Gesta-kantak

Olerki epikoak juglareek errezitatzen edo abesten zituzten, musika tonuerditsuaren laguntzaz, eta gesta-kanta izena zuten (latineko gestae, "ekintzak, garaipenak"). Horietan heroi baten garaipenak abesten ziren; jendeak herri edo aroaren bertuteak ikusten zituen heroi horrengan.

Beste lurralde batzutan, Frantzian, esate baterako, lan epiko asko gorde egin dira (50. gaia ikusi), baina Gaztelan hiru gesta-kanta baino ez daude:

• Cantar de Roncesvallesen (XIII. mendeko kodizea) mila bertso-lerrotako zati bat.
• Mocedades de Rodrigori (XIV. mendea) buruzko olerki zaharra eta oso akastuna gordeta.
• Cantar de mio Cid (XIV. mendearen hasierakoa).

Cantar de mio Cid

1099an hil zen Rodrigo Díaz de Vivar pertsonaia historikoaren ekintzak kontatzen zituen. Kopiatua izan zen eskuizkribua XIV. mendekoa zen.

Gaia

Cantarrek hiru zati edo kanta zituen:

• Cantar del destierro zatian, Gaztelako Alfonso VI. erregearen agindupean, Cid-a bere lurraldeetatik doala kontatzen da. Jimena bere emaztea eta bere alabak monasterio batean utzita, moroen lurraldera doa. Han, onura handiak lortu eta gero, opariak egiten dizkio erregeari, bere barkamena lortzeko.
• Cantar de las bodas zatia erregearen barkamenarekin hasten da. Erregeak Cid-a eta bere familia Valentzian elkartzea uzten ditu, Valentziaren konkista olerkiaren zatirik garrantzitsuena baita. Erregeak Cid-aren alaben eta Carrioneko infanteen arteko ezkontzak antolatzen ditu, baina Gaztelako noble boteretsu horiek euren aberastasuna baino ez dute nahi.
• Cantar de la afrenta de Corpes zatian, Carrioneko infanteen ausardiarik eza eta zekenkeria erakusten da. Mendekua egiteko, infanteak Valentziatik alde egiten dute emazteekin (Cid-aren alabekin), eta bidean jo eta uzten dituzte. Cid-ak justizia eskatu eta erregeak epaitu eta Carrioneko infanteak kondenatzen ditu, dolu batean porrot egiten dutenak.

Crónica del Cid Campeador (1502) liburuaren irudia. Bertan, Carrioneko infanteak, guztiz beldurtuta, lehoi batetik ihes egiten dute.

Cantar de mio Cid obraren gaia eta egitura

• Gai nagusia protagonistak ohorea berreskuratzea da.
• Obraren barruko egitura Cid-aren ohorea galtzeari eta berreskuratzeari buruzkoa da.
• Erbesteratzean ohore publikoa galdu arren, Rodrigok Valentziaren konkistarekin berreskuratzen du (baita erregearen barkamena ere).
• Botere politikoarekin, Carrioneko infanteek alabekin egin dutena ohore pribatua galdarazten du. Hala ere, hori ere berreskuratzen du alaben eta erregeen semeen arteko ezkontza adieraztean.

Cid-a lehenengo aldiz erbesteratua izan zen Alfonso VI. erregea zin egitera behartu baitzuen Sancho II el Fuerte hilketan zerikusirik ez zuela.

Erromantze-bilduma

Epikaren gainbehera XIV. mendean hasi zen. Orduan, erromantzeen zabaltzeari buruzko lehenengo zeharkako testimonioak sortu ziren: narraziozko olerkiak, ahozkoak eta herrikoak, literatura kultuaren parte ez direnak.

Erromantzearen ezaugarriak

Erromantzea luzera askotako olerkia da, zortzi silabako bertso-lerroek (bikoitietan errima, bakoitiak aske) osatuta. Errima asonantea izaten da.

Erromantzeak estiloaren ezaugarri garrantzitsu batzuk ditu:

• Berezitasuna: baliorik ez duena kentzen da, adierazgarritasunik handiena lortzeko. Horrenbestez, erromantze askotan ipuin luze baten eszenarik garrantzitsuena baino ez da kontatzen. Ezaugarri horrek fragmentarismo izena du.
• Dramatismoa: intentsitate afektiboa lortzeko, tradizioko lirikaren errekurtso arruntak erabili behar dira, harridurazko eta galderazko ikurrak bezala. Erromantzeak, gainera, beste errekurtso batzuk erabiltzen ditu ekintzari dramatismoa emateko, elkarrizketa edo errepikapena bezala.
• Hizkera: erromantzeek eta lirikak joskera erraza dute; erromantzeek eta epikak, ordea, formula eta epiteto epikoak. Horretaz gain, hizkera zaharra eta aditz-denboren erabilera arraroa azpimarratzekoak dira erromantzean.

Erromantzeen sailkapena

• Berrikoak: erromantzearen konposiziotik gertu dauden berri historikoak kontatzen dituzte.
• Epikoak edo heroikoak: Cid-arekin eta Espainiako eta atzerriko epikako beste heroiekin erlazioa dute episodioak kontatzen dituzte.
• Nobeleskoak edo juglareskoak: Maitasun istorioak kontatzen dituzte, eta emakumeek funtsezko protagonismoa dute.
• Mugaldekoak: erresuma musulmanen helmugan izandako gertaerak kontatzen dituzte. Erromantze horietan, musulmanak pertsona sentiberak eta galantak aurkezten dituzte.