Lehen urteak eta jesuita-ikasketak

Arrasaten jaio eta bertan egin zituen lehen ikasketak. Hamalau urte zituela jesulagunen Durangoko ikastetxera joan zen konpainiako kide izateko asmoak bultzatuta. Han urtebete egin zuen, batez ere grekoa eta latina ikasten, eta ondoren Loiolara joan zen nobizio-ikasketak egitera. Bertan eman zituen urtetan, beste ikasketa-lagun batzuekin batera, euskal gaiak lantzen zituen taldetxo bat osatu zuen eta idazle gisa lehen urratsak egin zituen Jesusen Biotzaren Deya aldizkarian. Idazle klasiko greko eta latindarren testuak ondo ezagutuko ditu eta haiek euskaratzeko asmoa sortuko zaio. Loiolatik Oñara joan zen eta bertan Filosofiako doktoregoa lortu zuen.

Beste jesulagun euskaltzale batzuek bezala erbestera bidaltzen dute

Konpainiako nagusiek ez zituzten begi onez ikusten gazte euskaltzale haien jarduerak eta horregatik, maitasun hura hozteko edo, 1929an Amerikara bidali zituzten: Andima Ibinagabeitia eta Plazido Mujika Kolonbiara, beste lagun batzuk El Salvador-era eta Guatemalara eta Jokin Zaitegi, berriz, Venezuelara. Herrialde hartan hiru urte egin zituen Euskal Herriarekiko harremanak ia galduta. Bitartean Espainian II. Errepublikaren etorrera gertatu zen eta honek jesulagunak Espainiatik egotzi egin zituen. Beste kide asko bezala teologiako ikasketak egitera Belgikako Marneff-era bidali zuten eta han lehengo lagun euskaltzale haietako batzuekin elkartu zen berriro, bereziki Andima Ibinagabeitiarekin.

Apaiztu eta berriro Amerikara

Marneff-en apaiztu zen 1935. urtean. Belgikan beste urtebete gehiago egon zen, 1936an Espainiako Gerra Zibila piztu zen arte. Orduan, Errumaniara joatekotan egon zen, baina nagusiek, azkenean, El Salvador-eko apaizgaitegi batera bideratu zuten. Ez zen, ordea, eginkizun berrira zuzenean joan, El Salvador-en sartzeko baimen berezia lortu gabe zeukalako, baizik eta Panaman sei hilabete igaro ondoren. Egonaldi honetan ingelesa ikasten aritu zen eta Henry Wadsworth Longfellow idazle estatubatuarrak 1847an idatzitako Ebangeline eleberria euskaratu zuen. Behin El Savador-en irakaskuntzan hasi ondoren Bidalien egiñak idatzi zuen, izen bereko Liburu Santuaren inguruan. 1955 arte ez zen argitaratu obra hau osorik, ordea.

Zazpi urte egin zituen Zaitegik El Salvador-en irakasle, 1944 arte. Bitartean Euskal Herria une garratzak nozitzen ari zen, gerrateagatik lehenbizi eta diktadura ankerraren menpean gero. Jokinek saminez eta urruti-minez jarraitzen zituen gertaera haiek. Bazituen, gainera, inguruan, bere euskalzaletasuna gaitzetsiz sufriarazten zioten Lagundiko kideak.

Lagundia utzi eta Guatemalara

New York-era nahi zuen joan, han erbesteratuta zegoen Jose Antonio Agirre Lehendakariari laguntzera, baina ez zioten horretarako baimenik ematen. Aukeratu beharrean aurkitzen da: burua makurtu edo kontzientziak eskatzen diona egin. Lagundia uztea erabakitzen du eta Guatemalara doa. San Carlos Unibertsitatean eta America Institutuan irakasle-lanetan hasten da. Azken honetan gauzak gaizki doaz zuzendaritza gaizki eramaten delako. Zaitegik hartzen du egoera zuzentzeko ardura eta lan hartan jarraituko du 1951an hiriburuan ikastetxe bat eta ikasleentzako egoitza erosi eta bere kontura lanean jarri arte. 1946an Mexikon argitara ematen ditu bi liburu: Goldaketan eta Sopokelen antzerkiak, I. Lehenbizikoa poema-bilduma bat da; Zaitegirenak berarenak batzuk eta itzuliak beste batzuk. Bigarrena, berriz, izenburuak adierazten duen bezala, Sofokles tragedia-idazle grekoaren lau obraren itzulpenek osatzen dute. Unibertsitateko irakaslanean Loiolako denboretatik hasita sakonki aztertuak zituen klasiko grekoak azaltzen dizkie ikasleei. Denen artean bat aukeratzekotan Platon aukeratuko luke berak eta honen lanak euskaratzea amesten du.

1950ean, Guatemalan, Euzko Gogoa aldizkaria sortzen du.

Euskal Herriak garai ilunak bizi zituen; ez zegoen euskarazko aldizkaririk eta hori erremediatu nahi zuen Zaitegik. Literaratur genero guztietako lanak argitaratzen ziren bertan. Guatemalan aldizkaria ekoiztea egileak eta irakurleak handik urrun egonik ez zen noski erosoa, baina Zaitegiren borondateak hesi guztiak apurtzen zituen. Erabat lanpetuta zegoenez irakaskuntzarekin eta aldizkariarekin Argentinan erbesteratuta zegoen Orixeri deitzen dio berarekin lan egiteko. Honek baiezkoa ematen dio, Guatemalara joaten da eta hasten zaio laguntzen, baina egoera ekonomikoa txartu egiten zaie, harpidetzek ez dutelako gastuei erantzuteko adina ematen. Orixe, Zaitegik bideak eginda, sei hilabete igaro orduko, El Salvadorrera doa, Zaitegiren adiskide aberats batzuen etxera, San Agustinen Aitorkizunak euskaratzea beste egitekorik gabe, mantenua eta etxea segurtatuta. Berriro bakarrik eta lanpetuta geratzen da. Parisen erbesteratuta bizi den Andima Ibinagabeitia adiskidea nahi luke bere ondora ekarri. 1954an lortu zuen helburu hori. Andimak agudo ikusten du aldizkariaren zabalkundeak zailtzen duela gehienbat honen iraupena. Besteak beste harpidedun askok ez zutelako harpidetza ordaintzen.

Biarritzera aldatzen da eta hantxe hiltzen Euzko Gogoa

Egoera, ordea, gero eta okerragoa da eta Zaitegi Biarritzera aldatzen da eta Baionan hasten da Euzko Gogoa botatzen 1956an. Ibinagabeitia, berriz, Caracas-era joaten da bizitzera. Lau urte Euskal Herrian argitaratzen jarraitu ondoren, 1960an kaleratu zen Euzko Gogoaren azken alea. Bi idazle-belaunaldiren arteko zubia eraiki zuen aldizkari hark, etena sortzeko arriskurik handiena izan zen garaian, eta inoiz baino asmo handiagoko lanak euskaraz argitaratzeko ausardia izan zuen.

Lehen Euskal Mundu Biltzarrean

1956an, erbestean zegoen Eusko Jaurlaritzak antolatuta, Parisen, kongresu hau egin zen, Euskal Herriari buruzko gogoeta egiteko asmoz. Lau sail izan zituen biltzarrak: Politika, Gizartea eta Ekonomia, Kultura eta Euskal Diaspora. Kultura sailaren arduraduna Xabier Landaburu izan zen eta Zaitegi honen laguntzaile ibili zen. Hizlari ere izan zen Jokin. Biltzarraren ondorioen artean euskararen egoera larriari erantzuna emateko batzorde iraunkor bat, Euskal Kulturaren Alde izenarekin eratzea erabakitzen da. Pisu handiko pertsonak dira batzordekideak: Jose Migel Barandiaran, Jesus Maria Leizaola, Josu Solaun, Telesforo Monzon, Gonzalo Nardiz, Joseba Rezola, Manu Sota, Andoni Urrestarazu "Umandi" eta Jokin Zaitegi, eta batzordearen buru hauxe bera, hain zuzen. Batzordearen bilkurak lehenbiziko urtetan Jokinen Biarritzeko etxean egiten ziren.

Berriro Guatemalara

1962an Jokin Zaitegi Guatemalara itzultzen da. Apezpikuak eskualde pobre eta baztertu batera bidaltzen du lanera. Urrun bizi da, Euskal Herriarekiko ia harremanik gabe. Hala ere, Biarritzeko egonaldian idatzitako olerki batzuekin eta poeta atzerritarren poema euskaratu batzuekin Berriz ere goldaketan bilduma argitaratu eta zabaldu zuen handik. Urte berean aspaldi landua zuen Platon'eneko atarian argitaratzen du Donostiako Izarra inprimategian. 1964an Guatemalan bertan beste parrokia batera bidaltzen dute. Burubelarri sartzen da herritarren bizimodua hobetzeko ahaleginean eta haiek esker onez erantzuten diote. 1968an beste parrokia batera aldatzen da. Indiarren artean aurkitu zuen lasaitasun aski euskarazko lanetan ere murgiltzeko. Platon-en lanak itzultzen lan handia egin zuen garai honetan aidanez. 1975etik aurrera, berriro Euskal Herrira etorri eta gero, argitara eman ziren lanok: Platon. I. Oturuntza, Protagora, Menon (1975), Platon. II. Gorgia (1977), Platon. III. Eufitron eta Sokrateren apologia (1978), Platon. IV. Kriton eta Faidon (1978), Platon. V. Ipia txikia eta Alkibiada (1979), Platonen Politeia (1989), Platon. VII. Karmida, ipia nagusia, Laka eta Lisi (1989).

Azkeneko urteak Euskal Herrian

1972an Arrasatera, jaioterrira, itzuli zen eta 1976an Arrasateko herriak Seme Kuttun izendatu zuen eta ohorezko euskaltzain egin zuen Euskaltzaindiak. 1979an hil zen.