Gaztelania

Gaztelania jaio edo zabalkuntzaren lehen mendeetan hedatu zen eremuan hitz egiten da. Ondorengo hauek dira lurralde horretan maizen erabiltzen diren esamolde arrunt eta traketsak:

• Izenaren aurrean jartzen den posesiboari azentua jartzen diote: mí libro, tú casa.
• Hitz batzuen azken "-d"a "-z" bezala ahoskatzen dute eremu horretan: verdaz, Madriz. Gauza bera gertatzen da "-ct-" hizkien "c"rekin: aztor, reztor, pazto.
• Bigarren pertsonako singularraren iraganaldi burutu sinpleari "-s" gehitzen diote: salistes, vinistes.
• Gauza bati buruz ari direnean, osagarri zuzen gisa le erabiltzen dute, edo lo eta la,"le"ren ordez beste batzuetan (loismoa eta laismoa).
• Bigarren pertsonako pluraleko aginterarako infinitiboa erabiltzen dute: ¡Anda, ser buenos y traerme un regalo!

Aragoiera

Oraindik ere aragoieraz hitz egiten dute (gaztelaniaren ezaugarri batzuk ere baditu) Huescako ipar-ekialdean eta Ribagorzan. Hauek dira Aragoiko hizkeren ezaugarri nagusiak:

• Gaztelaniak galdu egin zuen "e" eta "i" aurreko "j", mantendu egin dute eta "ch" bezala ahoskatzen dute: chelar esaten dute "helar" esan beharrean (izoztu).
• Huescako iparraldean "uá" diptongoa mantendu egin da (gaztelaniaz "ué" esaten da): buano ("bueno",) eta cuallu ("cuello").
• Aragoieraren beste ezaugarrietako batzuk adibide hauetan ikus daitezke: feito "hecho", liapre "liebre",), ayutar "ayudar", flama "llama". Aipatu beharrekoa da, bestalde, ezaugarri horiek ez direla neurri berean mantendu Aragoiko hizkera guztietan.

Asturleondarra

Gaur egungo asturiera asturleondar hizkera zaharretik dator. Hizkera horri joan den mendetik bablea deitzen zaio eta tokian tokiko hizkera ezberdinak biltzen ditu.

• Ekialdeko dialektoetan aspirazioa nabari daiteke latinez "f"z hasten ziren hitzetan: hiu, ¿hijo¿; hacer, ¿hacer¿.
• Erdialdeko dialektoak dira gutxien zaharkitu diren hizkerak. Ezaugarririk nagusiena femeninozko plurala "-es" egiten dutela da: casa / cases, ¿casas¿.
• Mendebaldeko dialektoak dira bizien daudenak. "Ei" eta "ou" diptongoak mantentzen dituzte oraindik (cantei, cantou). "Ts" modukoa den soinu batez ahoskatzen dute "ll"a ("vatse", 'valle'). Horrez gain, gaztelaniaz galdu egin zen hasierako "f-" latindarra mantendu egin da dialekto horietan : farina, fiyo.

Hegoaldeko hizkeren ezaugarri komunak

Hegoaldeko espainierak iparraldekoak baino irtenbide aurreratuagoak hartu ditu. Hegoaldeko hizkera guztiek ezaugarri komunak dituzte; hona hemen bi nagusienak:

• Silabaren bukaerako "-s" eta "-z"ren ahoskatzera lasaitzea; horrek ahoskera mota ezberdinak eragin ditu: aspirazioa (avihpa); hurrengo kontsonantearen asimilazioa (avippa); edo kontsonantea galtzea (avipa).
• "-r" eta "-l" nahastea silaba bukaeran daudenean: cuelpo, mujel, peol.

Andaluziako hizkerak

Andaluziako hizkerak dira hegoaldekoetatik gehien bereizten direnak eta bere buruaren baieztapenerako izaera gehien dutenak. Bere-berezkoak diren ezaugarri batzuk ditu, adibidez: zizipaza eta sisipasa, eta bokalarteko "-d"a galtzea.

• Andaluziako iparraldeko eremu batean izan ezik, gainerako lurralde osoan ezinezkoa da "s", "c" eta "z" hizkiak bereiztea (sisipasa eta zizipaza). Casa eta caza hitzak, adibidez, berdin ahoskatzen dituzte.
• Bokalarteko "-d"a ez dute partizipioko amaieretan bakarrik galtzen eta graná 'granada', asaúra 'asadura' -barrukiak-) bezalako hitzak entzun daitezke.

Andaluzieraren barnean bi eremu nagusi bereiz daitezke:

• Mendebaldean (Huelva, Cádiz, Sevilla, Málaga eta Kordoba) garai batean hasierako letra "f" zuten hitzetan, hasierako "h"a aspiratu egiten dute: harto. Bestalde, ohikoagoa da ustedes-en (ustedes hacen edo ustedes hacéis) erabilera vosotros-ekin alderatuz gero.
• Ekialdean, bestalde, silabaren amaierako "s"aren ondoren datozen bi bokalen irekidura egiten dute (gainerako hizkeretan galdu egin zen): hala, sordos esan beharrean sordO ahoskatzen dute eta pesos esan beharrean, pesO esaten dute.

Kanariar hizkerak

Andaluziera izan zen Kanarietako eta Amerikako espainieraren jatorrizko hizkera eta hori dela eta, hegoaldeko espainieraren ezaugarri asko dituzte kanariar hizkerek.

Sevilla oso garrantzitsua izan zen Atlantikoz bestaldeko zabalkuntza garaian eta hori dela eta, Sevillakoak zirela uste zen ezaugarri asko ageri dira Kanarietan; zizipaza eta sisipasa edo ustedes hacen formak, besteak beste.

Kanariar artxipelagoa izan zen Amerikako eta penintsulako espainolen arteko bitartekaria eta horregatik aurki ditzakegu kanariar hizkeretan penintsulan horren maiz aurki ez ditzakegun zenbait amerikanismo. Adibidez: papa, 'patata'; guagua, 'autobusa'.

Amerikako espainoletik hartutako eta andaluzierarekin bat datozen beste ezaugarri batzuez gain, kanariarrak berezitasun ugari ditu; adibidez: gaztelaniakoaren oso ezberdina den ahoskatze ugariak "ch"rentzat eta batik bat, berezitasun hori berezko hiztegi batek erakusten du nabarmen.