Sarritan, gorputzek energia bereganatzen dute, mugimenduak eragiten dituzten indarren bidez. Gorputzei energia helarazteko modu horri lana esaten zaio. Horrela, esate baterako, gorputz batek duen energia lanaren bitartez agertzen denean, lana neurtuz gorputz horrek duen energia-kopurua zein den jakin dezakegu. Printzipio horrek alderantzizko bidea ere egiten du: gorputz baten gainean lan bat egin badugu, energia emanez, lana neurtzean gorputzean gordetzen den energia-kopurua zein den jakin ahal izango dugu. Horregatik guztiagatik, energia eta lana neurtzeko unitate berberak erabiltzen dira.

Energia eraldatu egiten da forma desberdinak hartuz, nahiz kopuru osoa bere horretan mantentzen den. Edozein eraldaketatan, energiaren zati bat ingurunera igarotzen da energia termiko gisa. Energia termiko hori, hain aprobetxagarria ez denez, energia hondatutzat jotzen da. Etxeko bonbilla batek, marrazkian agertzen den bezalakoak, 100 joule energia elektriko kontsumitzen ditu; horietatik 15 joule argi-energia bihurtzen dira eta 85 joule energia termiko.

Neurri-unitateak

Energiarekin lotuta dauden neurri-unitate garrantzitsuenak honako hauek dira:

• Unitateen nazioarteko sisteman, lanaren eta energiaren unitatea joule da.
• Fisika nuklearrean elektronvolt unitatea erabiltzen da.
• Potentzia sistema batek denbora-unitate batean egiten duen lana da. Nazioarteko sisteman, horretarako unitatea watt da.
• Energia elektrikorako kilowat-ordua erabiltzen dugu ekoizpen-unitate gisa.

Indarra

Indarra hitza, potentzia, abiadura, energia eta muskulaturarekin erlazionaturik dago. Baina lengoaia zientifikoan, indarrak beste kontzeptu bat adierazi nahi du.

Ikuspuntu honetatik, gauzen higiduran edo forman aldaketak eragiten dituen ekintza edo eragin oro da indarra. Indarrak bi modutan eragiten du gorputzetan: mugitzeko abiadura alda dezake (azeleratuz edo motelduz) edo higiduraren norabidea aldatu.

Unibertsoan lau indar-mota daude:

• Grabitate indarra: gorputzen arteko erakargarritasuna da; zenbat eta masa handiagoa izan, orduan eta handiagoa izango da indar hau. Indarrik ahulena da eta Lurraren gainean iraunarazten digun indarra da hau.
• Indar elektromagnetikoa: karga elektrikoa duten partikulen gainean eragiten du. Erakarlea edo aldarazlea izan daiteke, kargek duten zeinuaren arabera. Atomoen eta molekulen egitura bere horretan mantentzearen ardura du.
• Indar nuklear indartsua: indarrik gogorrena da, duen helmena motza izan arren. Atomoen nukleoa eratzen duten partikula subatomikoak elkarri lotuta iraunarazten ditu.
• Indar nuklear ahula: eragin erradio motza duena, partikula subatomiko batzuek beste izaera bat hartzea eragiten du. Erradiaktibitatearen jatorria da.

Nondik dator kontsumitzen dugun energia?

Eguzkia da gure planetan dagoen energiaren zatirik handienaren iturria. Bera da haizeen arduraduna, gainazaleko uren lurrintzearena, hodeiak sortu eta hodeien eta eurien eragitearena. Eguzkiaren beroa eta argia dira zelula bakarreko landare eta animalien garapenerako beharrezko diren erreakzio kimiko ugarietarako oinarriak. Eta landare eta animalia horiek dira, mendeen poderioz, gaur egun erabiltzen ditugun erregai fosilak sortu zituztenak.

Energiaren kontserbazio-printzipioak dioenez, energia ez da sortzen ez deuseztatzen; eraldatu egiten da soilik. Natur inguruneak funtzionatzen baldin badu, energia eraldatu eta izaki bizidun batzuetatik besteetara igaroko da. Landareek eguzki-energia energia kimiko bihurtzen dute, eta hori beren zeluletan metatzen da. Animalia belarjaleek, jatorri begetala duten elikagaien bidez, energia kimikoa erdiesten dute, beren molekuletan gordetzen dute, eta gerora animalia haragijaleenganaino iritsiko da energia hori. Horrek esan nahi du energia lortzeko, energia gordeta duen gorputz batetik hartu behar dugula, eta gero eraldatu. Gorputz horiei energia-iturriak deitzen zaie.

Lurrak energia-kopuru izugarri handiak ditu, iturri-mota askotan gordeta. Horien artean, ikatza, petrolioa, gas naturala, uranioa, haizea, eguzkia eta ura nabarmendu ditzakegu.

Energia-iturrien sailkapena

Energia-iturriak irizpide desberdinen arabera sailka daitezke:

• Berriztatzeko gaitasunaren arabera.
• Erabileraren arabera.

Berriztatzekoak diren energia-indarrak teorian inoiz agortuko ez direnak dira. Garrantzitsuenak eguzkia, haizea, ura, mareak eta biomasatik datozenak dira.

Berriztatu ezin daitezkeen energia-iturriak kopuru mugatuan dauzkagu. Planetako erreserbak agortzen direnean, denbora luzea emango dute berriro ere sortzeko (milaka urte behar dira petrolioa sortzeko, adibidez) eta, horregatik, tentuz erabili behar dira. Arruntenak honakoak dira: ikatza, petrolioa, gas naturala, eta energia nuklearra.

Erabileraren arabera sailkatuz gero, energia-iturri primarioak eta sekundarioak bereizten dira. Primarioak zuzenean naturatik eskuratzen direnak dira. Horien artean, ikatza, petrolioa edo gas naturala daude. Sekundarioak -eraginkorrak edo amaierakoak ere deitzen direnak- primarioak hainbat teknika erabiliz eraldatuz lortzen direnak dira. Elektrizitatea edo erregaiak horren adibide onak dira.

Energia-motak

Honako hauek dira maizen erabiltzen ditugun energiak:

• Hidraulikoa. Ibaietako ura da energia honen eragilea. Ura urtegi batean bilduko da, eta gero, altuera handi batetik erortzen utziko da turbina baten gainera, eta turbina horrek, jiratzean, elektrizitatea sortuko du. Eskuratzeko lekurik aproposenak presetako ur-jauziak dira.
• Eguzki-energia. Eguzkian sortzen da fusio nuklearra izeneko prozesu baten bitartez, eta Lurrera iristen da erradiazio elektromagnetiko itxuran. Eguzkia iturri agortezina da, eta energia termikoa edo elektrizitatea sortzeko erabiltzen dugu.
• Haize-energia. Haizeak eragiten duen energia da. Gizakiak erabili zuen lehenenetarikoa izan zen, eta gaur egun ere erabiltzen da errota industrialei, bonbei eta dinamo txikiei eragiteko.
• Biomasa. Prozesu naturalek eraturiko konposatu organikoetatik lortzen da. Esate baterako, hondakinen hartziduraren ondorioz sortutako biogasa edo azukreen eraldaketa bidez lortutako alkohola energia-iturri biomasikoak dira.
• Geotermikoa. Lurrak bero itxuran gordetzen duen energia da. Gizakiak antzinatik erabiltzen du. Hori erdiesteko, ura zorupean injektatzen da, barnealdeko berotasuna oso handia den tokietan. Ur hori berotzean, ur-lurrun bihurtuko da, eta ur-lurrun hori elektrizitatea sortzeko erabiliko da.
• Marea-energia. Itsasoko mareak aprobetxatzen dira elektrizitatea lortzeko.
• Ikatzaren errekuntzatik sortutakoa. Ikatza erregai fosila da, Aro primarioaren aldi Karboniferoan metatutako landare hondarrek jasandako eraldaketen azken emaitza. Lau ikatz-Gmota daude: antrazita, huila, lignito eta zohikatza.
• Petrolioaren errekuntzatik sortutakoa. Petrolioa beste erregai fosila da, kolore ilunekoa eta likidoa. Bere osagaiak hidrokarburo-nahasketa bat sufrea, oxigenoa eta nitrogenoa dira, neurri aldakorretan.
• Gas naturalaren errekuntzatik sortutakoa. Gas naturala substantzia erregai gaseosoen nahastea da: metanoa, etanoa, propanoa, butano nitrogenoa, karbono dioxidoa, hidrogeno sulfuroa, helioa eta argona.

Energia nuklearra eta energia atomikoa

Energia atomikoa edo energia nuklearra, atomo batzuk besteetan eraldatzen duten bi fenomenori dagozkie: fisio nuklearra eta fusio nuklearra.

Fisio nuklearrean, nukleo astun bat bonbardatu egiten da neutroiekin, harik eta bi nukleotan deskonposatzen den arte. Nukleo horietako bat bestea baino bi bider handiagoa da. Erreakzio horrek irauten duen artean, energia handia askatzen da eta bi edo hiru neutroi igortzen dira. Hauek, era berean, fisio gehiago eragin ditzakete. Efektu biderkatzaile horri fisiozko kate-erreakzioa esaten zaio.

Bi nukleo oso arin batu egiten dira nukleo astunago eta egonkorrago bat osatzeko, eta prozesu horretan, energia-kopuru handi bat askatzen da, fisio-prozesu batean askatutakoa baino handiagoa. Tenperatura handiak erdietsi behar horrek zaildu egiten du erreakzio hori gaur egungo teknologiaren bidez gauzatu ahal izatea.

Energia nuklearra arriskutsua izan daiteke. Behar bezalako neurriak hartzen ez badira, prozesu nuklearretan askatzen diren erradiazio ionizatzaileek kalte egin diezagukete.

Baina zientziak eta teknikak nahikoa baliabide jarri dituzte gure esku kalte horiek gerta ez daitezen. Horretarako, segurtasun-neurri zorrotzak bete behar dituzte zentral nuklearretan. Hala ere, seguruak izanda ere, zentral nuklearrek oso toxikoak diren hondakinak sortzen dituzte, eta hori arazo larria izan daiteke ingurumenerako, milaka urtetan zehar aktibo irauten dutelako.

Energia aurreztea, guztion betebeharra

Energia-kontsumoa biztanleria-guneen garapen ekonomikoa eta industriala neurtzeko erabiltzen den indize bat da. Gure energia-baliabideen erreserbak nahikoa ugariak badira ere, ez dute beti iraungo. Ekonomikoki ondasun eskasak dira (eta ez libreak, ura eta haizea bezala) eta bere ekoizpena garestia da. Beraz, ezin dira alferrik xahutu. Horrek esan nahi du ez dela energia galdu behar energia hori sortu, manipulatu eta garraiatzean, eta aprobetxamendua ere oso-osoa izan behar duela banakako eta kolektiboko aurreztearen bidez.

Kontsumitzaileek energia alferrik gal ez dezaten, sarritan izaera ekonomikoa duten zigor-neurri batzuk ezarri ohi dira. Era horretan baliabide ez-berriztagarriak ahitu daitezela ahalik gehiena atzeratzeko ahaleginak egiten dira. Erakunde publikoek nahiz pribatuek aurrezpen energetikoa bultzatu behar duten arren, beharrezkoa da energia gure etxe- eta lan-ingurunean aurreztea, eta gure eguneroko bizitzan arrazoizko erabilera bat ahalbidetuko duten ohiturak hartzea.

Gure erkidegoan 2001. urtean, azken energia-kontsumoa (azken sektore kontsumitzaileetan erabilitako energia batzen duena) 5.042 mila tona petrolio baliokidea (ktpb) izan da. Euskal Herrian gertatzen den barne-kontsumo gordinaren %55, Azken energia-kontsumoa lurraldeka horrela banatzen da: Bizkaian %46, Gipuzkoan %37 eta Araban %17.

Guardar

Guardar

Guardar