eta ez Berant Erdi Aroan soilik, Jean Delumeau-k El Miedo en Occidente izeneko obran garai jakin hori baino aipatzen ez badu ere). Beraz, fedea bizitu beharra zegoen, bai eta gurutzean bizia emanez kristauei errukiaren eta Jainkoaren barkamenaren segurtasuna eman zien Berreroslearen beharraren sentimendua ere. Horiek ziren, hain zuzen, artista erromanikoek adierazi beharreko gaiak. Garai horretako ikonografia hasiberriari dagokionez, arte erromanikoaren barietateak estilistika alorrean baino ez dira igartzen. Hala eta guztiz ere, ez da batere erraza autonomia eta originaltasuna aurkitzea; batez ere, kontuan hartuta Frantziako eta Borgoinako hozkatzaile handien izen handiko arte erakargarria etengabe sartzen ari zela Santiago bideko galtzadetan zehar.

Hau izan daiteke gure "genius loci-ren" aztarnetako bat: gure erromanikoaren ezaugarri den apaindura handirik eza eta dekorazio geometrikoarekiko edo dekorazio natural estilizatuarekiko zaletasuna. Egia da dekorazio soil, sinple eta geometrikoa herrialde askoren ezaugarri komun direla; bai eta dekorazio mota hori Euskal Herrian nabarmentzen dela ere. Euskal Herriko biztanleak mendeetan zehar atxiki izan zaizkio hizkuntza horri; beraz, badirudi koherentea dela gero herri artea deituko diogunarekin.

Gipuzkoari dagokionez, Manuel de Lekuonak erromanikoaren herritartasuna azpimarratu zuen. Eta Jose Migel Barandiaranek ¿arkeologia eta etnologia elkartzeko zuen joera legitimoaz¿ zenbait orrialde iradokitzaile idatzi zituen antzinako arteak euskal herri artean nola biziraun duen azalduz. Euskal herriak nolabaiteko kutsu unibertsala zuten motibo plastikoak hartzen zituen, eta irmotasun paregabez eutsi zien mendeetan zehar, beste kulturek baino modu zorrotzagoan eta sakonagoan adierazi balitu bezala bere-bereak zituen helburuak eta sentikortasuna.

"Gran parte del material de las artes populares del País Vasco ¿idatzi zuen J. Migel Barandiaranek¿ es debido a los pastores y agricultores, o al menos, responde a necesidades características de esas profesiones. El pastor y el labrador ejercen oficios y han de manejar diversas materias... Estas y otras actividades de estirpe popular han dado origen a diversas manifestaciones de arte, más o menos rudimentario". Eta 1930ean euskal herri arteari buruzko erakusketa batean erakusgai zeuden zenbait objekturi erreparatuz, honela gehitu zuen: "Algunas obras que aquí vemos se dan la mano con el arte de épocas muy lejanas... Con frecuencia vemos en las jambas de puertas y ventanas de las casas rurales vascas, diversos grabados y pinturas que representan signos cruciformes. Las hay de diversas formas... Y muchos de los cacharros o vasos de cuerno que usan principalmente los pastores de ganado vacuno y caballar suelen estar decorados con diversas figuras. La ornamentación en formas de sierra y de ajedrezado, por ejemplo, es frecuente en tales objetos, como también en bastones, boquillas de pipa, antiguos trajes de carnaval, etc. Son motivos ornamentales que abundan aquí por lo menos desde la Edad Media".

Oharrak

• 1. LACARRA, J.M.: Historia política del reino de Navarra , Iruña, 1972, I. lib., 228. or.
• 2. J.A. Garcia de Cortazarrek dioenez, "El perfil de este Señorío lo componen dos elementos: su condición de propietario de bienes raíces, patrimoniales, y su carácter de autoridad pública extendida a todo el conjunto de la Vizcaya nuclear (del Nervión al Deva) y del Duranguesado". ( Vizcaya en la Alta Edad Media , Bilbao, 1983, 44. or.).
• 3. dukitza edo tenentzia hori Gaztelako erregeari zion leialtasunaren truke eskuratu zuen; trukean, ordea, Naiarako Jaurerriari ¿­bere aitak gobernatu zuena¿ uko egin behar izan zion. Izan ere, Naiara eta ia Errioxa osoa Gartzia Ordoñez kondearen eta haren emazte Urrakaren menpera pasa ziren, Alfontso VI.arentzat "gerentes de la gloria de nuestro reino" baitziren (LACARRA: op. cit., 274. or.).
• 4. Akordio horren arabera (1087), Errioxan, Ega ibaiaren hegoaldean, Marañonen, Araban eta Bizkaian zituen lurraldeak Gaztelaren menpera pasa ziren behin betiko. Aragoiren esku geratu ziren Mendiko lurrak, Aragoi ibaiaren ekialdekoak..., Irati ibaiaren iparraldekoak, Iruñerrikoak eta abar; bai eta Antso Ramirezek, azken aldian, Erriberan konkistatu zituenak ere: besteak beste, Argetas (1084). Nafarroako konderria sortu zen, Iruñak, Oibarrek eta beste zenbait hiribilduk osatuta. Konderria ñimiñoa zen, Antso Santxez kondeak gobernatuko zuen eta Aragoiko Antso Ramirez erregearen jabetzakoa izango zen, eta hori, halaber, Gaztelako erregearen basailu (J.M. LACARRA: op. cit., 275. or.).
• 5. Prozesu horren lekukotza ematen duen dokumentazioa dago: "Alfonso rey, reinando en toda España, López Enneconis conde de Vizcaya, Alaba y Guipuzcoa..."
• 6. Toulousen bildutako kontzilioan Espainiara gurutzada gisa espedizioa egitea onartu zuten. Kontzilio horretan, Arles, Auch, Lescar, Iruña, Baiona eta Barbastroko gotzainek hartu zuten parte ¿guztiak ere, frantses jatorrikoak¿. Pirinioez haratagoko erresumen deiari erantzunez, Zaragozan bildu ziren: Gaston de Bearn bizkondea; haren anaia Centulo, Bigorreko kondea; Bernardo, Comminges-eko kondea; Pedro, Gabarret-eko bizkondea; Auger, Miramont-eko bizkondea; eta Arnaldo de Lavedan eta Guy de Lons, Lescarreko gotzainak. Hiriaren errendizioarekin, hainbat mende iraun zuen musulmanen nagusitasuna amaitu zen, eta Gaston de Bearn izendatu zuten Zaragozako Jaun ¿hura izan baitzen benetako konkistatzailea (JAURGAIN, J.: La Vasconie, 1979, II. lib., 113. or.; ikus LACARRA, J.M.: op. cit., 310. or. ere).
• 9. LACARRA, J.M.: Historia política del Reino de Navarra , I. lib., 337. or. eta hurrengoak.
• 10. "Nous n¿avons aucune raison de supposer que le courant ait éte unilatéral; au contraire, il est vraiment vraisemblable qu¿il y a eu influence réciproque et action dans les deux sens" (GAILLARD, G.: Les débuts de la sculpture romane espagnole. Léon, Jaca, Compostelle , Paris, 1938, 227. or.).
• 11. OURSEL, R.: El mundo románico , Encuentro Ed., 1983, 100. or.
• 12. URANGA, J.E. eta IÑIGUEZ ALMECH, F.: Arte Medieval Navarro (= AMN), Iruña, 1973, II. lib., 9. or.
• 13. ORELLLA, J.L. eta KORTADI, E.: "El camino de Santiago en Gipuzkoa. De Zuberoa a Zalduendo", in Eusko-Ikaskuntza , Artes Plásticas y Monumentales, 3, 1985; GARCIA REYES, Elisa: "El camino de San Adrián (Guipúzcoa-Álava) en la ruta jacobea. Análisis documental y arqueológico", in E.A.A ., 15, 1987; PORTILLA, M.: Una ruta europea. Por Álava a Compostela. Del paso de San Adrián al Ebro , Gasteiz, 1991.
• 14. "In vertice montis qui dicitur Roncesvals, iuxta capellam Caroli Magni, in quo ut incolae testantur, multa millia peregrinorum mortui sunt, quidam suffocati a turbine nubium, quamplures vivi devorati sunt ab impetu luporum...", in B.A.H., IV. lib., 1884, 180. or.; aipamena: LACARRA, J.M.: "Roncesvalles", in Estudios de Historia navarra , Iruña, 1971, 114. or.
• 15. AMN, II, 48.
• 16. GRODECKI, L.: Au seuil de l¿art roman. L¿Architecture ottonienne , 1958.
• 17. L¿Arquitectura Romanica a Catalunya , II, 32.
• 18. OURSEL, R.: El mundo románico , Encuentro Ed., 1983, 95. or. Euskal Herriko arte erromanikoari buruzkoa, XX. mende hasieratik aurrerakoa aztertzen du; batez ere, 50eko hamarkadatik aurrerakoa. Bibliografia benetan ugaria da. Ikus GOMEZ GOMEZ, A.: "Bibliografía de la arquitectura y escultura románicas", in A.P.M ., 15, 1996, 529.-561. or. Oinarrizko bibliografia: OCON ALONSO, Dulce: "La arquitectura románica vasca: Tipos, modelos y especificidad", ibid., 55.-58. or. ohar eta guzti. Berriagoa da GOMEZ GOMEZ, A.: "Asimilación y transmisión del arte románico en el País Vasco", in Kobie (Arte Ederrak) 12, 1996, 241.-261. or.
• 19. GOÑI GAZTAMBIDE, J.: Historia de los Obispos de Pamplona , Iruña, 1978, I. lib., 236. or.
• 20. Ibidem, 304.
• 21. GOÑI GAZTAMBIDE, J.: op. cit., 235. or.
• 22. J. GOÑI GAZTAMBIDEk (op. cit., 304. or.) bigarren eta behin betiko sagarapena 1098an izan zela ziurtatzen du. Monasterioetako kartulario zaharretan ohikoa da elizen sagarapenari buruzko bi data azaltzea. Horrek badu arrazoirik; izan ere, sarritan, lehendabizi aldarea sagaratzen zen, eta, guztia amaitutakoan, eraikina.
• 23. LOJENDIO, Luis M.: Navarre Romane , Zodiaque Ed., 1967, 61.-120. or.; 370.-371. or.
• 24. "Arquitectura y escultura románicas", in A.H ., V. lib., 1948, 121. or.
• 25. LACARRA, J.M.: "La catedral románica de Pamplona", in A.E.A.A ., VII, 1931, 73.-86. or.
• 26. In A.H., V. lib.,142. or.
• 27. LOJENDIO, L.M.: Navarre romane , Zodiaque Ed., 1967, 233. or. Horren arabera, noraino iritsiko litzateke MOLERO MONEOk finkatutako Moissac-en tailerraren eragina? MOLERO MONEO, M.L.: Cf. "La sculpture du cloître de la cathedrale de Pampelune et sa repercussion sur l¿art roman nava-rrais", in Cahiers de civilisation médievale , 35, 1992, 241.-246. or. ID.: La escultura románica en Navarra . Cuadernos de Arte Español, "Historia 16", 1992, 6.-12. or.
• 28. URANGA-IÑIGUEZ: A.M.N., III. lib., 23. or.
• 29. GUDIOL, J.; GAYA NUÑO, J.A.: "Arquitectura y escultura románicas", in A.H ., V. lib., 156. or. eta hurrengoak.
• 30. AMN, III, 149.
• 7. GOYHENETXE, M.: Historia General del País Vasco , I. lib., Donostia, 1999, 261. or.
• 8. Badirudi Erromak errege nafarrekin erresuminduta egoteko beste arrazoirik ere bazuela; hala nola, juduekiko begikotasun politika.
• 31. GOÑI GAZTAMBIDE, J.: op.cit., 297.
• 32. AMN, op. cit.
• 33. BARRIO LOZA, J.A.: La arquitectura románica vizcaína , Bilbao, 1979, 13. or.
• 34. AMN, III, 70.-79. or.
• 35. Ikus Zangozako Santa María La Real elizari eta bertako portadari buruzko deskribapen zehatza, bibliografia eta guzti, in C.M.N., IV. lib., 2: Merindad de Sangüesa , 367.-381. or.
• 36. URANGA, J.E.: "Las esculturas de Santa María la Real de Sangüesa", in Las esculturas de Santa María la Real de Sangüesa , in Pirineos VI, 1950, 53.-66. or.
• 37. C.M.N., IV, 2, 372. or.
• 38. Urangaren arabera, hegaztiak beren hankei mokoka agertzea Sos-en hasi zen, Leyren jarraitu, Iruñako katedraleko aztarnetan iraun eta, besteak beste, Uncastillon (1156), santo Domingo de la Calzadan (1160), Agüeron (c. 1170), Zangozan eta abarretan agertu zen berriro.
• 39. AMN, III, 151. or. eta hurrengoak.
• 40. C.M.N., II, 1, 483.-487. or.
• 41. AZCARATE, J.M.: "Sincretismo de la escultura navarra", in P. V., 1976, 142.-143. zk., 131.-150. or.
• 42. EGRY, Anne de: "La escultura del claustro de la catedral de Tudela", in P.V., 74-75. zk., 1959, 63.-107. or., gehi 164 lamina. Ikus A.de Egryren artikulu baten laburpena: zehazki, in J.R.CASTRO ALAVA: Tudela monumental , TCP, 227. zk., III. lib., Iruña, datarik gabea, 16.-27. or. Anne de Egryk Aragoiko artisten eragina aitortzen du bere ikerketan, baina adierazten digu Tudelako klaustroko kapitelen estiloa arbaso aragoiarren estilotik bereizten dela: "en el encuadre arquitectónico de las escenas y el relleno del espacio sobre las figuras con idénticas representaciones. Es una manera de hacer que se generaliza en el siglo XII, común a la escultura de los claustros de Navarra, como, por ejemplo, en los primitivos capiteles del siglo XII del claustro de la catedral de Pamplona o en San Pedro de la Rúa de Estella..."
• 43. Ikus Tudelako Judizioaren Ateari buruzko deskripzio on bat egile honen obra zehatz honetan: URANGA, J.E. eta IÑIGUEZ ALMECH F.: AMN, III, 169.-170. or.
• 44. OURSEL, R.: El mundo románico , Encuentro Ed., 1983, 278. or.
• 45. Anonimoa: "El románico y el protogótico en Álava", in Álava en tus manos (A. Llanos-ek zuzendua), Gasteiz, 1983, IV. lib., 46.-49. or.
• 46. LOPEZ DEL VALLADO, F.: "Arqueología monumental cristiana en el País Vasco", in Primer Congreso de Estudios Vascos , 1919, 846. or.
• 47. AMADOR DE LOS RIOS, J.: Estudios monumentales . 44.-45. or.; BARAIBAR, Epigrafía armentiense , 257.-260. or.
• 48. Baliteke, P. Lopez del Valladok uste duen moduan, toki horretan XI. mendea baino lehenagoko eliza bat egotea. XII. mendekoari dagokionez ere zalantzak daude eta zenbait ikertzaile ez da ados jartzen. Ikus Dulce Ocon Alonsoren ikerketa berria: "La primitiva portada de San Andrés de Armentia (Araba): Datos documentales", in Kobie , 9, 1992-1993, 107.-180. or.
• 49. ZENBAIT EGILE: M.N.E.,.I. lib.: Álava . Eusko Jaurlaritza, 1985, 6.-12. OR.
• 50. MENDOZA, F. de: El ornato arquitectónico de Estíbaliz , Donostia, 1931, 14. or.; GOMEZ GOMEZ, A.: "Asimilación y transmisión del arte románico en el País Vasco", in Kobie , 11, 1995-1997, 241.-261. or.
• 51. Tuestari dagokionez, ikerketa berriak eta txalogarriak egin dira; hala nola: LOPEZ DEL VALLADO, F.: "El románico en Álava¿Tuesta", in Geografía General del País Vasco-Navarro (Carrera Candik zuzendua), 846.-851. or.; RUIZ DE LOYZAGA, S.: "El templo parroquial de Tuesta", in B.I.S.S., XXII, 1978, 55.-85. or.; PORTILLA, M.: "Arte reománico. Raíces y evolución", in Álava en sus manos , Gasteiz, 1983, 41.-72. or.; Anonimoa: "Tuesta. Iglesia de Nuestra Señora", in M.N.E., Álava, Eusko Jaurlaritza, 1985, 337.-347. or.; LOPEZ DE OCARIZ, J.: Templo de Nuestra Señora de la Asunción de Tuesta , Gasteiz, 1986.
• 52. Inskripzioan, azken tokian, Garcia Pangua, "Armentiako maisua" aipatzen da. Ez dugu pertsonaia horri buruzko inolako daturik. Frai Fernando de Mendozaren iritziz, "Armentiako maisua" ohorezko kalifikazioa baino ez da. "Álava artística. La ermita de San Juan de Marquínez. La de la Concepción de San Vicentejo", in Euskalherriaren-alde , Bilbao, 1974, V. lib., 134. or.
• 53. LOPEZ DEL VALLADO: op. cit., 858-859.
• 54. K. de BARAÑANOk eta J. GONZALEZ DE DURANAk Bizkaiko eraikin eta aztarna erromaniko guztien zerrenda egin zuten ¿oraindaino ezagutzen diren guztiena (1982)¿, "Acerca del arte románico en San Agustín de Etxebarría, etc." Izeneko azterketan. In Kobie (Arte Ederrak), Bilbao, I, 1983, 65.-131. or.
• 55. Fuste horien jatorri urrunari dagokionez, ikus BARRIO LOZA, J.A.: La arquitectura románica vizcaína , 56.-57. or.
• 56. Lopez del Valladoren iritziz, hormaren egiturak zenbait ataletan duen aniztasunak jarraian zenbait eraikuntza izan zirela ¿eraikuntza guztiak ere zaharrak¿ adieraz dezakete. ( Arqueología ..., 870. or.).
• 57. Galdakaoko Andre Mari elizari dagokionez, ikus VAZQUEZ, P.: "Ermita de San Miguel de Zuméchaga", in Bol. de la Comisión de Monumentos de Vizcaya , I, 1909; eta in Bol. de Excursiones , XVI. lib., 127. or.; LIZARRALDE, P.: Andra-mari. Ensayo iconográfico, legendario e histórico , Bilbao, 1934; PIQUERAS, N.: "Santa María de Galdácano", in Vida Vasca , 1966; BARRENECHEA, J.M.: "La ante-iglesia de Galdácano", in Vida Vasca , 1966; MALO ANGUIANO, F.: Galdakao, Etxebarri y Zaratamo. Estudio histórico-artístico , Bilbao, 1997.
• 58. BARRIO LOZA, J.A.: op.cit.: 76. or.
• 59. "El arte medieval en el País Vasco", in Cultura Vasca , Donostia, 1978, II. lib., 63. or.
• 60. JIMENO JURIO, J.M.: San Miguel de Aralar, Iruña, datarik gabea, T.C.P., 78. zk., 30. or.
• 61. BARRIO LOZA, J.A.: op.cit., 27. or. eta hurrengoak.
• 62. Ikus monasterioei lotutako edo monasterioei egindako dohaintza gisa agertzen diren elizen zerrenda luzea, nahiz eta horrek ez nahitaez adierazi eliza horiek guztiak eraiki zirenik. In A. MAÑARICUA: Obispados ... 167.-174. or.
• 63. Bizkaiko arte erromanikoaren deskribapena amaitzeko, Barrio Lozak arte horri dagozkion ezaugarriak laburbiltzen ditu: landareak, aurrealdeak, estalkiak, kapitelak, portadak, hormetako egitura eta abar. Kostako arte erromaniko urriari eta apalari dagokionez, Dulce Oconen balorazioa baieztatu behar dugu. Balorazio hori Euskal Herriko historia ekonomikoan oinarritzen da; hau da, Bizkaian eta Gipuzkoan nahiko monumentu erromaniko gutxi egotea eta monumentu horien arkaismoa Santiago bidearen egituraketaren harian sortutako baldintzak irautearen ondorio izatea. Izan ere, lehentasuna barnealdeko hiriei eman zitzaien eta ez kostako hiriei. "Las villas costeras creadas en estos momentos (Guetaria y Motrico en 1209, Fuenterrabía 1203, Bermeo y Zarauz en 1236) no tendrán capacidad económica para aprovechar las nuevas condiciones producidas por la pérdida gradual de importancia del eje este-oeste y el auge del eje norte-sur. Serán las ciudades del interior las que canalicen entonces las mercancías logrando un beneficio económico que revierte en parte en la construcción de edificios". OCON ALONSO, D.: La arquitectura románica vasca. Tipos, modelos y especificidad , Cuadernos de Sección. Artes plásticas y monumentales, 15. lib., 1996, 77. or. Ikus honako beste hau ere: FERNANDEZ DE PINEDO, E.: "Aspectos económicos y sociales de Vitoria y su entorno en la Baja Edad Media", in Vitoria en la Edad Media . Primer Congreso de Estudios Históricos (1981), Gasteiz, 1982, 65.-73. or.
• 64. Badirudi Gaya Nuñok iradoki zuela euskal arte erromanikoan iparraldeko herrien eragina Irlandaren bidez sartu zela (Durrow eta Kells-en liburuetako arteena). Baliteke eragin hori itsasoz iritsi izana. Angel Apraiz-ek, eta geroago Barrio Lozak ere bai, onartu egin zuten ideia hori. Ikus gai horri buruz dagoen bibliografia: GOMEZ GOMEZ, A.: "Los inicios de la investigación sobre el Arte Románico en el País Vasco", in "Ondare", Eusko Ikaskuntza, 16, 1997, 173. or.
• 65. LLANOS URRUTIA, Cristina: Análisis de la constante de símbolo en las manifestaciones artísticas del País Vasco , Gasteiz, 1991, 64. or. eta hurrengoak.
• 66. BARANDIARAN, J.M.: "Algunos casos de arte rudimentario en la etnografía actual del pueblo vasco", in "V Congreso de Estudios Vascos", Bergara, 1930, op. cit., V, 353.-361. or.

Bibliografia

• ALTADILL, J.: "Nuestra escultura románica", in " Bol. de la Com. de Monum. Hist. y Artísticos de Navarra ", 1925, 224.-229. or.
• AMADOR DE LOS RIOS, J.: "La basílica de San Andrés de Armentia y la iglesia de Santa María de Estíbaliz (Álava)", in Museo Esp. de Antigüedades , VII, 1872, 383.-393. or.
• ANDRES ORDAX, S.: "Arte", in País Vasco. Tierras de España , Madril, 1987.
• ANONIMOA: "Iglesia de San Juan de Laguardia", in M.N.E . Álava, Bilbao ,1985, 219.-234. or.; "Iglesia de Nuestra Señora, Tuesta". Ibid., 337.-347. or.; "Iglesia de la Asunción - Lasarte. (Álava)". Ibid., 247.-253. or.
• ANONIMOA: "El Románico en Vizcaya", in Nosotros los Vascos . Arte, 2. lib., Bilbao 1987, 196.-207. or.
• ANONIMOA: "El Románico y el protogótico en Álava", in Álava en sus manos (Armando Llanosek zuzendua), Gasteiz, 1983, 4, 46.-72. or.
• APRAIZ, A.: "El Románico en Álava", in Revista Euskal-Erría , 65, 1911, 154.-156. or.
• APRAIZ, A.: "La Historia del Arte en el País Vasco. Problemas e indicaciones", in Hermes. Revista del Arte Vasco , 13, 1918.
• APRAIZ, A.: "Problemas en la Historia del Arte del País Vasco", in Primer Congreso de Estudios Históricos Vascos , Bilbao, 1919-1920, 741.-754. or.
• APRAIZ, A.: "Ermita de San Miguel de Zuméchaga", in R.I.E.V ., 1925, 367.-370. or.
• ARAGONES ESTELLA, M.E.: "El Maestro de San Miguel de Estella y su escuela: Relaciones estilísticas entre la obra esculpida de varias iglesias navarras", in El Arte español en épocas de transición , IX, C.E.H.A., Leon, 1992.
• ARCO, R.: "El monasterio de Santa Cruz de la Serós", in Linajes de Aragón , IV, 1913, 431.-455. or.
• ARCO, R.: "El Real Monasterio de San Juan de la Peña", Jaca, 1919.
• ARCO, R.: "El Real Monasterio de Siresa", in B.S.E.E ., XXVII, 1919, 270.-305. or.
• ARIGITA Y LASA, M.: Historia de la imagen y santuario de San Miguel in Excelsis , Iruña, 1904.
• ARRONIZ, J.: "La basíllica de Estíbaliz vista por los arqueólogos y los críticos de arte", in Estibaliz. Fe, Historia y Arte , Gasteiz, 1973.
• AZCARATE, A. "Elementos de arqueología cristiana en la Vizcaya Medieval", in Cuadernos de Sección. Prehistoria. Arqueología , 2, 1984, Eusko Ikaskuntza, 7.-135. or.
• AZCARATE, J.M.: "Sincretismo de la escultura románica en Navarra", in P. V ., 1976, 131.-150. or.
• AZCARATE, J.M.: La basílica de San Prudencio de Armentia , Gasteiz, 1984.
• BANGO TORVISO, I.C.: "El arte románico en España", in Historia 16 , Madril, 1992.
• BARAÑANO, K.: "El capitel en el románico en Vizcaya", in Congreso de Estudios Históricos. Vizcaya en la Edad Media , Bilbao, 1984.
• BARAÑANO, K. eta GONZALEZ DE DURANA, F.J.: "Acerca del arte románico en San Agustín de Etxebarria (Elorrio), Santa María de Galdácano y de Vizcaya en general", in Kobie (Bellas Artes), 1, 1983, 65.-131. or.
• BARAÑANO, K.; GONZALEZ DE DURANA, F.J.; eta JUARISTI, J.: Arte en el País Vasco , Madril, 1988.
• BARRIO LOZA, J.A.: La arquitectura románica vizcaína , Bilbao, 1979.
• BASAS, M.: Vizcaya monumental , Donostia, 1987.
• BECERRO DE BENGOA, R.: "Contemplaciones artísticas: Armentia", in Ateneo I, 1870-1871, 77.-80. or.
• BECERRO DE BENGOA, R.: "Contemplaciones artísticas. Estíbaliz", in Ateneo I, 1870-1871, 84.-86. or.
• BIURRUN, T.: El arte románico en Navarra , Iruña, 1936.
• CAMON AZNAR, J.: "Las bóvedas de crucería de la catedral de Jaca y Santa Cruz de la Serós", in CSIC. Estación de Estudios Pirenaicos , 1945.
• CHUECA GOITIA, F.: Historia de la arquitectura española. Edad Antigua y Medieval , Madril, 1965.
• DIAZ DE ARCAYA, M.: La basílica de Nuestra Señora de Estíbaliz , Gasteiz, 1904.
• DIAZ DE ARCAYA, M.: Armentia, su obispado y su basílica de San Andrés , Gasteiz, 1901.
• DURLIAT, M.: España románica , Madril, 1993.
• EGUIA Y LOPEZ DE SABANDO, J.: "Elucubraciones en torno a la basílica de San Prudencio de Armentia (Álava)", in Fiestas de San Prudencio, patrón de las Tierras de Álava , Gasteiz, 1984.
• ENCISO VIANA, E. eta CANTERA ORIVE, J.: C.M.V., I. lib: Rioja alavesa , Gasteiz, 1967.
• ESNAOLA, J.: "La antigua basílica de San Andrés de Armentia", in B.S.E.E ., X, 1902.
• ESNAOLA, J.: Monografía histórica de Santa María de Estíbaliz , Gasteiz, 1919.
• GAYA NUÑO, J.A.: "El románico en Vizcaya", in A.E.A ., 1944, 24.-48. or.
• GOMEZ GOMEZ, A.: "Estudio iconográfico de la portada románica de Lemóniz", in kultura I, 1990, 57.-61. or.
• GOMEZ GOMEZ, A.: Rutas románicas en el País Vasco , Ed. Encuentro, 1998.
• GOMEZ GOMEZ, A.: "Algunos aspectos del arte románico en el País Vasco. Extensión y relaciones de un arte periférico", in Actas del VIII Congreso Nacional de Historia del Arte , Mérida, 1992, 73.-79. or.
• GOMEZ GOMEZ, A.: " Asimilación y trasmisión del arte románico en el País Vasco ", in Kobie , Serie Bellas Artes, 12, 1996.
• GOMEZ GOMEZ, A.: "La escultura románica en Navarra, Álava y su entorno", in Revisión del arte medieval en Euskal Herria , Cuadernos de Sección. Artes plásticas y monumentales, Eusko Ikaskuntza, 15. zk, Donostia, 1996, 98.-101. or.
• GOMEZ GOMEZ, A.: "Los inicios de la investigación sobre el Arte Románico en el País Vasco", in Ondare 16 , Eusko Ikaskuntza, Donostia, 1997, 167.-174. or.
• GONZALEZ DE ZARATE, J.M.: "La imagen de la Virgen y su entorno iconográfico-bíblico en la basílica de Estíbaliz", in Estíbaliz , 1985, 4.-8. or.
• GONZALEZ DE ZARATE, J.M. et al.: "En torno a los motivos ornamentales en la porta-da Speciosa en la basílica de Estíbaliz", in Estíbaliz , 1987, 19.-26. or.
• GUDIOL RICART, J. eta GAYA NUÑO, J.A.: "Arquitectura y escultura románicas", in A.H ., V, Madril, 1948.
• HUICI, S.: "La iglesia de los Templarios de Torres del Río", in Arquitectura , V, 1923, 52. zk.
• HUICI, S.: "Arqueología vizcaína. Ermita de San Miguel de Zuméchaga", in Euskalerriaren-alde , 14, 1924.
• IBAÑEZ, E.: Esbozo histórico de Villatuerta , Iruña, 1930.
• IÑIGUEZ ALMECH, F.: "Sobre tallas románicas del siglo XII", in P. V. , 112-113, 1968, 203.-207. or.
• LACARRA, J.M., y GUDIOL, J.: "El primer arte románico", in P. V ., 1944.
• LACOSTE, J.: "San Miguel de Estella", in Homenaje a J.Mª Lacarra , 5, Zaragoza, 1977, 101.-132. or.
• LAMBERT, E. "El pórtico octogonal de Eunate", in Bol. de la Com. de Monum. Hist. y Art. de Nav ., 1925, 219.-23. or.
• LAMBERT, E.: "La catedral de Pamplona", in P. V ., 1951, 9.-35. or.
• LAMPEREZ, V.: Monumentos arquitectónicos de España , 8 lib., 1859-1881.
• LAMPEREZ, V.: Historia de la arquitectura cristiana española en la Edad Media , II. lib.
• LAMPEREZ, V.: "Portadas de Ujué y Olite", in B.S.E.E ., VI, 1898.
• LEKUONA, M.: "El arte medieval en el País Vasco", in Cultura Vasca , II. lib., Donostia, 1978.
• LLANOS Y ORTIZ DE LANDALUCE, A.: "Hallazgos arquitectonicos en Estíbaliz", in Estíbaliz , 1973.
• LOJENDIO, L.M.: Navarre romane , Ed. Zodiaque, 1967.
• LOPEZ DE OCARIZ, J.J. eta MARTINEZ DE SALINAS, F.: "El arte prerrománico y románico en Álava", in Cuadernos de Sección. Artes Plásticas y Monumentales , 5, 1988, Eusko Ikaskuntza.
• LOPEZ DE OCARIZ, J.J.: Templo de Nuestra Señora de la Asunción de Tuesta , Gasteiz, 1986.
• LOPEZ DE OCARIZ, J.J.: "El temor al infierno hacia 1200. Análisis iconográfico de la anástasis de Armentia", in II Curso de Cultura Medieval. Alfonso VIII y su época , Aguilar de Campóo, 1990.
• LOPEZ DE OCARIZ, J.J.: "El tetramorfos anglomorfos en Irache y Armentia. Análisis iconográfico e iconológico", in P. V. , Primer Congr. General de Hist. de Navarra, 11. eransk., 1988, 317.-331. or.
• LOPEZ DEL VALLADO, F.: "Arqueología Monumental cristiana en el País Vasco", in Primer Congreso de Estudios Vascos , 1919, 755.-771. or.
• LOPEZ DEL VALLADO, F.: "El románico en Vizcaya", in Geografía del País Vasco-navarro. Arqueología , Bartzelona, datarik gabea, 878.-889. or.
• LORENZO VILLAMAYOR, F.: "Iglesia de San Pelayo-Bakio", in Monumentos de Bizkaia , II. lib., Bilbao, 1987, 15.-21. or.
• MAÑARICUA, A.: Santa María de Begoña en la historia espiritual de Vizcaya , Bilbao, 1950.
• MAÑARICUA, A.: Obispados en Álava, Guipúzcoa y Vizcaya hasta fines del siglo XI , Gasteiz, 1963.
• MARTINEZ DE AGUIRRE, J.M.: "La portada de San Miguel de Estella. Estudio iconológico", in P. V ., 173, 1984.
• MARTINEZ DE MARIGORTA, A.: San Prudencio de Armentia y su maestro Saturio , Gasteiz, 1939.
• MARTINEZ DE SALINAS, F.: "Temas decorativos en el románico del condado de Treviño", in La formación de Álava. 650 aniversario del pacto de Arriaga (1332- 1982) . Congreso de Estudios Históricos, Vitoria 1982, Gasteiz, 1985, II. lib., 627.-654. or.
• MENDOZA, F.: Los relieves del portico de Armentia , Ateneo, Gasteiz, 1913.
• MENDOZA, F.: "Álava románica". En Euskalerriaren-alde , 2, 1912, 43.-47. or.
• MERINO URRUTIA, J.J.: "La ventana románica de la iglesia parroquial de Barrica", in B.R.S.A.P ., 1954, 351.-354. or.
• MOLERO MONEO, L.M.: La escultura románica en Navarra , C.A.E. "Historia 16", Madril, 1992.
• OCON ALONSO, D.: "La primitiva portada de San Andrés de Armentia (Álava). Datos documentales", in Kobie , Serie Bellas Artes, 9, 1992-1993, 167.-180. or.
• OCON ALONSO, D.: "Los ecos del último taller de Silos en el románico navarro-aragonés y la influencia bizantina en la escultura española en torno al año 1200", in El románico en Silos. IX Centenario de la consagración de la iglesia y claustro 1088-1988 . Silos (Burgos), 1990, 501.-510. or.
• OCON ALONSO, D.: "Ego sum ostium, o la puerta del templo como puerta del cielo en el románico navarro-aragonés", in Cuadernos de Arte e Iconografía , Fundación Universitaria española 2, 3, 1989, 125.-136. or.
• OCON ALONSO, D.: "La recepción de las corrientes artísticas europeas en la escultura monumental en torno a 1200", in El arte español en épocas de transición , IX, C.E.H.A., Leon, 1992, 17.-26. or.
• OCON ALONSO, D.: "La arquitectura románica vasca: tipos, modelos y especificidad", in Cuadernos de Sección. Artes plásticas y monumentales , Eusko Ikaskuntza, 15. zk, 1996, 51.-78. or.
• PINEDO, R.: El santuario de Estíbaliz , Madril, 1940.
• PIQUERAS, W.: "Para que no se pierda. Santa María de Galdácano, el primer monumento románico de Vizcaya", in Vida Vasca , 1939, 191.-193. or.
• PORTER, Arthur K.: "Spain or Toulouse? And other questions", in Art Bulletin , 1924-5.
• PORTER, Arthur K.: Romanesque Sculpture of the Pilgrimage Rouds , 1923, I. lib.
• PORTILLA, M.: "Álava artística y monumental", in Diccionario Enciclopédico Vasco , I. lib, Donostia, 1970.
• PORTILLA, M.: "Arte románico. Raíces y evolución", in Álava en sus manos , Gasteiz, 1983.
• PORTILLA et al.: C.M.V ., 8 lib., Gasteiz, 1967-2001.
• RODRIGUEZ VALLE, E.; PEREZ BARRIO, M.; PASTOR VELEZ, B.; IBISATE ARREGUI, A.: "Estibaliz, escuela iconográfica para las iglesias de la Llanada alavesa", in Estíbaliz , 1988, 27-31.
• RUIZ MALDONADO, M.: Escultura románica alavesa: el foco de Armentia , Bilbao, 1991.
• RUIZ DE LOIZAGA, S.: "El templo parroquial de Tuesta", in B.I.S.S ., 22, 1978.
• SANTANA EZQUERRA, A.: "Ermita de San Miguel de Zuméchaga-Munguía", in Monumentos de Bizkaia , 2. lib, Bilbao, 1987, 267.-274. or.
• SANTANA EZQUERRA, A.: "Iglesia de San Salvador-Fruniz", in Monumentos de Bizkaia , 2. lib., Bilbao, 1987, 101.-108. or.
• SANTANA EZQUERRA, A.: "Ermita de San Pedro de Abrisketa-Arrigorriaga", in Monumentos de Bizkaia , 3. lib., Bilbao, 1987, 79.-85. or.
• SERRANO, E.: "Esculturas románicas navarras", in B.S.E.E ., IX, 1901.
• SOTO, S.M.: "Recuerdos arqueológicos de Álava", in Estíbaliz , Gateiz, 1984.
• TEJERA, L.: "El monasterio de San Juan de la Peña", in B.S.E.E ., XXXVII, 1929, 31- 59, 179.-198. or.; XXXVIII, 1930, 204. or.; XXXIX, 1931, 52.-66. or.
• URANGA GALDIANO, J.: "La iglesia parroquial de San Jorge de Azuelo", in P. V ., 3. zk., 1940-41.
• URANGA GALDIANO, J.: "Esculturas románicas de Codés", in P. V ., 1942, 249. or..
• URANGA GALDIANO, J.: "Esculturas románicas del Real Monasterio de Irache", in P. V ., 6, 1942, 9.-20. or.
• URANGA GALDIANO, J. eta IÑIGUEZ ALMECH, F.: A.M.N .,II eta III. lib., iruña, 1973.
• VAZQUEZ, P.: "Ermita de San Miguel de Zuméchaga",. in Bol. de la Com. de Monum. de Vizcaya , I, 1909.
• VAZQUEZ, P.: "Monumentos artísticos de Vizcaya", in B.S.E.E ., XVI, 1902, 35.-49. or.
• VAZQUEZ DE PARGA, L.: "La historia de Job en un capitel de Pamplona", in A.E.A ., XIV, 1940-41, 410. or.
• VAZQUEZ DE PARGA, L.; LACARRA, J.M. eta URIA RIU, J.: Las peregrinaciones a Santiago de Compostela , 3 lib., Madril, 1949.
• VEGAS, J.I.: "Románico en Álava. Itinerarios para su visita y conocimiento", in Cuadernos de Sección. Artes Plásticas y Monumentales , 4, 1986, Eusko Ikaskuntza.
• VEGAS, J.I.: "San Vicentejo (Álava)", in XIV Congreso Nacional de Arqueologia , Zaragoza, 1977, 27.-28. or.
• YARNOZ, J.: "Las iglesias octogonales de Navarra", in P. V ., 1945, 515. or.
• YARZA, J.: Arte y arquitectura en España 500/1250 , Madril, 1985.
• YBARRA, J.: Catálogo de los Monumentos de Vizcaya , Bilbao, 1958.
• YBARRA BERGE, J.: "Una joya del románico en Frúniz", in Vida Vasca , 1947.