Vinson, Julien

Euskaltzale frantsesa (Paris,1843 - Libourne, 1916). Euskara eta euskal literaturaren historiaz ikerketa asko egin zuen. Coup d¿oeil sur l¿étude de la langue basque izan zen euskarari buruzko lehen lana: hizkuntzaz kanpo euskaldunek ezer berezirik ez dutela eta halako hizkuntzak merezi lukeen literaturarik ez dagoela esan zuen.

Elizaren aurkako iritziak ere azaldu zituen. Horrek guztiak hainbat arerio sortu zizkion Euskal Herrian.

Revue de linguistiqueko zuzendaria izan zen eta bertan argitaratu zituen lan gehienak. Euskal bibliografia da gehien landu zuen saila (Bibliographie de la langue basque, 1891;Complément eta Suplément, 1898; Revue Générale des Etudes Basques de 1906 á 1912. Obra hauek gabe, euskal literaturaren historia sakona egitea ezinezko izango zatekeen.

Le folklore du Pays Basque eta Le codex de Saint Jacques de Compostelle ere idatzi zituen eta zenbait euskal testu eta liburu berrargitaratu zituen. 1919an euskaltzain ohorezkoa izendatu zuten.

Darrikarrere, Jean Baptiste

Idazle eta hizkuntzalaria (Uztaritze, 1845 - Saint Denis, 1928). Lanbidez aduanetako kapitaina zen. Gaskoia, frantsesa eta euskara sakonki aztertu zituen. Arrakastarik izan ez bazuen ere, euskararen jatorri indoeuroparra defendatu zuen. Euskal hitz askoren etimologia aztertu zuen; La langue basque et les idiomes aryens (1885) liburua argitaratu ondoren euskal hiztegi bat egiteari ekin zion, baina diru faltagatik utzi egin behar izan zuen (1900).

Dogson, Edward Spencer

Hizkuntzalari eta euskaltzale ingelesa (?, 1857-1922). Euskal literatura eta gramatika ondo ezagutzen zituen. Euskal liburuak berrargitaratu zituen: Mendibururen Jesusen Bihotzaren debozioa, Leizarragaren Testamentu Berria, etab. Pierre Urteren Etorkiaren berrargitalpena zuzendu (1898) eta Tartasen Onsa hilceco bidia berrargitaratzen lagundu zuen. Hizkuntzalaritza-lanak ere egin zituen: Leizarragaren Testamentu Berriako aditz-konkordantziak aztertu zituen. John Byronen Cristianos despertad itzuli zuen (Egun berriko cantico bat, 1907).

Azkue Aberasturi, Resurreccion Maria

Resurrección María de Azkue

Idazle, hizkuntzalari eta folklore-ikertzailea (Lekeitio, 1864 - Bilbo, 1951), Eusebio Maria Azkueren semea. Lekeition nautika-ikasketak, Bilbon batxilergoa eta Gasteizen filosofi eta teologi ikasketak egin zituen; Gasteizen Txomin Agirre ezagutu zuen eta geroztik adiskide izan ziren. Salamancan apaiztu (1888) eta Teologi doktoretza egin ondoren Brusela eta Kolonian musika ikasi zuen.

Bizkaiko Aldundiak Bilboko Institutuan euskara irakasteko katedrarako lehiaketa antolatu zuenean, Arana Goiri eta Unamunorekin batera aurkeztu zen Azkue (1888). Lehiaketa irabazi eta 1936 bitartean han egon zen irakasle.

Eusko Ikaskuntzaren lehen kongresuan Euskaltzaindiaren premia ikusi zen eta Azkue izan zen akademiaren sortzaileetariko bat (1918). Euskaltzaindia sortu zenetik Azkue euskaltzain osoa eta lehendakaria izan zen (1918-51). ¿Real Academia de la Lengua Española¿-ko kide izendatu zuten euskararen ordezkari gisa (1927).

Obra eskerga ondu zuen hainbat alorretan: musika, literatura erlijioso, antzerki, nobela, kazetaritza, lan didaktiko, etab.etan. Diccionario Vasco-Español-Francés (1905) idatzi zuen bi liburukitan; herri-literatura eta literatura zaharretako lexikoa bildu izana da obra honen baliorik handiena eta ondorengo idazleengan eragin handia izan du.

Euskal aurrizki eta atzizkiak eta euskararen kategoria gramatikalak biltzen dituen Morfología Vasca (1923), euskal aditzaren forma zaharrak aztertzen dituen Euskal Izkindea-Gramática Euskara (1891), euskara ikasteko El Euskara o el Baskuence en 120 lecciones (1897) eta Prontuario fácil para el estudio de la lengua vasca popular (1917) liburuak eta Diccionario de bolsillo vasco-español y español-vasco (1918) eta Gipuzkera osotua (1935) ere idatzi zituen.

Euskal musika, herri-poesia eta folklorean oinarritutako Cancionero popular vasco (1918), Euskalerriaren Yakintza (1935-47), Lamiak Euskalerrian (1927), Vizcaytik Bizkaiara, Sasi-eskola, Aitaren bildur, Gainzabale¿ko eiztaria, Eguzkia nora eta zartzuela, opera eta oratorio batzuk idatzi zituen. Literatura ere landu zuen:Txirristadak; Bein da betiko, Batxi Guzur eta Ardi galdua (1918) nobelak idatzi zituen.

Arana Goiri, Sabino

Sabino Arana

Politikari eta idazlea (Abando, 1865 - Sukarrieta, 1903), Aita eta aitona ontzigile karlistak ziren, baina Sabino euskara ikasten hasi berria zenean anaiarekin izandako eztabaidak abertzaletasunera eraman zuen. Karlistaldi-garaian Lapurdira aldatu zen familiarekin, 1876an itzuliz; batxilergoa Urduñako jesuitetan egin zuen. Bartzelonara aldatu eta zuzenbidea, filosofia eta letrak eta natur-zientziak ikasteari ekin zion, baina ama hildakoan Bilbora itzuli zen (1888).

Bizkaiko Aldundiak Bilboko Instituturako euskara-katedra atera eta Unamuno eta Azkuerekin batera aurkeztu zen, baina Azkuek lortu zuen postua (1887).

Bizcaya por su Independencia lanarekin abiarazi zuen hizkuntza, politika, historia eta literaturaz osatutako obra joria. Sabino Arana EAJ alderdia, Bizkaitarra hilabetekaria, Baserritarra aldizkaria, El Correo Vasco lehen egunkari abertzalea eta La Patria astekariaren sortzailea izateaz gain, Euskeldun Batzokija sortu eta ikurrina asmatu zuen.

Aranaren ideien aurkako etsaiek Sabino bi alditan espetxeratu zuten, bere aldizkariak galarazi eta bere batzokia itxiarazi zuten. Hala ere, Bizkaiko diputatua izatea lortu zuen. Aranaren ideologia politikoa ¿Jaun-Goikua eta Lagi-Zarra¿ lemak laburbiltzen du: batetik, erlijioaren garrantzia aldarrikatuz eta bestetik, Euskadiren askatasunaren, endaren garbitasunaren eta euskara sendotzearen alde azalduz.

Euskararen alorrean eragin handiko lanak egin zituen; ortografi sistema berria proposatu, asmatutako izendegi baten zerrenda kaleratu eta hitz berrien asmatzailea eta lexiko- garbizaletasun berriaren aitzindari eta defendatzaile sutsua izan zen (Etimología euzkérica,1887; Gramática elemental del euskera bizkaino, 1888; Tratado etimológico de los apellidos euskéricos, 1895; Lecciones de ortografía vizcaína, 1896; Egutegi bizkaitarra,1896, 1897 eta 1898; Deun ixendegi euzkotarra,1910ean argitaratua).

Sabino Arana kartzelan 1902an