Informazio gehiago
Indiako antzinako literatura. Kolonaurreko literatura
Europako mendebaldeak ez ezik, beste zibilizazio handi batzuek ere aspaldiko agerpen literarioak zituzten. Indiako antzinako literaturaren ezaugarri aipagarriena obra batzuen iraunaldia da. Kolon lehorreratu aurreko Amerikan zibilizazio bikainak loratu ziren, beren ondare literario propioa zutenak.
Sanskritoz idatzitako Indiako literatura
Indiako azpikontinentean hizkuntza askotan hitz egiten da gaur egun. Hala ere, aspaldiko literatura sanskritoz idatzi zen. Sanskritoa herrialdeko aspaldiko hizkuntza eta ezagutzen den indoeuropar dialekto zaharrena da. Indarrean egon zen VII. mendera artea eta gero, kultur hizkuntza gisa mantendu zen. Bi aldi bereiz daitezke:
Aldi vedikoa
Literatura sanskritoaren lehenengo aldiak veda (zientzia) hitzetik hartzen du izena. Oinarrian, testu erlijioso askok osatuta dago (otoitzak eta erritu formulak, himnoak, tratatu filosofikoak, atsotitzak, etab.). Testu horietako zaharrenak Rig-Veda izeneko bilduman agertzen dira eta K.a. XV. mendekoak dira.
Aldi klasikoa
K.a. IV. mendearen inguruan hasi zen eta genero asko ditu jada:
- Epika: epopeia tradizionalak bi lan nagusi utzi digu: Mahabharata eta Ramayana. Biak idatziz jaso ziren II. mendean. Azkenaren ereduari jarraiki, VI. mendearen aurretik historia eta legendazko gaiak jorratzen zituen epika artistikoa eta jasoa sortu zen.
- Antzerkia: K.a. II. mendetik, tradizio dramatiko oparoa garatu da. Obrak gai askori buruzkoak dira eta bertsoa eta prosa, hizkera jasoa eta herrikoia txandakatzen dituzte. Aipagarrienak Kalidasaren Sakuntala, maitasunezko istorio ederra edo Indiako Romeo eta Julieta izenaz ezaguna, eta Bhavabhutiren Malatimadhava (VIII. mendekoa) dira.
- Poesia lirikoa: Indiako poetarik onena Kalidasa (IV. - V. mendekoa) izan zen, Ritusamhara edo Meghaduta bezalako konposizioak idatzi zituena. Indiako letren funtsezko pertsonaia, dramaturgo ona eta poema epikoen egilea izanda, Europako erromantikoek miretsi egin zuten.
- Narratiba: Indiako ipuin eta alegien bilduma askotatik, zaharrena eta ospetsuena Panchatantra (IV. - V. mendekoa) da. Bere bertsio arabiarren bidez, Erdi Aroko Espainiara heldu zen Calila y Dimna izenburupean (50. gaia ikusi).
- Prosa: literaturaz kanpoko arrazoiak direla eta, oso ezaguna da Kamasutra tratatu erotikoa (V. mendekoa). Bestalde, arabiar biografia bat Budarengan inspiratutako obretan oinarritu zen, Barlaam y Josafat izenekoa, alegia. Obra hori Mendebalderaino heldu zen, gaztelaniazko bertsioari esker.
Calila y Dimna obraren ilustrazioa.
Kolonaurreko literatura
1492. urtea baino lehen, Ameriketako lurretan hiru zibilizazio prehispaniko nagusi egon ziren, utzi dizkiguten berealdiko hondar artistikoek eta arkitektonikoek erakusten duten bezala. Ahozko literatura omen zeukaten eta horretatik mantendu dena beranduko transkripzioetatik edo misiolarien itzulpenetatik dator.
Popol-Vuh obraren (Antropologia eta Historiako Museo Nazionalaren Liburutegia, Mexiko) azala. Obra honetako itzulpenen artean, Guatemalako Miguel Angel Asturias (87. gaia ikusi) idazlearena azpimarragarria da, hortik hartu baitzuen bere nobelaren Hombres de maíz izenburua. Legendak dioenez, Jainko-jainkosek artoz egin zituzten gizakiak, huts egindako hainbat ahaleginen ondoren.
Maia-kitxeak
Herri hori Yucatan eta Erdialdeko Amerikan bizi zen eta oinarrian, prosaz idatzitako obrak geratu dira, esaterako, Libros de Chilam Balam edo Anales de los Cakchiqueles heterogeneoak, baina batez ere:
- Popol-Vuh: aspaldiko mito eta legenden bilduma, kutsu erlijiosoa eta kosmogoniakoa duena. "Maien Biblia"tzat hartzen da, XVI. mendean transkribatu eta XVII. mendean itzuli zen.
- Rabinal Achi: XV. Mendeko antzerki lana, gerlari bat harrapatzea eta hiltzea kontatzen duena. Ekintza oso txikia da eta hortaz, obra elkarrizketa luze eta atseginetan eta musika dantzetan oinarritzen da.
Aztekak
Mexiko erdiko herri gerlari honen hizkuntza nahualta zen eta genero literario guztiak landu zituen. Batez ere, aipatu behar da bere poesia lirikoa. Azteka errege askok arteetarako joera erakutsi zuten eta beraien Gorteak benetako gune kultural bihurtu zituzten, non poesia filosofikoa eta formaren aldetik oso konplexua zela egiten baitzen.
Pertsonaia garrantzitsuena Netzahualcoyotl erregea (1402-1472) zen, letren babeslea, legelaria eta filosofoa. Poeta bezala, bere buruari bizitzaren zentzuari buruz galdetzean, sentikortasun fina islatu zuen. Bere semea eta oinordea, Netzahualpilli poeta ere izan zen.
Inkak
Inken inperio zabalak gaur egungo Peru, Ekuador, Bolivia eta Txileko eta Argentinako iparraldea hartzen zituen. Bere literatura kitxuaz idatzita dago eta nabarmenena azpigenero asko duen musikaltasun handiko poesia liriko oparoa da. Azpigenero horiek honako hauek dira: "jailli", poesia sakratua; "arawi", maitasunezko kanta; "aranway", konposizio satirikoa eta abar.
Inken antzerkirako zuten zaletasun handitik bi piezak baino ez dute iraun eta gainera, garai kolonialean transkribatu ziren:
- Ollantay: gerlari protagonista enperadorearen aurka matxinatzen da, horrek bere maitea ukatzen diolako gizarte mailaren arrazoiak direla bide.
- Atahualpa: drama honek ez du inken modurako ekitaldirik, ezta eszenarik ere. Obraren izenburua Pizarrok atxilotu eta hil zuen enperadorearen izena da.
Orria posta elektronikoz bidali
¿Qué son los iconos de "Compartir"?
Todos los iconos apuntan a servicios web externos y ajenos a HIRU.com que facilitan la gestión personal o comunitaria de la información. Estos servicios permiten al usuario, por ejemplo, clasificar , compartir, valorar, comentar o conservar los contenidos que encuentra en Internet.
¿Para qué sirve cada uno?
-
Comparte con amigos y otros usuarios fotos, vídeos, noticias y comentarios personales, controlando la privacidad de los mismos.
-
Conversa sobre los temas que te interesan y que proponen los expertos. Todo ello en 280 caracteres con fotos y vídeos. Lee, pregunta e infórmate.
-
Contacta y comparte con amigos, familiares y compañeros de trabajo mensajes cortos (tweets) de no más de 140 caracteres.
-
Conéctate, comparte y comunícate con tus amigos, compañeros de trabajo y familia.
-
Comparte tus novedades, fotos y vídeos con tus amigos e inicia conversaciones sobre los temas que te interesan.
-
Sitio web que se sirve de la inteligencia colectiva para dar a conocer noticias. Los usuarios registrados envían historias que los demás usuarios del sitio pueden votar.
Derechos de reproducción de la obra
-
Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailarenak dira hiru.eus webgunearen eta bertan agertzen diren elementu guztien jabetza intelektualaren eskubideak.
Halere, baimenduta dago hezkuntzaren esparruan hiru.eus-eko edukiak erabiltzea, betiere webguneari aipamena egiten bazaio eta Creative Commons CC-BY-NC-SA lizentziaren baldintzapean.
Informazio gehiagorako: pdf dokumentua jaitsi (943,2k).Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak bere buruari aitortzen dio, edozein unetan eta aurretiaz ohartarazi gabe, bere webguneko informazioa edota haren konfigurazioa edo itxura aldatzeko eta eguneratzeko ahalmena.
Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak ez du bermatzen ez dela akatsik egongo webguneko sarbidean, ezta han jasotako edukietan ere. Era berean, ez du ziurtatzen eduki hori behar bezala eguneratuta egongo denik. Dena den, beharrezko ahalegin guztia egingo du akats horiek saihesteko, eta, hala behar izanez gero, ahalik eta azkarren konpontzeko edo eguneratzeko.
Webgunera sartzea eta bertan jasotako informazioaz egiten den erabilera soilik erabiltzailearen erantzukizuna dira. Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak ez du inolako erantzukizunik izango webgunera sartzeak edo hango informazioa erabiltzeak sor litzakeen ondorio edo kalteen aurrean, bere eskumenen erabilera zehatzetan jarraitu behar dituen legezko xedapenak ezartzearen ondorio diren egintza guztietan izan ezik.
Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak ez du bere gain hartzen webgunean aipatzen diren kanpoko beste esteka batzuetara konektatzetik edo haietan jasotako edukietatik erator daitekeen inolako erantzukizunik.
Webgune honetan jasotako informazioa baimenik gabe edo oker erabiltzeak eta Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailaren jabego intelektual eta industrialaren eskubideetan sorturiko kalte eta galerek legez dagozkion egintzak erabiltzeko bidea emango diote aipatutako Administrazioari, eta, hala badagokio, erabilera horren ondorio diren erantzukizunak hartuko ditu.
Pribatutasuna
Interesatuak emandako datuak dagokion prozedura edo egintzan aurreikusitako helburuetarako baino ez dira erabiliko.
Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Saileko Etengabeko Ikaskuntzako Zuzendaritza da datu horiek biltzen dituen fitxategiaren erantzulea, eta haren aurrean egikaritu ahal izango dira sartzeko, zuzentzeko, deuseztatzeko eta aurka egiteko eskubideak. Horretarako, eskura duzu info@hiru.eus helbide elektronikoa.
- Literatura unibertsalaren lehen urratsak
- Literatura griega (I). Poesía épica y lírica
- Greziako literatura (II). Prosa eta antzerkia
- Latinezko literatura
- Literatura grekolatindarraren azken aldia. Nobelaren hastapenak.
- Erdi Aroko epopeia handiak
- Erdi Aroko lirika eta narratiba
- Italiako Erdi Aroko poesia handia. Ipuina Erdi Aroan
- Indiako antzinako literatura. Kolonaurreko literatura
- Literaturas orientales