Lexikoa. Eratorbidea: atzizkiak eta aurrezkiak
Gure hizkuntza eranskaria da, hots, hitz berriak sortzeko jadanik ditugun hitzak erabiltzen ditugu. Euskarak bi baliabide desberdin dauzka bere lexikoa berritzeko: eratorpena eta elkarketa. Lexiko berrien ortografia eta ahoskera arautzea zaila da eta horretaz arduratzen den erakundea Euskaltzaindia da.
Lexikoa eta hitz motak
Euskaraz, izen sintagma eta aditz sintagma bereizten dira eta, horien barnean, hainbat hitz mota aurkitzen dira.
- Izena: bi izen mota daude: izen arruntak (neska) eta izen bereziak (Donostia). Izen arruntetan, hein berean, hainbat azpi multzo bereizten dira: konkretuak (mahai) edo abstraktuak (beldur); bizidunak (animalia), gizakiak (ama) edo bizigabeak (arkatza); eta zenbakarriak (aulki) edo zenbakaitzak (bero).
- Izenordainak: bi bereizten dira: izenordain zehaztuak (ni) eta izenordain zehaztugabeak (nor).
- Determinatzaileak: izena arrunta bada, izen sintagma osatzeko beharrezkoak dira (hau, hori, hura, asko, gutxi...).
- Adjektiboak: bi daude: izenondoak, izenaren eskuinera jartzen direnak (handia); eta izenlagunak, izenaren ezkerretara doazenak (mendiko, nire).
- Aditzondoak: bi bereizten dira: aditzlagunak, izen sintagma eta atzizkiz osatua (etxera); eta aditzondoak (gaur).
- Aditza: aditz trinkoak (ibili, jakin) eta adizki perifrastikoak (afaldu, aurkitu) bereizten dira.
Eratorbidea: atzizkiak eta aurrezkiak
Eratorpena egiteko hainbat atzizkiz eta aurrizkiz baliatzen gara. Atzizkien sailkapena sortzen duten hitz berriaren araberakoa da: izenak, izenondoak, aditzak eta aditzondoak. Azkenik, hitzaren kategoria aldatzen ez dituen atzizkiak ditugu: handigileak, txikigileak eta indargarriak.
Atzizkiez gain, hitzak eratortzeko aurrizkiak ere erabil daitezke: hitzaren hasieran ipinita, aurrizki bat jarri ondoren sortzen den hitz berriak kategoria bera du.
Izenak eratortzen dituzten atzizkiak
Izen-sortzaileen artean emankorrenak -tasun eta -keria dira, hitz abstraktuak sortzen dituztenak.
Hitz eratorri batek osatutako hitza oinarri gisa ere har daiteke, beste hitz eratorri bat sortzeko: bertso + -lari > bertsolari + -tza > bertsolaritza.
Izen-sortzaileak emaitzazko hitzaren arabera sailkatzen dira, eta horrela hainbat hitz berri ditugu:
- Abstraktuak: maitasun, zikinkeria.
- Egilea: dendari, zaunkari.
- Multzoa: pagadi, dirutza.
- Tresna: entzungailu, lokarri.
- Produktua: zerriki, gerriko.
- Lekua: harategi.
- Garaia: haizete, eurite.
- Ekintza: ateratze, abiadura.
Izenondo-sortzaileak
Mota honetako atzizki bat izen bati erantsiz gero, izenondoak sortzen dira. Normalean oinarria izena konkretua edo aditza izaten da.
Izenondo-sortzaileen sailkapena:
- Ugaritasuna / maiztasuna: abegitsu.
- Jatorria: albaniar.
- Joera, erraztasuna: egosbera, emankor.
- Gaitasuna: negargarri, sendakizun.
- Jabegoa: ugaztun.
Aditz-sortzaileak
Emaitzazko hitz eratorria aditz bilakatzen da, mota honetako atzizkia harturik. Orokorrean, oinarria izen edo izenondo bat izaten da. Sail honetan, aurrekoetan ez bezala, atzizki bakarra dugu: -tu. Atzizki hau euskaraz partizipioa egiteko forma bakarra da, eta bere jatorria latineko -tum atzizkian du.
Badugu ere -du atzizkia baina azken hori aldaketa fonetikoa baino ez da, hots, hitz oinarria l edo n amaitzen denean -tu -du bilakatzen da:
Adiskidetu, ahuldu, biziagotu, gaurkotu, etxeratu, aireztatu, izendatu, adarkatu...
Aditzondo-sortzaileak
Emaitzazko hitza aditzondo bilakatuko da, mota horrelako atzizki bat hartzean. Aditzondo-sortzaileek, aditz-sortzaileek bezala, oso atzizki gutxi dituzte.
Sail honetan sartzen diren atzizkiak hauek dira:
- -ki: aiseki, egiazki.
- -to (-do): ederto.
- -ro: berriro.
- -ka: urka, keinuka, asteka, eskainka.
Atzizki handigileak eta txikigileak
Beste hizkuntzetan bezala, sail honetako atzizkiek txikitasun edo handitasun adiera eransten diote, hau da, ñabardura semantikoa bakarrik eransten diote hitz berriari. Horregatik, oinarriaren kategoriaren arabera aztertuko ditugu.
Atzizki handigileen eta txikigileen sailkapena:
- Izenari eransten zaizkion txikigileak: iruditxo, mordoxka.
- Izenari eransten zaizkion handigileak: liburukote.
- Izenondoari eransten zaizkion txikigileak: berdexka, zurikara.
- Bestelako oinarriarekin: nolatsu, bezalatsu.
Aurrizkiak
Euskaraz aurrizki gutxi batzuk besterik ez daude. Aurrizkien ezaugarria da oinarriaren gramatika-kategoria ezin aldatzea. Aurrizki arruntenak hauexek dira:
- Bir-/ber-: berriro egin esanahi du (berresan, berpiztu, birsortu).
- Des-: kontrakoa adierazten duen aurrizki negatiboa, gaztelerako maileguek ez dute lekurik hemen (destenore, desgarai).
- Ez-: ez da des- bezalakoa; izan ere, des- aurkakoa adierazteko erabiltzen da, oinarrian batez ere aditza duela; eta ez-, ukazioa egiteko, oinarrian izena duela (ezegonkor, ezberdin).
- Aurre-: aurretik egindakoa esanahi du (aurrekontu, aurreikusten, aurreiritzi).
- Azpi-: azpiko maila batean dagoela adierazten du (azpiegitura, azpijoko, azpigeruza).
- Gain-: ohikoa baino handiagoa esan nahi du (gainbalioa, gainpopulazio).
Orria posta elektronikoz bidali
¿Qué son los iconos de "Compartir"?
Todos los iconos apuntan a servicios web externos y ajenos a HIRU.com que facilitan la gestión personal o comunitaria de la información. Estos servicios permiten al usuario, por ejemplo, clasificar , compartir, valorar, comentar o conservar los contenidos que encuentra en Internet.
¿Para qué sirve cada uno?
-
Comparte con amigos y otros usuarios fotos, vídeos, noticias y comentarios personales, controlando la privacidad de los mismos.
-
Conversa sobre los temas que te interesan y que proponen los expertos. Todo ello en 280 caracteres con fotos y vídeos. Lee, pregunta e infórmate.
-
Contacta y comparte con amigos, familiares y compañeros de trabajo mensajes cortos (tweets) de no más de 140 caracteres.
-
Conéctate, comparte y comunícate con tus amigos, compañeros de trabajo y familia.
-
Comparte tus novedades, fotos y vídeos con tus amigos e inicia conversaciones sobre los temas que te interesan.
-
Sitio web que se sirve de la inteligencia colectiva para dar a conocer noticias. Los usuarios registrados envían historias que los demás usuarios del sitio pueden votar.
Derechos de reproducción de la obra
-
Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailarenak dira hiru.eus webgunearen eta bertan agertzen diren elementu guztien jabetza intelektualaren eskubideak.
Halere, baimenduta dago hezkuntzaren esparruan hiru.eus-eko edukiak erabiltzea, betiere webguneari aipamena egiten bazaio eta Creative Commons CC-BY-NC-SA lizentziaren baldintzapean.
Informazio gehiagorako: pdf dokumentua jaitsi (943,2k).Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak bere buruari aitortzen dio, edozein unetan eta aurretiaz ohartarazi gabe, bere webguneko informazioa edota haren konfigurazioa edo itxura aldatzeko eta eguneratzeko ahalmena.
Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak ez du bermatzen ez dela akatsik egongo webguneko sarbidean, ezta han jasotako edukietan ere. Era berean, ez du ziurtatzen eduki hori behar bezala eguneratuta egongo denik. Dena den, beharrezko ahalegin guztia egingo du akats horiek saihesteko, eta, hala behar izanez gero, ahalik eta azkarren konpontzeko edo eguneratzeko.
Webgunera sartzea eta bertan jasotako informazioaz egiten den erabilera soilik erabiltzailearen erantzukizuna dira. Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak ez du inolako erantzukizunik izango webgunera sartzeak edo hango informazioa erabiltzeak sor litzakeen ondorio edo kalteen aurrean, bere eskumenen erabilera zehatzetan jarraitu behar dituen legezko xedapenak ezartzearen ondorio diren egintza guztietan izan ezik.
Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak ez du bere gain hartzen webgunean aipatzen diren kanpoko beste esteka batzuetara konektatzetik edo haietan jasotako edukietatik erator daitekeen inolako erantzukizunik.
Webgune honetan jasotako informazioa baimenik gabe edo oker erabiltzeak eta Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailaren jabego intelektual eta industrialaren eskubideetan sorturiko kalte eta galerek legez dagozkion egintzak erabiltzeko bidea emango diote aipatutako Administrazioari, eta, hala badagokio, erabilera horren ondorio diren erantzukizunak hartuko ditu.
Pribatutasuna
Interesatuak emandako datuak dagokion prozedura edo egintzan aurreikusitako helburuetarako baino ez dira erabiliko.
Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Saileko Etengabeko Ikaskuntzako Zuzendaritza da datu horiek biltzen dituen fitxategiaren erantzulea, eta haren aurrean egikaritu ahal izango dira sartzeko, zuzentzeko, deuseztatzeko eta aurka egiteko eskubideak. Horretarako, eskura duzu info@hiru.eus helbide elektronikoa.