Datu historikoak:

Bengoleako burdinolaren eta errotaren multzora iristeko Gizaburuagako herrigunetik Gernikarantz ezkerraldean dagoen lehenengo saihesbidea hartu behar da. Bernardo Villarreal de Berrizek egindako errota honek ura berrerabiltzen zuen, eta bere kokagunetik hartu zuen izena, Bengoleako burdinoletatik datozen urez baliatzen baitzen; burdinola horiei, denbora igaro ahala, etekin handiagoa ateratzearren, hainbat aldaketa egin zitzaien. Multzoaren osagaiak dira presa, kanala, jatorrizko errota, horren ondoan lerratzen diren burdinolak, tunel hidraulikoa, zubia eta langileak ostatatzeko erabili zen eraikin independente bat.

Gaur egungo deskripzioa:

Presa edo ur saltoa grabitatekoa da, zuzena; harlanduz eta ongi landutako harlanduxkaz egina da, eta hiru ingenio hidraulikoek partekatzen dute arku eskartzano zabalez indartuta. Errotako tunelak, aldiz, zirkuluerdiko_arkua duen ganga du, kanpoaldean harlanduzko dobelekin, eta aurreko sarrerako bidearen azpitik doa errekara, sekzio lauangeluarra duen hutsarte dinteldun batetik, zuzen irten arte.

Burdinolaren eraikinak oinplano angeluzuzena du. Lantegiak eta ikaztegiak harriz eginda daude, eta baoen, sarreren eta ertzen inguruak harlandu-harlanduxkaz. Isuri biko estalkia du eta teilatu gailurra errekara ematen duen fatxadarekiko paralelo dago. Tunelaren bi aldeetan bi burdinola identifika daitezke. Lehenengoa, arkupean jauntzoile bat dagoen leku estua da, eta bigarrenak, berriz, konpartimendu gehiago du eta ikaztegiak nabarmentzen dira.

Errota oinplano angeluzuzenekoa da eta lurraren kontra eginda dago. Harri txiki eta ertainez eginda dago, zarpeatuta, eta baoak eta sarrera dinteldunak ditu, harlanduz inguratuta eta zurajearekin hornituta. Bi sarrera ditu; bata atzeko aldean, aurrean patio txiki bat duela, eta bestea albo batean, tunel-sarbide batek estalita. Erantsita eraikin itxi bat du, ukuilu gisa, eta bertan oraindik ere aurki daitezke metalezko gurpil bat, llanta bikoitz kontzentrikoa duena, sekzio zirkularreko metalezko ardatz bat, eta sekzio zilindrikoko burdinazko tutu bat. Horiez gainera, ogia egiteko labe tradizional bat nabarmen daiteke: sua zuzen iristen zaio, eta oin zirkularraren gainean ganga du, teilape batean babestuta.

Ura berrerabilitako errotak ere oinplano angeluzuzena du, harri kozkor zarpeatuz egina, erreka aldera zurajea duela. Estalkiak lau isurki izan zituela dirudi, eta eraikinak oinplano bakarra du, bao angeluzuzenekin eta zurezko dintelekin.