Bokalak

Euskarak bost bokal ditu: i, e, a, o, u.

Bokal ireki bat du: a, bi erdi-ireki: e, i, eta bi bokal itxi: o, u. Bokal bat irekia edo itxia dela diogunean, bokal hori ahoskatzeko ahoa zenbat ireki behar izaten dugun adierazi nahi dugu. Egin dezagun proba: lehenik a ahoskatu eta gero u. i eta e bokalak irekiak eta itxiak izan daitezke, kontuan izanik aldamenean zein soinu duten .

Zenbait adituren iritziz, ü bokala euskal alfabetoko seigarren bokala da, baina aldiz, beste batzuek diote soinu bat besterik ez dela eta ez dela fonema bat.

Zubererako ü

Zubereran ü elementua aurkitzen dugu. Halere, zenbait azterketa egin ondoren, hizkuntzalariek oraindik ez dakite ziur non sailkatu: seigarren bokala al da? u bokalaren aldaera bat besterik ez da?

Koldo Mitxelenak esandakoaren arabera, ez dirudi seigarren fonema bokalikoa denik, baizik eta soinu bat edo alofono bat (toki jakin bateko ahoskerak berezkoa duena). Beraz, euskalki guztiek bost bokal dituzte, eta zubererak, horiez gain, ü aldaera du.

Har ditzakeen posizioen arabera, Mitxelenak honako sailkapena egin zuen: Zubereran, ü hori ez da agertzen r bakunaren (gü, baina gure) eta s kontsonantearen aurrean (ikusi, baina hüts, guzi), kasu hauetan izan ezik:

• ura: üra amaiera; adibidez bustidüra.
• Hitz berean bi u daudenean. Esate baterako: buru > bürü.

Diptongoak eta hiatoak

Diptongoa silaba berean bokal-bikote bat dugunean gertatzen da. Diptongoak bi eratakoak izan daitezke:

• Beheranzko diptongoak ditugu, bokal ireki batez hasi eta bokal itxi batez amaitzen direnean: ai, ei, oi, au, eu.
• Goranzko diptongoak ditugu, bokal itxi batez hasi eta bokal ireki batez amaitzen direnean: ia, ie, io, ua, ue.

Euskaraz, diptongoa osatzen dute bokal-bikote gehienak beheranzkoak dira, eta amaierakoa ez den silaba batean egon ohi dira. Denak ez dira maiztasun beraz agertzen, horien erabilera euskalkien menpe dago, baina euskalki guztietan arruntena ai diptongoa dugu, baina sarritan galdu egiten da palatalizazioa gertatzen denean: baina > /baña/.

Bokal itxi baten ondoren bokal ireki bat datorren bokal-bikoteetan, horiek gehienetan bereizirik ahoskatzen dira. Horrexegatik, gai honetan adituak direnen ustez, goranzko diptongoak ez dira jatorriz euskararenak, eta horrelakoak aurkitzen baditugu, beste hizkuntza baten mailegu direlako da (esate baterako, suerte), nahiz zenbait euskalkitan ere agertzen diren horrelakoak (eguerdi > /egwerdi/).

Bestetik, soilketa izeneko fenomeno bat ere badugu; hau da, diptongoa sortu zuten bokalak soildu egiten dira eta diptongoa desagertu egiten da. Soilketa hori euskalki guztietan gertatzen da. Ikus ditzagun horren adibide batzuk:

• au diptongoa a bihurtzen da (hitz hasieran) edo u (hitz bukaeran): aurpegi > /arpegi/; laurogei > /larogei/; baraur > /barur/.
• ai diptongoa a edo i bihurtzen da: aitzurra > /atxurra/, baino > /biño/.
• ei diptongoa i bihurtzen da: ehiztaria > /iztaria/.
• eu diptongoa e bihurtzen da: neurea > /nerea/.
• oi diptongoa o bihurtzen da: oiloa > /olloa/.

Euskal hiatoa

Hiatoa diptongoaren aurkako fenomenoa da, hau da, elkarren ondoan dauden bi bokal bi silaba desberdinetan bereizten dira. Bokal-pare hori hitzaren azken silaban agertzen denean, singularraren edo pluralaren kasu-markaren ondorioz (burua, herriak, apurtua...) bereizirik ahoskatzen dira.

Zenbait euskalkitan, hiatoak markatzeko joera dago, kontsonante bat tartekatuz, esate baterako: ia > iya (ogia >ogiya), ua > uba (burua >buruba).

Euskalki batzuetan, bokal-pareen artean zenbait aldaketa gertatzen dira: ea > ia (haizea>haizia), oa > ua (nongoa>nungua), oe > ue (ardoe>ardue).