Euskararen morfologia oso aberatsa da izen-sintagmaren eta aditz-sintagmaren egituran. Izen-multzoak eta aditz-multzoak osatzeko modua konplexu samarra da deklinabide-markengatik, ergatibotasunagatik (nork kasua) eta aditzak bere barruan biltzen duen informazio-kopuru handiagatik, subjektuari buruz ezezik, osagarri zuzenari eta zeharkakoari buruz ere biltzen baitu. Gainera, lagunarteko elkarrizketa batean, solaskide dugun pertsonaren generoari buruzko informazioa ere bil dezake.

Izen-sintagmak: deklinabidea

Euskarak bi bitarteko darabiltza perpauseko sintagmen arteko erlazioa adierazteko: deklinabidea eta posposizioak.

Deklinabideak

Euskal deklinabidearen bidez, izen-sintagmaren markek kasu gramatikalak (subjektua, osagarri zuzena eta zeharkako osagarria), leku-denborazko kasuak (osagarri zirkunstantzialak) eta beste osagarri batzuk adierazten dituzte, eta hauek dira bere ezaugarriak:

• Kasu-markak banan-banan gehitzen dira eta izen-sintagma osoari eransten zaizkio, izen-sintagma ixten duen azken elementuari hain zuzen: (nire anaia gaizto) + ari = nire anaia gaiztoari .
• Euskal deklinabidea bakarra da, hots, deklinagai guztiek kasu-marka berbera hartzen dute. Latinez nominatiborako -a, -us, -u eta -es kasu-markak erabiltzen ziren bitartean, euskaraz kasu-marka bakarra dugu (Ø).
• Euskal deklinabidean deklinagaia eta hondarkia bereiz ditzakegu: gizon (deklinagaia) + -ari (hondarkia) = gizonari. Hondarkiaren barnean, berriz, mugatzailea, plural-marka eta kasu-marka ditugu mutil (deklinagaia) + a (mugatzailea) + k (plurala) + Ø (kasu-marka) = mutilak
• Euskalkien arabera, kasu-marka batek forma bat edo bestea har dezake, esate baterako, norekin, noregaz (bizkaieraz) edo norekilan (zubereraz).

Kasu gramatikalak

Izen-sintagmak perpausaren barruan betetzen duen funtzioa adierazteko kasu gramatikalez baliatzen gara, eta honakoak dira:

• Absolutua: izen-sintagmak aditz iragangaitz baten subjektu edo aditz iragankor baten osagarri zuzenaren funtzioa betetzen duenean hartzen duen kasu-marka da. Kasu absolutuan izen-sintagmari eransten zaion kasu-marka Ø da: Mutila etorri da.

Kasu absolutua

erroa	mugagabea	singularra	plurala
mutil	mutil + Ø = mutil	mutil + a (det.) = mutila	mutil + a (det.) + k (plur) = mutilak

Halere, izen-sintagmak, galderazko edo ezezko perpaus baten barruan, osagarri zuzenaren funtzioa betetzen duenean, kasu absolutuan joan beharrean, partitiboaren kasu-marka hartuko du -rik: Ez daukat dirurik.

• Ergatiboa: aditz iragankor batean subjektuaren funtzioa betetzen duen izen-sintagmak hartzen duen kasu-marka izango litzateke -k. Esate baterako: Mendiek gero eta zuhaitz gutxiago dute.

Kasu ergatiboa

erroa	mugagabea	singularra	plurala
mendi	mendi + k= mendik	mendi + a (det.) +k (erg.) = mendiak	mendi + a (det) + k (plu.) + k (erg.) = mendiek

• Datiboa: Kasu honetan izen-sintagmak zeharkako osagarriaren funtzioa betetzen du, hiru elementu ageri diren perpausetan (nor-nori-nork) nahiz bi elementu ageri diren perpausetan (nor-nori). Datiboaren kasu-marka -i da. Esate baterako: umeari esan diot.

Kasu datiboa

erroa	mugagabea	singularra	plurala
ume	ume + (r) i = umeri	ume +a (det)+ (r) i = umeari	ume + a (det) + k (plu.) + i = umeei

Leku-denborazko kasuak

Leku-denborazko kasu-markak desberdinak izango dira izen bizidun bati eransten zaizkion ala izen bizigabe bati eransten zaizkion. Ama-rengana joan naiz / Etxe-ra joan naiz. Leku-denborazko kasuak hauek dira:

Leku-denborazko kasuak

	Kasu-marka	Izen bizigabeak	Izen bizidunak
INESIBOA	-n	etxean	amarengan
LEKU-GENITIBOA (nongo)	-ko/-go	etxeko,
ABLATIBOA (nondik)	-tik	etxetik	amarengandik
ADLATIBOA (nora)	-ra	etxera	amarengana
ADLATIBO KONPOSATUA (norako)	-rako	etxerako	amarenganako
MUGA ADLATIBOA (noraino)	-raino	etxeraino	amarenganaino
NORABIDE ZUZENEKO ADLATIBOA (norantz)	-rantz	etxerantz	amarenganantz

Beste osagarri batzuk

Gainerako deklinabidea honako kasuek osatuko lukete: instrumentala (zertaz), soziatiboa (norekin), genitiboa (noren), motibatiboa (zergatik), destinatiboa (norentzat) eta prolatiboa (zertzat).