XIX mendeko literatura

XIX. mendean, euskal literaturak Europan nagusi diren korronteak bereganatu zituen. Horrela, literatur identitate bereziaren oinarriak ezarriko dira. XX. mendean zehar identitate berezi hori zeharo garatuko da. Euskaraz oinarritutako poesia herrikoia egiten saiatzen diren mugimendu poetikoak garrantzi handikoak dira. Bertsolari ospetsuen lana izango da poesian eredua ezarri zuena. Narratiban ohiturazko eleberria izango da nagusi, eta antzerkian El trueno elkarteak euskal literaturan identitate berriaren eredua ezarri zuen.

XIX. mendea gorabehera, gerra eta iskanbilen garaia da. Literaturari dagokionez, euskal idazleak literatura frantses edo espainiarrarekin lotuta daude. Aldi berean, erromantizismoaren pareko berpizkunde bat sortzen da euskal literaturan, bai Iparraldean eta bai Hegoaldean ere.

Iparraldean poesiaren susperraldia gertatzen da:

  • Lore Jokoak sortzen dira.
  • Folklore-biltzaileak ugaritu egiten dira.
  • Astekariak sortzen dira.
  • Bonapartek literatura eta hizkuntza bultzatzen ditu.

Hegoaldean hiru aldi bereiz daitezke:

  • 1800-1839: Larramendiren Eskola deitutako garaia da. Helburu erlijiosoak dituzten lanak argitaratzen dira.
  • 1839-1876: literatur lanen kopurua urrituz doa; izan ere, Larramendiren Eskolako garaia amaitu da.
  • 1876-1900: 1876an foruak galdu ziren, eta gai horri buruz bertso asko egiten dira. Oro har, bi gune nabarmendu ziren: Donostia (euskal antzerkia, poetak, idazleak, aldizkariak) eta Bilbo (Azkue, Arana...).

Euskal eleberria: hasieratik eleberri modernoa sortu arte

XIX. mendean faktore estralinguistiko batzuk gertatu ziren. Alde batetik, kultura hedatzen ari zen: jendea alfabetatzen hasi, eta ikasteko eta jakiteko irrikaz zegoen.

Hori dela medio, irakurtzeko zaletasuna gero eta nabariagoa zen, batez ere euskaraz. Ordura arte, literatura ahozko lengoaian oinarritzen zen, baina orain idatzizkoa indarra hartzen hasi zen. Gainera, garai honetan aldizkari kultural asko sortu ziren.

Zalantzarik gabe, ingurune aparta da euskal eleberria sortzeko, bere bilakaera oso mantsoa izan arren. Eleberri hau errealismoaren eta naturalismoaren artean sortu zen, erromantizismo-kutsuarekin. Bestalde, kontuan hartu behar dugu Lore Jokoak sortu zirela, eta, horrenbestez, jendeak euskaraz idazteari ekin ziola parte hartu ahal izateko.

Ohiturazko eleberria

Ohiturazko eleberria 1900 eta 1935 urteen artean egin zen. Baserri eta arrantzaleen arteko giroa islatzen zen eleberri-mota horretan, istorioa giro idealizatu batean kokaturik. Euskara modernoaren aurka askotan altxatzen zen, ohitura zaharrak defendatzen zituelako. Eleberri honetako pertsonaiak lauak eta abstraktuak dira.

Ohiturazko eleberriak Euskal Herriko ikuspegi bakarra islatzen zuen, hau da, kristau zintzoa, tradizionala. Ez da eleberri deskribatzailea, arauemailea baizik: ereduzko euskalduna izateko jarraitu behar diren arauak ezartzen dituzte zeharka. Badirudi lehen zantzua edo aztarna Mogelen Peru Abarca izan zela, baina lehen euskal eleberria Txomin Agirreren Auñamendiko Lorea izan zen, 1898koa.

Laburbilduz, hauek jo ditzakegu ohiturazko eleberriaren ezaugarritzat:

  • Baserriko eta itsas giroko mundu idealizatuak kontatzen dira.
  • Euskara eta fedea goraipatzen dira.
  • Subjektibotasuna da nagusi, hau da, idazleak berak erabakitzen du zein pertsonaia izango den ona eta zein ez.
  • Pertsonaiek ez dute bilakaerarik, tipoak dira.
  • Deskripzio ugari dituzte, nahiz eta estatikotasuna nabarmena izan.
  • Kontalaria orojakilea da, hirugarren pertsonan kontatzen du istorioa, eta tarteka bere iritzia ematen du.

Txomin Agirre

Txomin Agirrek euskal lehen eleberria idatzi zuen. Bere bibliografian eleberri hauek aurki ditzakegu: Auñamendiko Lorea (1898), Kresala (1906), Garoa (1912) eta Ni ta ni (bukatu aurretik hil zen).

Bere lehen eleberria, Auñamendiko Lorea (1898), lehen euskal eleberritzat jotzen da. Erromantikoa da, eta bertan nabaria da Navarro Villosladaren Amaya o los vascos en el siglo XVIII obraren eragina. Bigarren eleberria, Kresala, bizkaieraz idatzi zuen, eta herri arrantzale batean girotu zuen istorioa. Hirugarrena, Garoa, gipuzkeraz dago, eta nekazarien herri batean girotu zuen.

Txomin Agirre hainbat idazleren eredu izan zen.

Donostiako antzerkia

Euskal antzerkiak inoiz izan duen mugimendurik zabalena, aberatsena eta emankorrena Donostian gauzatu zen; hala ere, eskola nagusia ez zen han jaio, Ziburun baizik, gerratik ihesi joandako donostiar batzuk bertara iritsi ondoren. Hauek umorea soberan zuten eta hainbat denbora-pasa antolatu zituzten El Trueno deitu zuten elkartean, denbora-pasa eta herriminaren kontsolagarri. Hauek dira ordezkari garrantzitsuenetako bi:

Marcelino Soroa (1848-1902)

Esan dezakegu Marcelino Soroa Donostiako antzerkiaren aita dela. Donostiako alde zaharrean jaio zen 1848an jaio zen eta 1902ko uztailaren 20an hil zen. Gaztea zelarik, zartzuela antzeko antzerki kantatu bat asmatu zuen eta han euskara eta erdara nahasten zen Iriyarena izenburupean.

Toribio Altzaga (1861-1941)

Donostiako alde zaharrean jaio zen 1861eko apirilaren 16an. Altzagaren bizitza eta lana bere hiriarekin guztiz loturik daude, eta guda karlistek ere, era batera edo bestera, eragin nabarmena izan dute beragan.

Guda zela-eta bera eta bere familia Ziburura joan ziren. Han ikasi zuen Toribiok batxilergoa, eta bertan izan zuen lehen harremana euskal antzerkiarekin. Soroaren lagun eta kidea izan zen, eta antzerkilanetan haren irakatsiei jarraitu zien, Aterako gera! lanean adibidez (1880).

Antzerkiak eragin handia izan zuen Donostian, eta autore askok erabaki zuten bi horien urratsei jarraitzea. Horietako batzuk dira: Bitoriano Iraola, Jose Ganboa, Gorostidi, Artola, Angel Illarramendi, Juan Inazio Uranga...

Orria posta elektronikoz bidali

< * Bete beharreko alorrak

Eskerrik Asko.
artikuluan arrakastaz bidalita da.

cerrar ventana
Lagun iezaguzu hobetzen! Zure iritzia garrantzitsua da, eta horregatik eskertuko genizuke zure iritziak eta iradokizunak info@hiru.eus helbidera bidaltzea.

* Bete beharreko alorrak
cerrar ventana

 

¿Qué son los iconos de "Compartir"?

 

Todos los iconos apuntan a servicios web externos y ajenos a HIRU.com que facilitan la gestión personal o comunitaria de la información. Estos servicios permiten al usuario, por ejemplo, clasificar , compartir, valorar, comentar o conservar los contenidos que encuentra en Internet.

¿Para qué sirve cada uno?

  • facebook

    Facebook

    Comparte con amigos y otros usuarios fotos, vídeos, noticias y comentarios personales, controlando la privacidad de los mismos.

     
  • eskup

    Eskup

    Conversa sobre los temas que te interesan y que proponen los expertos. Todo ello en 280 caracteres con fotos y vídeos. Lee, pregunta e infórmate.

     
  • delicious

    Twitter

    Contacta y comparte con amigos, familiares y compañeros de trabajo mensajes cortos (tweets) de no más de 140 caracteres.

     
  • tuenti

    Tuenti

    Conéctate, comparte y comunícate con tus amigos, compañeros de trabajo y familia.

     
  • technorati

    Google Buzz

    Comparte tus novedades, fotos y vídeos con tus amigos e inicia conversaciones sobre los temas que te interesan.

     
  • meneame

    Meneame

    Sitio web que se sirve de la inteligencia colectiva para dar a conocer noticias. Los usuarios registrados envían historias que los demás usuarios del sitio pueden votar.

     
 

 

cerrar ventana

Derechos de reproducción de la obra

 

Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailarenak dira hiru.eus webgunearen eta bertan agertzen diren elementu guztien jabetza intelektualaren eskubideak.

Halere, baimenduta dago hezkuntzaren esparruan hiru.eus-eko edukiak erabiltzea, betiere webguneari aipamena egiten bazaio eta Creative Commons CC-BY-NC-SA lizentziaren baldintzapean.
Informazio gehiagorako: pdf dokumentua jaitsi (943,2k).

Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak bere buruari aitortzen dio, edozein unetan eta aurretiaz ohartarazi gabe, bere webguneko informazioa edota haren konfigurazioa edo itxura aldatzeko eta eguneratzeko ahalmena.

Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak ez du bermatzen ez dela akatsik egongo webguneko sarbidean, ezta han jasotako edukietan ere. Era berean, ez du ziurtatzen eduki hori behar bezala eguneratuta egongo denik. Dena den, beharrezko ahalegin guztia egingo du akats horiek saihesteko, eta, hala behar izanez gero, ahalik eta azkarren konpontzeko edo eguneratzeko.

Webgunera sartzea eta bertan jasotako informazioaz egiten den erabilera soilik erabiltzailearen erantzukizuna dira. Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak ez du inolako erantzukizunik izango webgunera sartzeak edo hango informazioa erabiltzeak sor litzakeen ondorio edo kalteen aurrean, bere eskumenen erabilera zehatzetan jarraitu behar dituen legezko xedapenak ezartzearen ondorio diren egintza guztietan izan ezik.

Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak ez du bere gain hartzen webgunean aipatzen diren kanpoko beste esteka batzuetara konektatzetik edo haietan jasotako edukietatik erator daitekeen inolako erantzukizunik.

Webgune honetan jasotako informazioa baimenik gabe edo oker erabiltzeak eta Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailaren jabego intelektual eta industrialaren eskubideetan sorturiko kalte eta galerek legez dagozkion egintzak erabiltzeko bidea emango diote aipatutako Administrazioari, eta, hala badagokio, erabilera horren ondorio diren erantzukizunak hartuko ditu.

  Pribatutasuna

Interesatuak emandako datuak dagokion prozedura edo egintzan aurreikusitako helburuetarako baino ez dira erabiliko.

Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Saileko Etengabeko Ikaskuntzako Zuzendaritza da datu horiek biltzen dituen fitxategiaren erantzulea, eta haren aurrean egikaritu ahal izango dira sartzeko, zuzentzeko, deuseztatzeko eta aurka egiteko eskubideak. Horretarako, eskura duzu info@hiru.eus helbide elektronikoa.

cerrar ventana