Donostiako Udal Gas Fabrika 1869an jarri zen martxan. Hasierako garai hartan 300 m3 gas ekoitz zitezkeen egunean, 2.000ren bat argi pizteko adina. Apur bat geroxeago ahalmena gehitu egin behar zela ikusi zen eta, horretarako, beste fabrika bat eraikitzea erabaki zen, beste toki batean, hiriaren hazkundeak eragotzi egiten baitzuen lehengo instalazioak zabaltzea. Dena den, destilazioa, garbiketa eta arazketa jatorrizko fabrikan egiten jarraitu zuten gerora ere; izan ere, muga teknikoak eta ekonomikoak zirela eta, ezinezkoa zen planta berria beharrezko epean bukatzea. Premia horietara egokitzeko, 1890ean 800m3-ko behin-behineko gasometro bat eraiki zen fabrika zaharrean. Azkenik, 1892an ekin ahal izan zitzaion destilazio-planta berri behin betikoa eraikitzeari, eta jatorrizko fabrikako horniduraren zati bat aprobetxatu zen.

Gas-fabrikaren ikuspegi orokorra. Deiker artxiboa/Santi Yaniz

XX. mendeko lehenengo hamarkadatik 50eko hamarkadara arte, Gas Fabrikak etengabe jarraitu zuen hazten eta bertako instalazioak modernizatzen, kontsumoa ere etengabe gora egiten ari zenez. 1905etik 1914ra beste bi gasometro, labeetako bateria gehiago, ikaztegi bat, bulego-eraikina eta hornikuntza kontrolatzeko eta erregulatzeko sistema eraiki ziren. Horretaz gainera, pabiloi bat eraiki zen kokea itzaltzeko, eta zentral elektriko berri bat gasaren bidez elektrizitatea ekoizteko. Hurrengo urteetan, Gerra Zibileko etenaldiaren ondoren, une bakoitzeko aurrerapen teknikoak baliatzen jarraitu zuen. 60ko hamarkadan hasi zen Gas Fabrikaren gainbehera; lehenengo Donostian desagertu egin zelako gasezko argiteria publikoa eta, ondoren, 70eko hamarkadan, argiteriako generadore elektrikoak ezarri zirenean ikatza ere baztertu egin zelako elektrizitate generadoreak elikatzeko material gisa.

Fabrikaren funtzionamendua nahiko sinplea zen: gasa, kasu honetan harrikatzaren destilazioaren bidez lortzen zena, hoditeria baten bidez banatzen zen argiteria publikoaren sarera, eta bertan erreketak argia sortzen zuen.

Harrikatza erretortetan destilatzen zen; 1.200°C-tik 1.300°C-ra arteko tenperaturan, airearekin kontakturik izan gabe, material erregogorrez eraiki eta baterian antolatutako zeharkako kanalak ziren erretortak (1). Itxi ondoren, harrikatzaren errekuntza hasten zen (1.1.). Erretortak hoditeriarekin lotuta zeuden eta hodi horien bidez bideratzen zen errekuntzan sortutako eta elementu hegazkorrez zamatutako -galipot, bonezol eta beste hidrokarburo arin batzuen lurrunak, metanoa, hidrogenoa, karbono oxidoa, amoniako konposatu sulfuratuak eta nitrogenoa- gasa. Hurrengo urratsa galipota filtratzea (2) izaten zen, eta, ondoren, gasa hoztea (3). Gero, urarekin garbitzen zen (4) amoniakoak eta azido hidrosulfurikoa disolbatzeko. Azkenik, arazgailuekin (5) hidrogeno-sulfuro osoa eta gainerako zikin guztiak kentzen ziren. Gasa erabat araztuta zegoenean, gasometroetan sartzen zen.

Gasometroek (6) eginkizun bikoitza zuten: kopuru handiak biltegiratzen zituzten batetik, eta, bestetik, presioa eskala handian erregulatzen zuten. Urez betetako harginlanezko gordailu zilindriko bat izaten zuten, eta bertan metalezko txapadun kanpai bat egoten zen igerian (6.1.). Errail bertikalez hornituriko burdinazko egitura bati esker (6.2.), kanpaia, gurpilduna (6.3.), igo eta jaitsi egiten zen. Gasaren presioa kanpaiaren pisuak eta elikadura-ponpek finkatzen zuten. Azkenik, gasometroetatik banaketa-sarea abiatzen zen, hiriko kale nagusietan zeuden altzairuzko hodien bitartez, eta haietatik beste hodi-sare bat ateratzen zen, bigarren mailakoa, eta hura zen etxebizitzera heltzen zena. Hoditeria horiek lurraren barru-barruan ipini behar ziren, kolpeak eta efektu korrosiboak eragozteko, eta erabateko estankotasuna bermatu ahal izateko, ez zedin gas-ihes arriskutsurik batere gerta. Geroago, teknikaren bilakaerarekin, gasmotorrak erabiltzen hasi ziren, gasa elekrizitate bihurtzen zutenak (7).