Gesaltza-Añanako gatzagak izen bera duen udalerritik hurbil, Haran Gazian daude. 111.000 m2 -ko eremua hartzen dute, eta ur gazia lurruntzean gatza ekoizten zuten 5.648 oholtzek osatzen dute. Milaka urte dituen jarduera ekonomiko horrekin zerikusia duen egitura osoa XIX. mendean aldatu zen, ekoizpen-sistema mekanizatu zenean ustiapen-sistema berriak sartzean.

Haran Gazian ur gazizko lau iturburu daude eta lehengaiaren iturri nagusi dira. Santa Engrazia da ur gehien ematen duena eta haranaren hegoaldean dago; iturri horretatik gesala lurrazalean irteten da. Bigarrena, Fuentearriba iturburua, mendi-hegal batean dago, ekialdeko isurialdean, eta larrainik garaienak hornitzen ditu. Azkenik, beste bi iturburuak, aurrekoak baino txikiagoak, La Hontana eta El Pico dira.

Iturria: Beinke Proyectos Turísticos y Culturales S.L.

Iturburu horietatik ubide-sare bat irteten da, larrainetara hurbiltzen den eran larrainetako bakoitzera iristeko banatzen dena. Ubideek, zenbait zatitan, malda handiak saihestu behar izaten dituzte, eta kasu batzuetan egurrezko egiturak eraiki behar izan ziren ubideari eusteko, batzuk altuera handian.

Ekoizpen-unitate bakoitza hainbat larrainek osatzen zuten eta gatza gorde ahal izateko putzu bat edo gehiago izaten zuten; neguan betetzen ziren udan ekoizpen-lanak egiteko. Putzu hori larrainen azpian egon zitekeen toki askorik ez zegoenean. Larrainean bota aurretik gesala berotzeko egindako putzuak ere bazeuden.

Trabukete izenekoak beherago kokatuta zegoen putzu batetik gesala jasotzeko erabiltzen ziren egurrezko tresnak ziren; eskuin hankaren gainean muntatutako baskula bat izaten zen, eta mutur batean eskuz eragiten zitzaion zahagi bat zintzilikatzen zen.

Azkenik, larrainak oholtza horizontalak izaten ziren, altuera desberdinetan jarriak, eta bakoitzak normalean 20 m2 inguru izaten zituen. Larrainen gainean gesala botatzen zen eguzkiak ura lurrun zezan. Larrain-multzo batek unitate bat osa zezakeen, eta honek bere hornikuntza-sarea, bere putzuak eta biltegiak izan zitzakeen. Unitate horiei granja deitzen zitzaien eta jabe batek ustiatzen zituen.

Gatz-biltegiak larrainen azpian ere egoten ziren. Goian zituzten zulo batzuetatik betetzen zituzten, eta gatza han egoten zen haranetik kanpora zeuden beste biltegi batzuetara garraiatzen zen arte. Gatza astoen laguntzaz edota bizkarrean garraiatzen zuten gatz-ustiatzaileek.

Hasieran oholtzak egurrezkoak izan ziren, baina XX. mendean zementu-geruza fin batez estali ziren. Aldaketari esker ekoizpena gehitu egin zen gatza biltzea errazagoa gertatzen zenez, eta horrekin kostuak ere merkatu egin ziren. Baina gatzak denborarekin zementua pitzatu egiten zuen. Behin gotortu ondoren zementuaren forma ezin zenez aldatu, geruzak bata bestearen gainean botatzea erabaki zen. Horrekin larrainak pisu handia hartzen zuen eta horrek hondoratzeko arriskua eragiten zuen; horren ondorioz, kendu egin behar izaten ziren zementuzko geruza guztiak. Era berean, materiala ezin zenez berriz erabili, obra-hondakin ugari sortzen zen.

Hasieran hobekuntza teknikotzat hartu zena, baliagarritasun eskaseko berrikuntza bihurtu zen, beraz, eta gatzagen gainbehera bizkortu zuen, bertan behera erabat utzi ziren arte. Une hartan, gainera, itsasoko gatzaren erauzketa ari zen nagusitzen.

Ekoizpen-sistema hauxe izaten zen: apiriletik irailera familia osoak lan egiten zuen, emakumeek larrainak betetzen zituzten eta goizean urari eragiten zioten; haurrek ureztatu egiten zituzten eskolatik itzultzean; gauean, gizonezkoek zaintzen zituzten ureztatzeko txandak. Era horretara, -gesala egokitzen zenean- gatz-ustiatzaileak ubideko ura moztu eta bere putzuak betetzen zituen, eta bere txanda amaitzen zuenean hurrengoak gauza bera egiten zuen. Gatz guztia biltzen zenean, larraineko biltegietatik gatzagatik kanpora zeuden beste biltegi batzuetara eramaten zen.

Iturria: Beinke Proyectos Turísticos y Culturales S.L.

Añanako Haran Gazia Monumentu Nazional izendatu zutenetik Arabako Foru Aldundiak degradazio-prozesua geldiarazteko eta ondare kultural eta natural baliotsu hau berreskuratzeko hainbat ekintza burutu ditu. Hainbat ikerketa-lan eta kanpaina egin dira gatzagak zaharberritzeko, eta, azkenean, Haran Gaziaren Osoko Berreskuratze Plan Zuzentzaileari ekin zaio. Plana 2001ean jarri zen martxan, eta gatzagak erabat leheneratzea aurreikusten da larrainak zaharberrituz, artisau-metodoen bidezko kalitate handiko gatzaren ekoizpena berreskuratuz, haraneko ondare naturala zainduz eta jarduera turistikoa bultzatuz.